PRZESŁANKI PROCESU KARNEGO
Przesłanki procesowe to stany, które w myśl przepisów obowiązującego prawa decydują o dopuszczalności procesu. Mogą przybierać postać pozytywną lub negatywną. Brak przesłanki pozytywnej albo zaistnienie przesłanki negatywnej stanowi przeszkodę procesową, tzn. proces nie może zostać wszczęty ani nie może się toczyć.
Zasięg działania przesłanek procesowych:
Odnoszące się do wszystkich stadiów procesu np. brak znamion czynu zabronionego
Występujące wyłącznie w postępowaniu jurysdykcyjnym np. skarga uprawnionego oskarżyciela
Dotyczące postępowania przygotowawczego i jurysdykcyjnego np. przedawnienie karalności
Działające w postępowaniu wykonawczym np. przedawnienie wykonania kary
Przesłanki mogą być ujęte w sposób analityczny lub syntetyczny, w zależności od tego, czy w obrębie danej przesłanki można wyodrębnić składniki, z których każdy może być przesłanką.
Przesłanki pozytywne:
Podsądność
Właściwość sądu
Istnienie stron
Skarga
Wniosek o ściganie
Przesłanki negatywne:
Prawomocność materialna
Zawisłość sprawy
Przedawnienie karalności
Abolicja
Brak czynu albo brak danych dostatecznie uzasadniających jego popełnienie - nie popełnienie czynu w ogóle albo przez określoną osobę
Brak znamion przestępstwa w czynie - zachowanie z punktu widzenia prawa karnego materialnego neutralne
Uznanie przez ustawę, że sprawca nie popełnia przestępstwa - kontratypy
Znikomość społecznej szkodliwości czynu
Niekaralność sprawcy czynu - kiedy z mocy ustawy sprawca nie podlega karze np. czynny żal
Podział przesłanek:
Ogólne - warunkują dopuszczalność procesu w trybie zwyczajnym
Szczególne - warunkują dopuszczalność procesu w szczególnym trybie np. wniosek osoby pokrzywdzonej w przypadku przestępstw ściganych na wniosek
*brak przesłanki ogólnej decyduje o konieczności umorzenia postępowania w ogóle, a brak przesłanki szczególnej zabrania prowadzenia postępowania w tym określonym trybie, nie wykluczając prowadzenia go w innym trybie.
Bezwzględne - działają w każdym układzie procesowym np. abolicja, przedawnienie karalności
Względne - nie pozwalają na prowadzenie postępowania w określonym układzie procesowym np. skarga uprawnionego oskarżyciela
Ściśle procesowe
Zakotwiczone w prawie materialnym
Katalog przesłanek nie jest zamknięty.
Badanie przesłanek powinno być przeprowadzane w toku całego procesu. Jeżeli przeszkoda procesowa powstała lub została ujawniona przed wszczęciem postępowania przygotowawczego, wydaje się postanowienie o odmowie jego wszczęcia. Stwierdzenie przeszkody w toku postępowania powoduje umorzenie, bądź w formie postanowienia (w post. przygotowawczym i jurysdykcyjnym do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego) lub wyroku (po rozpoczęciu przewodu sądowego).
Orzeczenie może mieć charakter formalny, jeżeli przeszkoda jest czysto procesowa, lub merytoryczny, gdy przeszkoda jest zakorzeniona w prawie materialnym. W przypadku braku czynu lub braku znamion przestępstwa orzeczenie przybiera postać wyroku uniewinniającego.
Przy zbiegu przeszkód uznaje się, że umorzenie następuje z powodu ich wszystkich, chyba, że mogłoby to wywołać bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia, wtedy orzeka się najpierw o przeszkodzie wynikającej z przesłanki względnej, a dopiero później bezwzględnej.
Przegląd przesłanek procesowych
Podsądność - może być rozumiana szeroko, jako podleganie spraw karnych sądom polskim, bez względu na to, czy są to sądy powszechne czy szczególne.
Jurysdykcja krajowa sądów polskich - podleganie spraw karnych sądom polskim. O jej zakresie decyduje zakres stosowania polskiej ustawy karnej materialnej. Wyjątki mogą wynikać z prawa krajowego lub um,ów międzynarodowych.
