Procesy i formy peryglacjalne
Terminem  peryglacjał obejmuje się procesy i formy, tworzące się w
bardzo zimnych klimatach, w wysokich szerokościach geograficznych obu
półkul i wysokich górach.
Strefa peryglacjalna
to obszar gdzie dominujÄ…:
·ð wietrzenie mrozowe
·ð powstawanie wieloletniej zmarzliny i lodu gruntowego
·ð intensywne procesy stokowe, wiatru, wód roztopowych oraz Å›niegu.
Sprzyja temu klimat mroz
ny i suchy:
·ð niskie Å›rednie temperatury roczne (< -1oC)
·ð niskie opady (< 400 mm/rok)
Regiony klimatu peryglacjalnego
Region suchego klimatu polarnego, z niskÄ… temperaturÄ… w zimie
Północna Azja, Północna Alaska i Kanada, Północna Grenlandia i wybrzeża
Antarktydy
Charakterystyczne cechy:
·ð Å›rednia temperatura roczna < -8oC
·ð temperatury w zimie czÄ™sto < -50oC
·ð ciÄ…gÅ‚a wieloletnia zmarzlina
·ð opady Å›nieżne < 200 mm/rok
·ð okresowo bardzo duże szybkoÅ›ci wiatru.
Region wilgotnego klimatu polarnego
Spitsbergen, środkowa Kanada, Grenlandia, Nowa Ziemia, wybrzeże Morza
Beringa
Charakterystyczne cechy:
·ð Å›rednia temperatura roczna od -1oC do  8oC
·ð Å›rednia temperatura lata może przekraczać + 10oC
·ð wieloletnia zmarzlina nieciÄ…gÅ‚a lub sporadyczna
·ð warstwa czynna > 1 m gruboÅ›ci
·ð opady > 300 mm/rok
·ð gruba pokrywa Å›nieżna w zimie.
1
Region klimatu subpolarnego (zbliżonego do klimatu peryglacjalnego)
Islandia, wyspy wokół Antarktydy
Charakterystyczne cechy:
·ð Å›rednia temperatura roczna okoÅ‚o 0oC
·ð obfitość cykli zamarzania i rozmarzania
·ð brak wieloletniej zmarzliny
·ð obfite opady Å›niegu i deszczu.
Wieloletnia zmarzlina
·ð warstwa gruntu, która co najmniej przez dwa kolejne lata
zachowuje temperaturę niższą niż 0oC
·ð dzieli siÄ™ na ciÄ…gÅ‚Ä… (Å›r.t.r. < -8oC), nieciÄ…gÅ‚Ä… (Å›r.t.r. od  4oC do
 8oC), sporadyczną (śr.t.r. od  1oC do  4oC)
·ð ponad wieloletniÄ… zmarzlinÄ… warstwa czynna (rozmarzajÄ…ca w
ciągu lata) o grubości od 0,2  6 m
·ð wieloletnia zmarzlina magazynem wody (np. w Mongolii 1560
km3).
Procesy strefy peryglacjalnej
·ð mrozowe
·ð ruchy masowe
·ð fluwialne
·ð eoliczne
Procesy mrozowe
W efekcie procesów zamarzania tworzą się:
·ð prostopadle do frontu zamarzania krysztaÅ‚y lodu włóknistego
·ð równolegÅ‚e do frontu zamarzania soczewki, żyÅ‚y i warstwy lodu
gruntowego; ich miąższość zależy od dostępności wody w gruncie.
Mułki i pyły  osadami najbardziej podatnymi na tworzenie się lodu gruntowego
i proces pęcznienia.
Efektywność działania mrozu w gruncie
zależy od:
·ð iloÅ›ci cykli zamarzania i rozmarzania
·ð szybkoÅ›ci procesu zamarzania (szczególnie do temp.  5oC)
·ð gÅ‚Ä™bokoÅ›ci, do której siÄ™ga zamarzanie
·ð uziarnienia gruntu
2
·ð iloÅ›ci wody w gruncie
·ð pokrywy roÅ›linnej
·ð pokrywy Å›nieżnej.
Wietrzenie mrozowe
·ð na skutek zamarzania i rozmarzania - pÄ™kanie i rozdrabnianie
skał
·ð powstawanie poligonów szczelin mrozowych na skutek
gwałtownych spadków temperatury do  20oC (zmniejsza się
objętość lodu o 4%); kopalne kliny mrozowe.
Pęcznienie mrozowe
powiększanie objętości gruntu przepojonego wodą w czasie zamarzania (o 9%);
powstają różnego typu zaburzenia w strefie czynnej (inwolucje w kopalnych
profilach glebowych); pękanie nawierzchni drogowych.
Podnoszenie mrozowe
wypychanie ku powierzchni gruntu większych okruchów skalnych (rośnięcie
kamieni).
