Psychologia Emocji i motywacji
IX. Prawidłowości dotyczące emocji i procesu
emocjonalnego
Dr hab. Aleksandra Tokarz, prof. UJ
Instytut Psychologii UJ
rok akad. 2011/2012
Ważniejsze prawidłowości
1.  Prawa emocji wg Frijdy
2. Emocje a język
3. Asymetrie w wartościowaniu
4. Rozwój emocjonalny
Przypomnienie
Ważne rozróżnienia związane z emocjami [N. Frijda, za:
Natura emocji)
" Dyspozycje emocjonalne (n. p. lękliwość), czyli
zwiększona wrażliwość na bodz
ce emocjonalne
określonego typu
" Nastrój  odczucie pozytywne lub negatywne,
pozbawione wyraz
nie określonego obiektu
" Sentymenty czyli postawy emocjonalne: odczucie
emocjonalne, zachowanie, procesy poznawcze (wiedza)
związane z jakimś obiektem
" Stymulatory emocji: typowe bodz
ce wywołujące dana
emocję (n. p. bliskie spełnienie zamiarów wywołuje
radość)
" Epizody emocjonalne
PRAWA EMOCJI WEDA
UG NICO FRIJDY
" PRAWO [Indywidualnego] ZNACZENIA SYTUACYJNEGO
" Emocje powstają jako odpowiedzi na znaczenia danych
sytuacji; różne emocje powstają w odpowiedzi na różne
struktury znaczeniowe. Np. Zagrożenie wywołuje lęk, nowość
 reakcję ciekawości
" PRAWO ZAANGAŻOWANIA
" Emocje powstają w odpowiedzi na zdarzenia, które są ważne z
uwagi na: cele, motywy, rzeczy i sprawy ważne dla danej
osoby.
" PRAWO BEZPOŚREDNIO SPOSTRZEGANEJ RZECZYWISTOŚCI
" Emocje są wywoływane przez zdarzenia uważane za
rzeczywiste, a ich intensywność odpowiada temu, do jakiego
stopnia są za takie uważane.
" PRAWO ZMIANY I ODCZUWANIA PORÓWNAWCZEGO
" Emocje powstają zarówno wskutek oceniania czegoś jako
korzystnego bądz
niekorzystnego, jak i wskutek aktualnych
lub oczekiwanych zmian w korzystnych lub niekorzystnych
warunkach.
PRAWA EMOCJI WEDA
UG NICO FRIJDY
" PRAWO HEDONISTYCZNEJ ASYMETRII
" Przyjemność jest zawsze zależna od zmiany i zanika wraz z
ciągłością zaspokojenia. Przykrość może utrzymywać się stale, w
stale trwających, złych warunkach.
" PRAWO ZACHOWANIA EMOCJONALNEGO MOMENTU
" Zdarzenia emocjonalne zachowują swoją siłę wywoływania emocji
na czas nieokreślony, chyba, że spotykają się z oddziaływaniami,
które mogą spowodować wygaszenie urazu lub przyzwyczajenie się
do przykrości.
" PRAWO ZAMKNI
CIA SI
W SOBIE
" Emocje wykazują skłonność do zamykania się przed sądami o
względności bodz
ca, który je spowodował i przed wymaganiami
celów innych niż ich własny.
" PRAWO ZWAŻANIA NA KONSEKWENCJE
" Każdy emocjonalny impuls powoduje impuls wtórny, który zmierza
do zmodyfikowania pierwotnego impulsu, czyli podjęcia czynności
samokontroli
" PRAWO MINIMALNEGO OBCI
ŻENIA I MAKSYMALNEGO ZYSKU
" Ilekroć można ocenić sytuację na więcej niż jeden sposobów,
pojawia się skłonność do takiej interpretacji, która minimalizuje
negatywne obciążenie emocjonalne.
Język emocji - wprowadzenie
Język pełni dwie podstawowe funkcje:
" Reprezentatywną [przedstawieniową]
" Komunikacyjną [użytkową]
" Język to słowa, struktura gramatyczna, fonetyka,
narracja
Jakie są relacje między językiem a poznaniem?