Zakres jurysdykcji krajowej sądów polskich może ulec poszerzeniu, przez przejęcie ścigania, o te sprawy, które na zasadzie wzajemności druga strona umowy przekazała do rozpoznania organom państwa poslkeigo. Jeżeli wymaga tego interes wymiaru sprawiedliwości, Minister Sprawiedliwości zwraca się do odp. org. państwa obcego o przekazanie ścigania albo może przyjąć taki wniosek od państwa obcego. Przejęcie ścigania jest uważane za wszczęcie postępowania wg prawa polskiego. Wykorzystuje się w nim dowody zgromadzone w sprawie przed przekazaniem ścigania, a o sposobie prawomocnego zakończenia informuje się właściwy organ państwa obcego.
Podsądność sądom karnym powszechnym - zakres spraw karnych podlegających tym sądom. Stanowi regułę, wyjątki występują na mocy szczególnych przepisów przekazujących sprawę do rozpoznania przez sądy szczególne lub inne organy -> domniemanie podsądności sądom powszechnym.
Podsądność sądom karnym wojskowym rozdział XIX
Podsądność Trybunałowi Stanu - orzeka o odpowiedzialności konstytucyjnej osób pełniących najważniejsze funkcje w państwie, za naruszenie Konstytucji oraz ustaw w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie urzędowania.
Posłowie i senatorowie ponoszą odpowiedzialność przed TS w zakresie naruszenia zakazu prowadzenia działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego oraz zakazem nabywania tego majątku. TS orzeka w tym przedmiocie o pozbawieniu mandatu.
Prezydent RP za naruszenie Konstytucji, ustaw oraz wszystkie inne przestępstwa odpowiada tylko przez TS.
Członkowie RM odpowiadają przed TS za przestępstwa popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem. Mogą odpowiadac za te czyny karnie prazed TS jeżeli uchwałą Sejm uznał za celowe połączenie tej odpowiedzialności. Uchwała zamyka drogę sądową w tej sprawie. Jej przejęcie może nastąpić także z post. przygotowawczego, a momentem o tym decydującym jest data podjęcia uchwały przez Sejm.
Ograniczenia podsądności:
Sprawy o wykroczenia
Od 2004 sprawy o wykroczenia rozpoznaje sąd w postępowaniach:
Zwyczajnym
Przyspieszonym
Nakazowym
Zasadniczym oskarżycielem jest Policja, chyba, że ustawa stanowi inaczej. W pierwszej instancji orzeka sąd rejonowy, chyba, że właściwy jest garnizonowy, a w drugiej okręgowy, gdy chodzi o rozpoznanie apelacji lub zażalenia na postanowienia i zarządzenia zamykające drogę do wydania wyroku.
Trzecim rodzajem postępowania szczególnego jest postępowanie mandatowe, które nie jest postępowaniem sądowym. Policja lub inny organ nakłada w nim mandat. Jeżeli sprawca odmówi przyjęcia mandatu, uprawniony organ występuje do sądu z wnioskiem o ukaranie. W razie jego przyjęcia staje się prawomocny, ponieważ nie można go zaskarżyć zwyczajnym środkiem.
Jeżeli po rozpoczęciu przewodu sądowego okaże się, że czyn stanowi wykroczenie, postępowanie prowadzi dalej ten sam sąd, stosując przepisy Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia. W postępowaniu odwoławczym stosuje się przepisy KPK. Orzeczenia nie uchyla się tylkoz takiego powodu, że sąd orzekł w postępowaniu karnym zamiast o wykroczenia.
Immunitety
Dyplomatyczny - obejmuje uwierzytelnionych w RP szefów przedstawicielstw dyplomatycznych państw obcych, osoby należące do personelu dyplomatycznego, technicznego i administracyjnego tych przedstawicielstw oraz członkowie ich rodzin, jeżeli pozostają z nimi we wspólnocie domowej, inne osoby na podst. umów, ustaw, zwyczajów. Nie dot. obywateli polskich lub osób mających na terytorium RP stałe miejsce zamieszkania, w zakresie czynności nie pełnionych podczas i w związku z wykonywaniem ich funkcji urzędowych. Immunitet dyplomatyczny wyłącza ściganie przez polskie organy za jakiekolwiek przestępstwo. Może być wyłączony tylko wtedy, gdy w sposób wyraźny, w stosunku do określonej osoby, zrzeknie się go państwo wysyłające.