Wszystkie te procesy powodujÄ…:
·ð speÅ‚zywanie mas ziemnych już na stokach o nachyleniu 1-2o
·ð spÅ‚ukiwanie, tworzenie dolin nieckowatych i pokryw rytmicznie
warstwowanych
·ð niwacjÄ™  tworzenie zagÅ‚Ä™bieÅ„ wokół Å›nieżników
Procesy fluwialne
·ð bardzo duża zmienność przepÅ‚ywu wody w rzekach w ciÄ…gu roku
·ð dodatni bilans aluwiów, roztokowy ukÅ‚ad koryt rzecznych
·ð termiczna erozja boczna.
Procesy eoliczne
·ð znaczne szybkoÅ›ci wiatru
·ð znaczna efektywność erozyjna; tworzenie bruków deflacyjnych i
graniaków
·ð dziaÅ‚alność akumulacyjna; powstawanie wydm i pokryw lessowych.
Formy i struktury peryglacjalne
·ð grunty strukturalne
·ð pasy kamieniste i terasy soliflukcyjne (powstajÄ…ce w obrÄ™bie stoków)
·ð palsa i pingo
·ð formy zwiÄ…zane z termokrasem
3
Grunty strukturalne dzielÄ… siÄ™ na:
pierścienie sortowane, które powstają dzięki:
pęcznieniu osadów drobnoziarnistych, wymarzaniu kamieni i rozsuwaniu ich na
zewnątrz spęczniałego jądra,
poligony sortowane, kamieniste, które powstają dzięki:
powstawaniu poligonów mrozowych, do których dostają się wymarzające
kamienie
wieloboki tundrowe  czyli wieloboki szczelin mrozowych; w profilach
glebowych rozpoznawalne jako kliny mrozowe lub festony gruzowe
bugry i tufury powstające na skutek nierównomiernego pęcznienia gruntu.
Pasy kamieniste tworzą się najczęściej dzięki rozciągnięciu wzdłuż stoku form
gruntów strukturalnych
Terasy soliflukcyjne powstające dzięki nachodzeniu na siebie kolejnych
jęzorów soliflukcyjnych
Palsa i pingo
to formy o lodowych jÄ…drach:
pagórek palsa wzrasta w obrębie torfu, który przemarznięty w zimie jest
dobrym przewodnikiem ciepła i ułatwia tworzenie warstw i soczewek lodowych,
zaś w lecie lód jest chroniony przez torf nie zamarznięty (zły przewodnik
ciepła),
pagórek lub wzgórze pingo wzrasta na skutek dopływu wody:
·ð z nie zamarzniÄ™tych talików (system zamkniÄ™ty)
·ð wód artezyjskich (system otwarty)
Na skutek degradacji formy powstaje zagłębienie (często z wodą) otoczone
wałem.
Formy zwiÄ…zane z termokrasem powstajÄ…ce na skutek wytapiania lodu
gruntowego:
·ð aÅ‚asy  zagÅ‚Ä™bienia powstajÄ…ce na skutek wytapiania lodu wypeÅ‚niajÄ…cego
szczeliny sieci poligonalnych
·ð nalodzie  pÅ‚ytkie, rozlegÅ‚e zagÅ‚Ä™bienia powstajÄ…ce w obrÄ™bie dolin na
skutek wytapiania lodu, obfitej w wodÄ™ strefy czynnej, pogrzebanej pod
kolejnymi aluwiami. Dziś często wypełnione torfem.
Wpływ działalności człowieka na rozwój procesów peryglacjalnych
·ð usuwanie roÅ›linnoÅ›ci
·ð sprasowywanie gleby przez pojazdy mechaniczne
·ð prowadzenie i budowanie różnego typu emitorów ciepÅ‚a (rurociÄ…gi,
przewody kanalizacyjne, budynki mieszkalne itp.)
i sposoby ochrony środowiska naturalnego.
4
Pytania
·ð Jak rozumiem termin  peryglacjaÅ‚ ?
·ð Jakie procesy dominujÄ… w strefie peryglacjalnej?
·ð Jakie wyróżniamy regiony klimatu peryglacjalnego i czym siÄ™
charakteryzujÄ…?
·ð Co to jest wieloletnia zmarzlina i strefa czynna?
·ð WyjaÅ›nij jak powstaje lód gruntowy na skutek zamarzania gruntu.
·ð Od czego zależy efektywność dziaÅ‚ania mrozu w gruncie?
·ð Jakie procesy powodujÄ… wietrzenie mrozowe?
·ð WyjaÅ›nij procesy pÄ™cznienia i podnoszenia mrozowego.
·ð Czym wyróżniajÄ… siÄ™ procesy fluwialne w strefie peryglacjalnej?
·ð Czym wyróżniajÄ… siÄ™ procesy eoliczne w strefie peryglacjalnej?
·ð Jakie wyróżniamy typy gruntów strukturalnych i jak one powstajÄ…?
·ð Jak powstaje pagórek palsa?
·ð Jak powstaje pagórek lub wzgórze pingo i jak ulega degradacji?
·ð Omów formy zwiÄ…zane z termokrasem.
·ð Jaki jest wpÅ‚yw dziaÅ‚alnoÅ›ci czÅ‚owieka na rozwój procesów
peryglacjalnych?
·ð Sposoby ochrony Å›rodowiska peryglacjalnego przed wpÅ‚ywem
gospodarki?
5