ANTONI

MAKARENKO

(UR. 13.03.1888

W

BIŁOPILLE,

ZM. 01.04.1929R.

W

MOSKWIE)

RADZIECKI PEDAGOG

I

PISARZ,

TWÓRCA SYSTEMU

WYCHOWANIA

KOMUNISTYCZNEGO.

Swoją praktykę wychowawczą rozpoczął w 1905 r., mając zaledwie 17 lat. Kwalifikacje

i doświadczenie pedagogiczne zdobywał jeszcze przed wybuchem pierwszej wojny

światowej. W roku 1917 ukończył Instytut Nauczycielski w Połtawie. Jego największe

osiągnięcia pedagogiczne przypadły na lata dwudzieste i początek lat

trzydziestych. Ostatnie lata Makarenki, zwłaszcza gdy zamieszkał w Moskwie, był okresem

niezwykłej eksplozji twórczej. Niemal cały jego podstawowy dorobek pisarski ( oprócz

„Poematu pedagogicznego”) powstał w tym właśnie czasie: „Chorągwie na wieżach”,

„Książka dla rodziców”, „Wychowanie w rodzinie”, liczne rozprawy i artykuły pedagogiczne,

a także różnego rodzaju utwory literackie (powieści, nowele, sztuki sceniczne). Makarenko

pisał bardzo szybko, stosując różne formy i konwencje. W utworach pedagogicznych starał

się zawrzeć najważniejsze wnioski, do jakich doszedł w swej wieloletniej działalności

wychowawczej. W pośpiechu porządkował dorobek trzydziestu kilku lat. Snuł daleko idące

twórcze plany. Nie zdążył jednak doprowadzić swoich zamierzeń do końca. Umarł

niespodziewanie wczesną wiosną 1939 roku, w pociągu podmiejskim, śpiesząc do

Moskwy na zebranie Związku Pisarzy. Makarenko miał wówczas 51 lat. Serce jego

zawiodło, nie wytrzymało niesłychanego tempa i napięcia, w jakim żył i działał.

Makarenko podejmował zadania wychowawcze najtrudniejsze w sensie

pedagogicznym, a zarazem najważniejsze ze społecznego punktu widzenia. Gdy

w pierwszych latach po Rewolucji 1917 roku zjawisko bezdomnych

dzieci urosło do wymiarów klęski społecznej, zwłaszcza na Ukrainie,

Makarenko zrezygnował z pracy w zwykłej szkole i stanął do

walki z tym zagrożeniem. W swojej działalności nie ograniczał się do ratowania

przed dalszym wykolejeniem, ale nastawiał się na przetwarzanie psychiki i postaw

zdeprawowanej młodzieży. Eksperyment wychowawczy Makarenki nieustannie

rozrastał się pod względem organizacyjnym i pedagogicznym. W swojej

działalności eksperymentalnej przechodził on świadomie, konsekwentnie i wytrwale z

jednego etapu do drugiego, nie rzucał jednej sprawy, by wziąć się za inną. Wiedział

dokładnie, czego chce, i szukał nowych dróg w wychowaniu,

przełamując istniejące stereotypy myślenia i działania pedagogicznego. Organizując

w 1920 r. kolonię dla bezdomnej młodzieży, stanął w obliczu wielu

nowych i trudnych problemów, znalazł się w głuchym lesie sam na sam „ z bandą

rozbójników”. Przeżywał ciężkie chwile i załamania, a jednak dokonał bardzo wiele.

W latach 1927-1934 następuje dalszy etap rozwoju eksperymentu

wychowawczego Makarenki. Przechodzi od chałupniczej działalności

gospodarczej o zasięgu lokalnym do produkcji przemysłowej.

Rozwiązując złożone problemy wychowania i reedukacji, Makarenko odwoływał

się przede wszystkim do samej młodzieży, jej możliwości wewnętrznych.

Szczególną wagę przywiązywał do mechanizmów wzajemnego

oddziaływania na siebie wychowanków. W ten sposób rozwijał nową

dziedzinę techniki pedagogicznej. Dotąd zwracano przeważnie uwagę na

możliwości oddziaływania niewielkiej grupy na jednostkę. Makarenko ukazuje

nową, niezmiernie doniosłą możliwość oddziaływania małej grupy na dużą

zdezorganizowaną zbiorowość. Świadomie zmierzał do rozwiązania problemu

wychowania masowego. Nie ograniczał się on do oddziaływań wychowawczych,

skierowanych na jednostkę czy niewielką grupę. Próbuje znaleźć najwłaściwsze

formy i sposoby ogarnięcia dużej zbiorowości młodzieży zorganizowanym

oddziaływaniem wychowawczym, włączając ją do życia i działalności,

przyśpieszającym proces dojrzewania społecznego.