Konsularny - obejmuje kierowników urzędów konsularnych i innych urzędników konsularnych państw obcych oraz inne osoby zrównane z nimi na podstawie umów lub zwyczajów międzynarodowych. Nie podlegają orzecznictwu polskich sądów karnych sprawcy czynów zabronionych popełnionych w toku i w wykonaniu ich funkcji urzędowych, a na zasadzie wzajemności w pozostałym zakresie.
Ww. podlegają zatrzymaniu tylko w razie popełnienia zbrodni (należy zawiadomić o tym fakcie Ministra SZ), a poza tym mogą być pozbawieni wolności tylko w wykonaniu prawomocnego wyroku sądu polskiego.
Immunitet nie ma zastosowania co do obywateli polskich lub osób mających na terytorium RP stałe miejsce zamieszkania, w zakresie czynności nie pełnionych podczas i w związku z wykonywaniem ich funkcji urzędowych oraz w wypadku zrzeczenia się go przez państwo wysyłające.
Procesowy immunitet parlamentarny - obejmuje immunitet poselski i senatorski. Występuje w postaci:
Zakazu pociągania do odpowiedzialności - stanowi przeszkodę procesową i oznacza, że posła lub senatora nie można pociągnąć do odpowiedzialności bez zgody odpowiednio Sejmu lub Senatu. Ma charakter nietrwały, bo działa tylko w czasie kadencji (w okresie sprawowania mandatu termin przedawnienia nie biegnie). Dotyczy wszystkich czynów, z wyjątkiem wchodzących w zakres sprawowania mandatu, bo te są objęte immunitetem materialnym.
Immunitet nietykalności - zakaz zatrzymania i aresztowania bez zgody Sejmu lub Senatu, z wyjątkiem ujęcia na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jest to konieczne dla zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się Marszałka Sejmu lub Senatu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie.
Poseł lub senator może wyrazić zgodę na pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej.
Z wnioskiem o zgodę na ściganie posła lub senatora powinien wystąpić oskarżyciel.
Prezydenta RP - za popełnienie jakiegokolwiek przestępstwa może odpowiadać tylko przed TS. O postawieniu go w stan oskarżenia decyduje Zgromadzenie Narodowe uchwałą podjętą przez co najmniej 2/3 ogólnej liczby członków, na wniosek 140 członków. Oznacza to także immunitet procesowy polegający na tym, że Prezydenta nie można ścigać bez takiej uchwały ani pozbawić wolności bez orzeczenia TS.
Sędziowski - sędzia nie może być bez uprzedniej zgody sądu dyscyplinarnego pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani zatrzymany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu informuje się prezesa właściwego sądu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie. Zatrzymaniu sędziego sądu apelacyjnego powiadamia się KRS i Ministra Sprawiedliwości. Z wnioskiem o udzielenie zgody na ściganie występuje oskarżyciel. Do czasu jego rozpatrzenia można dokonywać jedynie czynności niecierpiących zwłoki.
Sądem dyscyplinarnym dla sędziów sądów powszechnych jest sąd apelacyjny, jego skład jest wyłaniany w drodze losowania spośród sędziów sądu apelacyjnego. Jeżeli wniosek dot. sędziego sądu okręgowego lub apelacyjnego, I Prezes SN wyznacza inny miejscowo sąd apelacyjny.
Od uchwały odmawiającej zgody na ściganie przysługuje zażalenie w ciągu 7 dni do sądy dyscyplinarnego wyższej instancji. Zażalenie przysługuje też sędziemu w razie zgody na jego ściganie.
Orzekając w sprawie wniosku sąd może poprzestać na oświadczeniu sędziego, że wnosi o zezwolenie na pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej.
Immunitet sędziowski jest nietrwały.