" Determinizm językowy
" Relatywizm językowy [hipoteza Sapira-Whorfa]
[za Kurcz, 2000]
Determinizm językowy
"  język wyznacza, determinuje myślenie: nie
możemy pomyśleć o niczym, co nie zostałoby
wcześniej zakodowane w języku(...) myśl jest
uwięziona w języku i całkowicie mu
podporządkowana . (Kurcz, 2000, s.26)
Relatywizm językowy
Czyli hipoteza Sapira- Whorfa:
"  sposób ujmowania świata zależy od języka, w
którym mówimy (Kurcz, 2000,s. 262)
" różne elementy naszego systemu poznawczego są
zależne od kulturowego systemu przekonań
" słownictwo i gramatyka poszczególnych języków
skłaniają, a nawet zmuszają osoby nimi mówiące do
widzenia świata i myślenia o nim w specyficzny
sposób
Relatywizm językowy: (Whorf, 1982/1956)
"  Dokonujemy segmentacji natury tropami
wyznaczonymi przez nasze języki ojczyste.
Wyodrębniamy pewne kategorie i typy w świecie nie
dlatego, że każdemu obserwatorowi rzucają się one
w oczy, wręcz przeciwnie  rzeczywistość jawi się
nam jako kalejdoskopowy strumień wrażeń,
strukturę natomiast nadają jej nasze umysły  to jest
przede wszystkim tkwiące w naszych umysłach
systemy językowe. (za: Kurcz, 2000, s..263)
Eksperyment Browna i
Lennenberga (1954r.)
" Język niemiecki określa innym wyrazem barwę
zieloną a innym barwę niebieską, Język
japoński nie zna tego rozróżnienia i ma dla
obu barw wspólną nazwę.
" Japończycy, gdy wśród wielu kolorów kazano
im odróżnić barwę zieloną od niebieskiej,
często popełniali błędy, myląc te dwa kolory.
Niemcom nie zdarzyło się to nigdy, poznawali
barwę zieloną i barwę niebieską nieomylnie.
ALE&
" W swojej pierwotnej postaci hipoteza ta została już dawno
zakwestionowana
" Jej zasadnicza stwierdzenie  określenie relacji między strukturą
języka i obrazem rzeczywistości w umyśle ludzkim  pozostaje
wciąż jednym z ważniejszych problemów.
" Mimo różnych zastrzeżeń, hipoteza ta nie straciła wiele ze swej
znaczenia, odegrała znacząca rolę w rozwoju lingwistyki i
psychologii.
" W językach obcych, zaliczanych do naszego kręgu kulturowego
użycie zbliżonych konstrukcji semantycznych i gramatycznych
często nie jest identyczne i nie będzie w danym języku
zrozumiałe.
Jak się bada językowe reprezentacje znaczenia
emocjonalnego? (G.M. White, 2005)
" Kategoria  modele leksykalne: opracowane za pomocą
analizy skupień i skalowania wielowymiarowego mapują
określenia na podstawie znaczeniowego podobieństwa
" Metafora  odczytanie złożonych znaczeń, n.p, Lakoff i
Koevecses stwierdzili, że w języku angielskim metafory złości
reprezentują elementy prototypowych sekwencji wydarzeń
związanych ze scenariuszem złości
" Schemat  analizy sekwencji zdarzeń w języku potocznym
" Dyskurs  badanie lingwistyczne i semiotyczne, pragmatyka
emocji, badanie jak one oddziaływają na życie społeczne
Język emocji  podstawowe stwierdzenia
A.Wierzbickiej
1. Mentalizm
2. Semantyka kognitywna
3. Istnienie INDEFINIBILIÓW czyli elementarnych
jednostek myśli i znaczeń, np. :
1.Ja, ty, ktoś, coś, ludzie, ciało,
2.Ten, ten sam, inny,