Dążenie Makarenki do coraz bardziej masowej, a zarazem ciągłej i nowoczesnej

organizacji procesu wychowania wynikało z jego głębokiego przekonania, że tylko

doświadczenie całościowe może stanowić podstawę rozwoju systemu

wychowawczego. I tylko tego rodzaju doświadczenie upoważnia do formułowania

uogólnień teoretycznych, a nawet pozwala wykrywać prawa rządzące procesem

wychowania. Punktem wyjścia, a zarazem podłożem dociekań teoretycznych

Makarenki była swoista filozofia człowieka, głęboka refleksja nad jego

losem, naturą ludzką i możliwościami jej przekształcenia. Bardzo wcześnie –

już jako student Instytutu Nauczycielskiego w Połtawie – uporczywie szukał odpowiedzi

na pytania: od czego zależy postępowanie człowieka, jakie są motywy jego

działalności, jak dalece określają je normy obyczajowe i prawne, co można uczynić, by

zmienić to postępowanie, od czego zależą wewnętrzne przeobrażenia człowieka? Były

to zagadnienia które musiał rozwiązać w swojej praktycznej działalności. Jego

koncepcje człowieka, charakteryzuje ogromne, autentyczne umiłowanie

ludzi, przekonanie o niepowtarzalnym uroku każdej jednostki. Ten humanizm

przenika całą działalność i twórczość Makarenki.

Opowiada się słowem i czynem za humanizmem aktywnym, walczącym o każdego

człowieka, przełamującym w człowieku jego wewnętrzne opory i głęboko

zakorzenione kompleksy. Swoich wychowanków traktuje jako ludzi

skrzywdzonych przez los, nieszczęśliwych, pozostawionych samym sobie, a

nie jako nieletnich przestępców. Mierzi go (wzbudzać w kimś odrazę, niechęć;

odstręczać; odpychać) rozdmuchiwana w literaturze i pedagogice

tzw. romantyka bezdomności, czyniąca z brzydoty moralnej i nieszczęść

człowieka przedmiot osobliwego, niezdrowego delektowania się. Prawdziwy

humanizm i prawdziwa wiara w człowieka znajdują swój wyraz w stawianiu

mu wielkich wymagań, bez żadnych ustępstw. Makarenko proponuje by

zająć się opracowaniem konkretnego programu osobowości człowieka.

Twierdzi, że należy to uczynić nie dedukcyjnie, lecz gromadząc odpowiedni materiał

empiryczny, który ukaże, co już zdołaliśmy osiągnąć i co jeszcze pozostaje do

zrobienia w zakresie kultury i charakteru wychowanka. W ujęciu Makarenki kultura i

charakter nie stanowią ostatecznego celu wychowania. Ostatecznym celem

jest dobre samopoczucie człowieka w nowych warunkach ustrojowych

-szczęście.

Myśl ta nurtowała go od czasów młodzieńczych, gdy stawiał pierwsze

kroki jako nauczyciel. Do myśli tej wraca w ostatnich latach życia,

snując plany opracowania 4-tomowej książki dla rodziców.

Ostatni tom zamierzał poświęcić kwestii: jak wychować człowieka

szczęśliwego. W swoich rozważaniach Makarenko rozwija oryginalną,

choć na pewno dyskusyjną, teorię szczęścia. Człowiek -jego zdaniem-

nie ma prawa być nieszczęśliwym. Przeciwnie- ma obowiązek być

szczęśliwym. Cel ten można osiągnąć, jeśli człowiek zrozumie, że

szczęścia nie wygrywa się na loterii, przypadkowo, pod wpływem tzw.

sprzyjających okoliczności, lecz że trzeba wypracować je i wywalczyć.

Niezbędne są do tego: wysiłek i wytrwałość.

Kierując się logiką pedagogiczną, Makarenko zwracał uwagę

na różnorodność środków wychowawczych, ukazuje

wewnętrzne sprzeczności tkwiące prawie w każdym

środku. Podkreśla także, że system środków pedagogicznych

powinien zmieniać się wraz z rozwojem społeczeństwa i

samych wychowanków.

Logika pedagogiczna nakazuje również dostrzegać relatywność

środków oddziaływania wychowawczego. W jednych warunkach i

sytuacjach mogą one działać pozytywnie, w innych- negatywnie.

Znaczy to, że stosując poszczególne środki trzeba liczyć się z

ogólnym kontekstem wychowawczym, z ogólną sytuacją, w jakiej

próbujemy zastosować dany środek. Wyłania się także problem

dozowania środków wychowawczych, znalezienia odpowiedniej

miary w posługiwaniu się nimi. Na przykład stawiając wymagania

jednostce, trzeba brać pod uwagę, do jakiego momentu

wymagania te pobudzają jej rozwój, a od jakiego zaczynają działać

hamująco, kształtując postawę biernego podporządkowania

i biernej uległości. Budząc u młodzieży zdrowe aspiracje i

rozwijając umiejętność dążenia do celu, należy jednocześnie uczyć

umiejętności rezygnacji z niektórych dążeń.

Makarenko stawiał swoim wychowankom wielkie wymaganie: „Bądźcie

prawdziwymi ludźmi!”. Zawierało ono więcej szacunku i zaufania do

nich, niż sztuczne, formalne czy tylko werbalne moralizowanie.