Adwokacki - nadużycie wolności słowa i pisma, z jakiej korzysta adwokat przy wykonywaniu zawodu, stanowiące ściganą z oskarżenia publicznego zniewagę stron, pełnomocnika, obrońcy, kuratora, świadka, biegłego lub tłumacza podlega ściganiu tylko w drodze dyscyplinarnej. Jest to immunitet procesowo-materialny, ze względu na inną drogę ścigania oraz fakt, iż w postępowaniu dyscyplinarnym nie można zastosować kary kryminalnej.
Prokuratorskie - prokuratora chroni podwójny immunitet:
Nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej sądowej lub administracyjnej bez zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego ani zatrzymany bez zgody przełożonego dyscyplinarnego, za wyjątkiem ujęcia na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa. Do czasu uzyskania zezwolenia można podjąć wyłącznie czynności niecierpiące zwłoki, ale powinien być o nich powiadomiony prokurator przełożony. Do czasu rozpoznania wniosku o ściganie sąd dyscyplinarny może zlecić niezwłoczne zwolnienie prokuratora.
Od orzeczenia odmawiającego zezwolenia na ściganie przysługuje osobie wnoszącej wniosek o zezwolenie oraz rzecznikowi dyscyplinarnemu (a także prokuratorowi) odwołanie w ciągu 7 dni do odwoławczego sądu dyscyplinarnego.
Za występki prokurator ponosi wyłącznie odp. dyscyplinarną.
Pokrywający się z materialno-procesowym immunitetem adwokackim
Prezesa i pracowników NIK - prezes NIK nie może być pociągnięty do odpowiedzialności ani zatrzymany bez zgody Sejmu - immunitet procesowy nietrwały.
Wiceprezesi, dyrektor generalny oraz pracownicy wykonujący lub nadzorujący czynności kontrolne nie mogą być pociągani do odpowiedzialności karnej z powodu swych czynności służbowych bez zgody Kolegium NIK.
Inne - RPO i GIODO - zgodę na ich pociągnięcie do odpowiedzialności karnej wyraża Sejm
Właściwość sądu - właściwość pionowa (rzeczowa) pozwala na ustalenie, który z sądów powinien rozpoznać sprawę w I instancji. W systemie sądów powszechnych sądami takimi są sądy rejonowe i okręgowe; właściwość miejscowa - imienne ustalenie sądu uprawnionego do rozpoznania sprawy spośród sądów danego rzędu. Można też wyróżnić właściwość funkcjonalną i szczególne (np. z łączności spraw, z przekazania sprawy). W razie stwierdzenia niewłaściwości sąd przekazuje sprawę właściwemu sądowi lub organowi.
Skarga - dodatnia przesłanka ogólna. Można wyróżnić skargi zasadnicze (akt oskarżenia, pozew w postępowaniu adhezyjnym), które rozpoczynają postępowanie jurysdykcyjne, oraz etapowe (np. odwoławcza), od których jest uzależnione przejście postępowania do dalszych stadiów.
Skarga prawnie skuteczna musi zawierać essentialia negotii (wskazanie oskarżonego i zarzucanego mu czynu) oraz być wniesiona przez uprawnionego oskarżyciela. Akt oskarżenia powinien spełniać także określone wymogi formalne. W przypadku ich niedochowania zwraca się go oskarżycielowi do uzupełnienia w terminie 7 dni.
Istnienie stron - przesłanka ogólna pozytywna, ujęta syntetycznie. Składają się na nią następujące elementy:
Rzeczywiste istnienie stron - ustalenie, czy podmiot będący lub mający być stroną w rzeczywistości istnieje. Dot. zarówno osób fizycznych, prawnych i innych podmiotów. Śmierć oskarżonego z reguły powoduje konieczność umorzenia procesu, bo odpowiedzialność karna nie może przechodzić na inne osoby. Postępowanie może się toczyć po śmierci oskarżonego, jeżeli zmierza do jego rehabilitacji po prawomocnym skazaniu.
Uprawnienia pokrzywdzonego po jego śmierci mogą realizować strony zastępcze (osoby najbliższe lub prokurator), określane jako strony nowe.
Zdolność procesowa - uprawnienie do występowania w roli podmiotu procesowego. Nie jest to równoznaczne z pojęciem zdolności do osobistego dokonywania czynności procesowej, bo w imieniu osoby jej nieposiadającej działa przedstawiciel ustawowy.