3. Jeden, dwa, niektóre dużo, wszystkie,
4.Wiedziec, myśleć, chcieć, czuć, widzieć, słyszeć,
13. Bardzo, więcej,
Język emocji  podstawowe stwierdzenia
A.Wierzbickiej
4. Weryfikacja zestawu prostych konstrukcji
składniowych
5. Praca nad GRAMATYK
UNIWERSALN
;
NATURAL SEMANTIC METAGLANGUAGE
6. Poszerzenia badań na języki nie
indoeuropejskie
Język emocji  podstawowe stwierdzenia
A.Wierzbickiej
7. Badania artefaktów, aktów mowy, emocji,
relacji między ludz
mi
8. Rozwój teorii skryptów kulturowych
[myślenie, działanie, odczuwanie]
9. Podejście interdyscyplinarne
[Wierzbicka, 1999]
Język emocji  stwierdzenia badaczy emocji
" Wierzbicka [1999,s.138]
 Tak zwane  emocje podstawowe takie jak hapiness
[szczeście], fear [strach], czy anger [gniew] są
kulturowymi artefaktami języka angielskiego w takim
samym stopniu , jak pojęcia liget używane przez
Ilongotów i song Infaluków są kulturowymi produktami
społeczeństw Ilongot i Ifaluk. Dlatego nie jest rzeczą
właściwą mówić ogólnie o ludzkich emocjach, posługując
się kategoriami hapiness [szczeście], fear [strach], czy
anger , podobnie jak niewłaściwe byłoby mówić o nich
liget czy song
Język emocji  stwierdzenia badaczy emocji
Johnson-Laird  Oatley [1989,s.90]
 W przyjętej przez nas teorii istnieje zbiór
podstawowych emocji, które odpowiadają sygnałom
wewnętrznym wkraczającym do świadomości. Te
emocje - happiness [szczęście], sadness [smutek],
anger [gniew], fear [strach], disgust [obrzydzenie],
powinny zostać powszechnie przyjęte jako
rozróżnialne kategorie bezpośredniego
doświadczenia
Język emocji, przykłady nazw
specyficznych kulturowo
" W języku japońskim występuje słowo AMAE
"  jest to emocja współzależności, która bierze
początek w pewnego rodzaju symbiozie, w
radości całkowitej akceptacji ze strony drugiej
osoby
" To uczucie dostrzegalne w innych kulturach,
nie jest pozbawione uniwersalnego znaczenia
" Dla ludzi Zachodu ta emocja jest jednak
uczuciem niedojrzałym labo świadczącym o
regresji (Morsbach i Tyler, 1986)
Język emocji, przykłady nazw
specyficznych kulturowo
Emocje na atolu Ifaluk (Lutz, 1988), SONG
" To słuszny gniew w reakcji na pogwałcenie
reguł społecznych
" Wyrażenie SONG jest konieczne, gdy
dostrzegamy cokolwiek, co może zakłócić
funkcjonowanie społeczne
" Naturalną reakcja na SONG jest METAGU,
pełna lęku troska o innych
Język emocji  stwierdzenia badaczy emocji
Wierzbicka komentując Johnsona-Lairda i
Oatley:
 Gdyby Johnson-Laird i Oatley urodzili się jako
Ilongoci lub Ifalucy, a nie Anglicy, liget i song
wydawałyby się im równie naturalnymi
kandydatami na  podstawowe ludzkie
emocje co anger etc..[tamże]
Język emocji  stwierdzenia badaczy emocji
Ekman (1973,s.219-220)
 Materiał dowodowy potwierdza istnienie
uniwersalnych wyrazów twarzy. Odkrycia te
domagają się wyjaśnienia, dlaczego ta sama
mimika jest związana u wszystkich ludzi z tymi
samymi emocjami? Dlaczego obserwatorzy we
wszystkich kulturach znają ten szczególny zbiór
wyrazów twarzy? [& ]
Ekman (1973,s.219-220)
c.d.