Makarenko umiał przed wychowankami roztoczyć pociągające, urzekające

perspektywy przekształcania otaczającego ich życia i przeobrażania samych

siebie. Wiedział, że tego rodzaju perspektywy mogą stać się siła napędową

procesu wychowania. Człowiek -zdaniem Makarenki - nie może żyć, nie

może się rozwijać, jeśli nie widzi przed sobą czegoś radosnego- dziś,

jutro, pojutrze, za miesiąc, za rok. Ta potrzeba radości dnia jutrzejszego stanowi

jeden z najważniejszych bodźców działalności człowieka, jeden z najsilniej

oddziaływujących środków wychowania. Wychować człowieka- twierdzi

Makarenko- to dać mu poczucie perspektywy, poczucie radości dnia

jutrzejszego. By ten cel osiągnąć trzeba wyraźnie uświadomić sobie, że dążenie

do lepszego jutra, pociąga za sobą konieczność pokonywania licznych

trudności, które istnieją wokół nas.

Makarenko uważał, że należy przyzwyczajać dzieci i młodzież do walki z tymi

trudnościami, trzeba je pokonywać, niczym nie zrażając się. W jego ośrodkach

młodzież od najmłodszych lat uczyła się pracy. Makarenko nie zakładał

jednak, że praca sama przez się jest jakimś cudownym środkiem

wychowawczym. Wychodził z założenia, że praca tylko wówczas

zaczyna oddziaływać wychowawczo, kształtując postawę człowieka, jego

nastawienie do siebie, do innych ludzi, do przeszłości, gdy stanowi istotną część

całego systemu środków oddziaływania na niego. Kiedy Makarenko

przystępował w 1920 roku do pracy w kolonii dla nieletnich przestępców miał

przed sobą młodych ludzi sponiewieranych przez życie, wykoślawionych

duchowo, okaleczonych psychicznie. Trzeba było niezwykłego męstwa i silnej

woli, by – patrząc prosto w oczy temu nieszczęściu ludzkiemu – nie stracić mimo

wszystko wiary w człowieka i chęci do walki o niego.

Antoni Makarenko był patronem Szkoły Podstawowej nr 187 na warszawskich

Bielanach (obecnie im. Adama Mickiewicza).

Złote myśli:



„Nie ma złej młodzieży, są tylko źli wychowawcy.”



„Oczekiwanie na szczęście jest motorem życia ludzkiego.”



„Jak najwięcej wymagań od człowieka i jak najwięcej szacunku dla niego.”



„Jeśli pragniecie wydać na świat obywatela obchodząc się bez miłości rodzicielskiej, bądźcie tak uprzejmi

uprzedzić społeczeństwo o tym, że pragniecie zrobić takie świństwo. Ludzie wychowani bez miłości

rodzicielskiej są często zniekształceni.”



„Nie ma nic bardziej niebezpiecznego od biernego sąsiedztwa z dobrym człowiekiem, ponieważ stanowi

ono najlepszą atmosferę dla rozwoju egoizmu.”



„Pieniądze! Ze wszystkich wynalazków ludzkości - ten wynalazek jest najbliższy szatanowi.”



„Człowiek, który kłamie, nie ma w duszy nic świętego. Prawda jest cenniejsza od wszystkiego.”



„Może na trwodze polega prawdziwe szczęście matki...”



„Autorytet spreparowany specjalnie dla dzieci nie może trwać. Taki autorytet będzie zawsze surogatem,

który nigdy nie przyniesie pożytku.”



„Nauczyć kochać, nauczyć rozpoznawać miłość, nauczyć być szczęśliwym, to znaczy, nauczyć szanować

samego siebie, nauczyć godności ludzkiej.”



„Solidarność zainteresowań jeszcze nie stanowi solidarności postępowania.”



„Dlaczego w wyższych szkołach technicznych uczymy się o oporze materiałów, a w pedagogicznych nie

wykłada się o oporze istoty ludzkiej?”

PODSUMOWANI
E

Antoni Makarenko był czołowym pedagogiem i pisarzem radzieckim

okresu stalinowskiego. W latach 1920–1935 organizował w Połtawie i

Charkowie placówki opiekuńczo-wychowawcze dla bezdomnej i

wykolejonej młodzieży, zaś po roku 1935 zajął się głównie pracą pisarską i

popularyzatorską. Dążył do włączenia wychowanków w formę działalności

grupowej zorganizowanej zgodnie z założeniami ideologii komunistycznej.

Od Maksyma Gorkiego Makarenko przejął wiarę w możliwość

przeobrażenia się człowieka, nawet najbardziej zaniedbanego społecznie i

moralnie, co nazwano hipotezą optymistyczną. Najwybitniejszymi

dziełami Makarenki były „Poemat pedagogiczny”(1933–1935) oraz

„Książka dla rodziców” (1937). System Makarenki obowiązywał jeszcze w

latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku w ZSRR i

podporządkowanych mu krajach Europy Środkowej.