Zdolność czynną mają osoby fizyczne, osoby prawne i inne jednostki organizacyjne.
Zdolność bierną mają osoby fizyczne od 13 roku życia, a osoby prawne i inne jednostki odpowiednio do zakresu, w jakim ponoszą odpowiedzialność (odp. posiłkowa, odp. w ramach ustawy o odp. podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary)
Legitymacja procesowa - tytuł do wystąpienia w konkretnym procesie w oznaczonej roli procesowej.
Prawomocność materialna - ogólna przesłanka ujemna. Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, jeżeli postępowanie karne względem tej samej osoby o ten sam czyn zostało już prawomocnie zakończone. Treścią prawomocności materialnej jest zakaz ne bis in idem. Powstaje ona jednocześnie z prawomocnością formalną (np. po wyczerpaniu toku instancji, po upływie terminu do wniesienia środka odwoławczego). Wywołuje skutek do wewnątrz (zakaz kontynuowania tego samego postępowania przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn) oraz na zewnątrz (zakaz prowadzenia innego postępowania przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn).
Zawisłość sprawy - negatywna przesłanka ogólna, związana z regułą ne bis in idem.
Wszczęcie procesu karnego powoduje zakaz toczenia drugiego postępowania przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn. Umorzeniu z powodu zawisłości jako przesłanki procesowej ulega proces wszczęty później. Wszczęty wcześniej proces tworzy ujemną przesłankę w postaci zawisłości, jeżeli nie jest dotknięty innymi przeszkodami procesowymi.
Przedawnienie karalności
Przedawnienie karalności - polega na tym, że po upływie określonego terminu ustaje karalność przestępstwa.
Terminy dla przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego:
30 lat - zbrodnia zabójstwa
20 lat - inna zbrodnia
15 lat - występek zagrożony karą pozbawienia wolności powyżej 5 lat
10 lat - występek zagrożony karą pozbawienia wolności powyżej 3 lat
5 lat - pozostałe występki
Terminy biegną od popełnienia przestępstwa, a dla przestępstw skutkowych - od wystąpienia skutku.
Przedawnienie karalności przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego następuje po upływie roku, od kiedy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy, ale nie później niż po 3 latach od popełnienia przestępstwa. Ten termin obowiązuje także w przypadku ingerencji prokuratora ze względu na ważny interes społeczny.
Zakłócenia biegu terminu przedawnienia:
Przerwa - polega w rzeczywistości na przedłużeniu terminu przedawnienia o 5 lub 10 lat. Przerwę powoduje pierwsza czynność będąca wszczęciem postępowania przeciwko określonej osobie
Spoczywanie - kiedy ustawa nie pozwala na dalsze prowadzenie postępowania, nie dotyczy to sytuacji, kiedy brak wniosku pokrzywdzonego lub oskarżenia prywatnego.
Przedawnienie wykonania kary - nie można wykonać kary, jeżeli od uprawomocnienia się wyroku skazującego upłynął oznaczony termin. Jest to przesłanka szczególna, bo występuje tylko w postępowaniu wykonawczym.
Przepisów o przedawnieniu nie stosuje się do przestępstw wojennych, przeciwko pokojowi i przeciwko ludzkości, a także innych ciężkich przestępstw umyślnych np. zabójstwo, pozbawienie wolności połączone ze szczególnym udręczeniem.
Umorzenie postępowania następuje z powodu przedawnienia karalności, więc jeżeli oskarżony uważa, że jest niewinny, może wnieść zażalenie na postanowienie o umorzeniu postępowania.
Akt łaski
Można rozróżnić akty łaski o charakterze:
Indywidualnym - stosowane przez Prezydenta RP. Mają charakter amnestyjny, mogą likwidować lub łagodzić skutki skazania. Mogą zostać zastosowane po uprawomocnieniu się wyroku skazującego.
Generalnym - dotyczące określonych kategorii przestępstw
Amnestia - łagodzi lub znosi skutki skazania, w tym drugim przypadku stanowi ujemną przesłankę postępowania wykonawczego
Abolicja - zakaz toczenia i wszczynania postępowania w stosunku do określonych przestępstwa - ogólna przesłanka negatywna
1
©Missi 2008-11-17