[& ] Jednakże te wyrazy twarzy nie są im tylko po
prostu znane. Niezależnie od języka, od tego,
czy jest to kultura wschodnia czy zachodnia, te
wyrazy twarzy nazywane są przy pomocy tych
samych terminów oznaczających emocje:
hapiness [szczęście], sadness [smutek], anger
[gniew], fear [strach], disgust [wstręt] i surprise
[zaskoczenie]
Język emocji  komentarz Wierzbickiej
 Rozumowanie Ekmana nieomal implikuje, że
cały świat mówi po angielsku [& ]
 Może to znaczyć tylko tyle, że chociaż
rzeczywiste słowa używane przez różnych
obserwatorów są różne [..] to pomimo barier
kulturowych i językowych mogą być łatwo
dopasowane do angielskich słów [tamże,
s.138/139]
Język emocji  komentarz Wierzbickiej
 Jednakże w rzeczywistości nie ma terminów
oznaczających emocje w różnych językach, które
można by łatwo dopasować do siebie [& ], nie ma
uniwersalnych pojęć wyrażonych leksykalnie we
wszystkich językach świata. Nie oznacza to, że nie
ma emocji uniwersalnych ani tego, że pewne
emocje nie są łączone z pewnymi wyrazami
twarzy [tamże]
Język emocji - pogląd Wierzbickiej
" podsumowanie analizy słów anger, liget,
złość:
1. to, co je łączy to  ogólny komponent czucia
2. To składnik wolicjonalny  z tego powodu
chcę coś zrobić
3. Poza tym oznaczają różne warunki,
odmienne doświadczenia, odmienny rodzaj
sprawstwa  RÓŻNI
SI

Język emocji  pogląd Wierzbickiej
" Większość określeń dotyczących emocji jest
 nieokreślona co do referencji lub rozmyta
"  Nie oznacza to, że nie ma żadnych emocji
uniwersalnych ani tego, że ludzie nie nazywają
wyrazu twarzy
Złość wg słownika języka polskiego
[& ] stan irytacji, wzburzenia; gniew, pasja,
wybuch gniewu, także: uczucie wrogości,
urazy do kogoś. Bezsilna, głucha złość. Atak,
paroksyzm złości. Napady złości. Błysk złości w
czyichś oczach. Mieć, odczuwać złość do
kogoś. Wpaść w złość, hamować, dusić w
sobie złość.[..] Pienić się, pękać ze złości,
wpadać w furię[& ] Złość piękności szkodzi
(t.III s.1030)
Abstrakcyjne znaczenie anglojęzycznej  złości
Wg Wierzbickiej, jako zestaw stwierdzeń:
 X myśli cos takiego:
Ta osoba (Y) zrobiła cos złego
Nie chce tego
Chce zrobić tej osobie cos złego
z tego powodu X czuje cos złego wobec Y
z tego powodu X chce cos zrobić (G.M. White, 2005, s.64)
Emocje są tu ujęte jako schemat wydarzeń :
WYDARZENIE  UCZUCIE - REAKCJJA MYŚLOWA/ BEHAVIORALNA
Jest to uniwersalna podstawa potocznego myślenia o emocjach
Abstrakcyjne znaczenie anglojęzycznej
 złości
Wg Lakoffa I Koevecsesa (1987), prototypowy
scenariusz dla anger składa się z etapów
Uwłaczające wydarzenie
Reakcje afektywne
Reakcje psychologiczne
Akt performatywny  odwet
Jak emocje były analizowane?
" Emocje są tu ujęte jako schemat wydarzeń :
WYDARZENIE  UCZUCIE - REAKCJJA MYŚLOWA/
BEHAVIORALNA
" Jest to uniwersalna podstawa potocznego
myślenia o emocjach
" Jest to użyteczna forma reprezentacji
językowej, która umożliwia powiązanie analizy
znaczenia emocjonalnego z kontekstualnymi
zastosowaniami danego języka
Język emocji  stwierdzenia badaczy emocji
Podsumowanie poglądów Wierzbickiej:
 Uniwersalne punkty odniesienia można znalez
ć
nie w kulturowo uwarunkowanych słowach
angielskich takich jak happiness [szczęście] czy
sadness [smutek] ale w uniwersaliach
leksykalnych takich jak:  chcieć ,  wiedzieć ,
 mówić ,  dobry ,  zły i tak dalej . [podkr. AT]
[199.s.146]
 Asymetria emocjonalna
 Sądzę, że wartościowość jest własnością
różnicującą szeroką klasę procesów regulacji,
nadająca tym procesom swoistą organizację.
Swoistość ta nie kryje jednak w sobie prostej
opozycji: w zakresie funkcji regulacyjnej to,
co jest pozytywne, nie stanowi lustrzanego
odbicia tego, co jest negatywne [Czapiński
1985, s.12, pokr.AT]]
ASYMETRIA EMOCJONALNA
" Reguły, które rządzą każdym z dwóch typów
wartościowania nie są ani takie same, a nie
dokładnie przeciwstawne;
" REGUA
Y TE S
ODMIENNE
" Inklinacja wartościująca [wg JC]t o:
Porównanie relacji pozytywnych z
negatywnymi [sygnały, dynamika, efekt,
wpływ na funkcje regulujące podmiotu]
Dowody odrębności mechanizmów
wartościowania pozytywnego i
negatywnego:
1.Odrębność neuroanatomiczna i
neurochemiczna [sugestia, że ośrodek
nagrody na niższy próg pobudzenia]
2. Odmienność reguł wartościowania
pozytywnego i negatywnego:
" Odmienność procesu uczenia się dążenia
[mniej stromy gradient] i unikania [bardziej
stromy]
Dowody odrębności mechanizmów
wartościowania pozytywnego i
negatywnego
Badania słów o znaczeniu wartościującym:
" Badania nagradzającej funkcji pieniędzy.
 Skala ocen negatywnych jest bardziej  gęsta
[zróżnicowana] od skali ocen pozytywnych;
przy czym różnica gęstości wzrasta w miarę
przesuwania się w kierunku ekstremalnych
krańców obu skal [tamże, s. 49]
Przejawy inklinacji pozytywnej
" Efekt Polyanny: przewaga optymizmu nad
pesymizmem:
W wielu językach względna frekwencja określeń
pozytywnych jest większa niż negatywnych;
" Efekt Panglossa: syntetyczna postać
optymizmu [czego się spodziewać od życia:
42 % pozytywnych, 18% negatywnych
prognoz]
Przejawy inklinacji pozytywnej
" Efekt Marks-Irwina: optymizm w zakresie
szansy, poczucie kontroli [stąd upodobanie do
gier liczbowych], optymizm w zakresie
sprawstwa
Wyjaśnienia inklinacji pozytywnej
ZA
OTA PROPORCJA [0.62:0.38]: STAA
OŚĆ
PROPORCJI ZNACZEC
POZYTYWNYCH I
NEGATYWNYCH - NAJSILNIEJSZA W OCENACH
INTERPERSONALNYCH
Wyjaśnienia inklinacji pozytywnej
Relacje pozytywne: prawdopodobieństwo bliskie
60%, negatywne: 35-42%
Pozytywne czyli prostsze
Pamięć jako  z
ródło doświadczeń pozytywnych
Wyjaśnienia inklinacji pozytywnej
" Hipoteza zasady przyjemności
" Hipoteza powodzenia w realizacji potrzeb
" Hipoteza familiarności
" Hipoteza pierwotności poznawczych
kategorii pozytywnych
Rozwój procesów emocjonalnych
" Kontekst rozwoju
" Kontrowersje teoretyczne i badawcze
" Problemy badawcze
" Związki różnych procesów w rozwoju
emocjonalnym
Kontekst rozwoju emocjonalnego
Przełomowe momenty w rozwoju emocjonalnym wiążą
się z
" Procesami dojrzewania poszczególnych systemów
nerwowych
" Dojrzewanie biologiczne i nabywanie doświadczeń
życiowych pozostają w interakcji
" Założenie, że obserwowane u dzieci stadia rozwoju
moralnego i emocjonalnego są wyłącznie
konsekwencją ich indywidualnych doświadczeń
życiowych jest ryzykowne
Panksepp (1994/1998)
Kontekst rozwoju emocjonalnego- przykłady
 U każdego gatunku już po urodzeniu występują liczne procesy
biologicznego dojrzewania układu nerwowego i niewątpliwie
stanowią one warunek pojawiania się pewnych form
emocjonalności (Panksepp, 1998, s.309):
" Tworzenie się więzi społecznych (wdrukowanie) pojawia się w
 okresach wrażliwości ( Hess, 1973)
" Zmiany w reagowaniu stresem na rozłąkę najpierw stres
narasta, potem plateau, stopniowo spada dopiero w okresie
dojrzewania
" Analogiczny wzorzec w przypadku zabaw agresywnych
" U szczurów i u ludzi analogiczna skłonność młodych do zabaw
 w macierzyństwo
" Skłonności macierzyńskie poprzedza wydzielanie okcytocyny
" W okresie dorastania obserwuje się dojrzewanie
emocjonalnych aspektów seksualizmu, zależne od zmian
hormonalnych
Wdrukowanie, imprinting
" Zjawisko to zaobserwowano początkowo u ptaków zagniazdowników.
" Jest to utrwalenie się pewnego wzorca zachowania
" Przejaw specyficznego uczenia się, polegającego na skojarzeniu instynktownej
reakcji  podążania za ze specyficznym bodz
cem, który tę reakcję wyzwala.
" Uczenie to występuje w ściśle określonym momencie rozwoju (tzw. okres
krytyczny, czasami trwający zaledwie kilka godzin).
" W tym okresie każdy poruszający się i większy od pisklęcia przedmiot (np. piłka
lub atrapa kaczki) wywołuje u niego reakcję podążania za, co ma oczywisty sens
adaptacyjny.
" Zjawisko opisał też Konrad Lorenz, austriacki etolog i filozof. Badał on zachowanie
gęsi szarych. Opisał zjawisko wdrukowania i jego wpływ na dojrzałe życie tych
ptaków. Pisklęta, które tuż po wykluciu się natknęły się na opiekuna, podążały za
nim, jak za gęsią matką.
Kontrowersje teoretyczne i badawcze
Rozmaitość teoretycznego ujmowania rozwoju
emocjonalnego:
1. Teoria emocji różnicowych (dyskretnych),
zakłada ograniczoną liczbę e. podstawowych,
ich komponenty rozwijają się stopniowo
2. Teoria systemów dynamicznych: emocje to
szczególne typy interakcji pomiędzy osobą a
zdarzeniami zewnętrznymi
Teoria emocji różnicowych Izard (Malatesta)
(z tezy Tomkinsa):
Każda emocja wrodzona tworzy  pakiet , czyli dana  E
wiąże się z zestawem zmian somatycznych, ekspresją
i specyficzną informacją zwrotną
Ekspresja to wskaz
nik wewnętrznych programów
W trakcie rozwoju programy te ulegają modyfikacjom.
Teoria emocji różnicowych Izarda
Kryteria występowania u dzieci emocji dyskretnych:
1. Wobec specyficznego bodz
ca ekspresja
przewidywana powinna wystąpić znacznie częściej
niż nie przewidywana (n. p. pozorne urwisko =
strach, a nie zaskoczenie)
2. Przewidywana ekspresja musi być okazywana
częściej we właściwych dla niej warunkach
wyzwalających (strach częściej przy urwisku niż n.
p. przy zniknięciu przedmiotu)
Teoria emocji różnicowych Izarda
Z licznych badań wynika, że radość spełnia te
warunki, a inne emocje w mniejszym stopniu
Koncepcja emocji różnicowych dotyczy
dojrzewania struktur wrodzonych, wstępnie
zaprogramowanych i podzielonych na
 pakiety
Kontrowersje teoretyczne i badawcze
W rozwoju następuje zmiana warunków
wzbudzających emocje i samych emocji:
" Zmiana repertuaru bodz
ców [ rozbawienie]
" Zmiana celów i zadań [ich  indywidualnej hierarchii
 Lazarus]
" Istnieją wątpliwości odnośnie do  stałości
doświadczanych emocji i ich funkcji regulujących
[Izard- tak, Dunn- nie]
Związki różnych procesów w rozwoju
1. Ułatwianie przez emocje wzrostu osobowego
i zasada emocjonalnego przywiązania [Izard]:
Spitz, Wolf (1946)  znaczenie emocji w rozwoju
Bowlby (1953)  opisanie syndromu
hospitalizacji i choroby sierocej
Związki różnych procesów w rozwoju
2. Zjawisko  wdrukowania [Hess,1973]
3.  Zasada systemów interakcyjnych [Izard] 
aktywność systemu emocjonalnego powiązana
z systemem homeostatycznym, popędowym,
poznawczym
4.  Zasada podmiotowej regulacji i
wykorzystania emocj [Izard]