2 0 l e c i e m i ę d z y w o j e n n e

Z a g a d n i e n i a

1. Ogólna charakterystyka okresu 20 lecia.
2. Kierunki filozoficzne.
3. Kierunki artystyczne.
4. "Przedwiośnie" S. Ąeromskiego.
5. Ugrupowania i kierunki poetyckie w Polsce.

O d p o w i e d z i

Ad.1. 20 lecie międzywojenne to okres między pierwszą i
drugą światową - jeden z najkrótszych okresów literackich w dzie-
jach literatury, okres bardzo zróżnicowany.
Pierwsza wojna światowa doprowadziła do zmiany układu sił
wśród państw europejskich, wielkie mocarstwa utraciły swoje doty-
chczasowe znaczenie w świecie, natomiast Stany Zjednoczone ugrun-
towały swoją pozycję i stały się największą potęgą wśród państw
kapitalistycznych. Rewolucja PaŚdziernikowa w Rosji doprowadziła
do powstania nowego państwa socjalistycznego. W Polsce wreszcie
ziściło się marzenie o odzyskaniu niepodległości. Polska powróciła
po wielu latach niewoli na mapy Europy, stała się niepodległym i
niezależnym państwem, by po 21 latach stać się jednym z pierwszych
obiektów hitlerowskiego ataku.
Literatura tego okresu nie wykształciła charakterystycznego
tylko dla swej epoki typu bohatera, tak jak na przykład literatura
romantyczna, nie można wyodrębnić w niej jednolitych tendencji, a
problematyka podejmowana przez pisarzy tego okresu jest różnorod-
na. Obok tematów związanych z pierwszą wojną światową pojawiają
się w literaturze tendencje do uchwycenia i odzwierciedlenia skom-
plikowanych przeobrażeń ówczesnego świata, związanych z wieloma
doniosłymi zdobyczami cywilizacyjnymi, takimi jak na przykład roz-
wój komunikacji, wynalazek samolotu czy kina.


Ad.2. materializm dialektyczny - teoria filozoficzna stwo-
rzona przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, a rozwinięta przez
Włodzimierza Lenina; twórcy tego kierunku głosili tezę o pierwot-
ności materii i wtórności świadomości; poznanie rzeczywistości
traktowali jako ciągły proces gromadzenia prawd względnych i zbli-
żania się do prawdy absolutnej; poznanie to praktyka; przemiany w
czasie i przestrzeni wynikają z nieustannej walki przeciwieństw
literatura, wg materialistów była odzwierciedleniem stosunków spo-
łecznych
intuicjonizm - teoria filozoficzna zapoczątkowana przez Be-
rgsona; głównym narzędziem poznania świata jest intuicja i ins-
tynkt życiowy, a nie rozum; prawa rządzące światem są nieuchwytne,
ponieważ o jego rozwoju decyduje irracjonalny pęd życiowy, który
tylko artyści mogą dzięki własnej intuicji wyczuć i wyrazić;
pragmatyzm - kierunek powstał w Ameryce pod koniec XIX w. i
jego twórcą był filozof i psycholog Wiliam James; postulował on
praktyczny sposób myślenia i działania, stosowanie metody krytycz-
nego rozsądku i nauk doświadczalnych; hasłem pragmatystów było
zbliżenie filozofii do życia oraz uzależnienie prawdziwości twier-
dzeń od ich praktycznych skutków; poznanie ludzkie ma charakter
czysto praktyczny, nie chodzi więc w tym procesie o obiektywne
zbliżenie człowieka do prawdy, lecz o efekty praktyczne, związane
z zaspokojeniem ludzkich potrzeb;


Ad.3. ekspresjonizm - przedstawiciele tego gatunku dążyli
do intuicyjnego i spontanicznego wyrażenia swoich myśli i przeżyć
wewnętrznych, co zgodne było z założeniami filozofii Bergsona,
który wyznaczał intuicji szczególną rolę w procesie poznawczym;
eksrpresjoniści posługiwali się kontrastem, karykaturą i groteską,
celowo deformowali obraz świata, który był ich zdaniem terenem wa-
lki ducha z materią, dobra ze złem; w utworach ekspresjonistów od-
najdujemy świadomość kryzysu ówczesnej cywilizacji, bunt przeciwko
niesprawiedliwości społecznej, chęć obrony wartości humanistycz-
nych. Przedstawiciele i twórcy tego kierunku występowali też prze-
ciwko tradycyjnemu realizmowi i naturalizmowi, atakując tak mało
twórcze kopiowanie rzeczywistości. Nadmiernemu estetyzmowi w sztu-
ce przeciwstawiali dążenie do prawdy. Ekspresjonizm rozwinął się
głównie w liryce oraz w dramacie. Styl ekspresjonistyczny charak-
teryzował się śmiałością obrazowania, hymnicznym tonem, stosowa-
niem kontrastów i dysonansów. Poeta znowu stał się kreatorem pra-
wie równym Bogu (p. romantyzm). Sztuka ekspresjonistyczna będąca
"krzykiem duszy", miała wywoływać u odbiorcy wstrząs, niepokój,
niezatarte wrażenia. Celowo zaniedbywano konstrukcje logiczne,
stosowano animazję i antropomorfizację przedmiotów realnych, a
także abstrakcyjnych stanów duszy.
futuryzm - awangardowy kierunek literacki i artystyczny
rozwijający się w pierwszym ćwierćwieczu XX wieku. Teoretykiem te-
go kierunku oraz autorem futurystycznego manifestu był włoski poe-
ta Tomasso Marinetti, który głosił idee anarchistycznego buntu
przeciwko istniejącym formom życia społecznego, tradycji kulturo-
wej. Futuryści zafascynowani byli nowoczesną cywilizacją urbanis-
tyczno-techniczną, a więc gloryfikowali wszelką nowość, przy-
szłość, dynamiczne tempo wielkomiejskiego życia oraz wszelkie wy-
twory nowoczesnej techniki. Wiąże się z tym pochwała brutalności,
przemocy, a nawet wojny oraz kult Nietzscheańskiego "mocnego czło-
wieka". Dlatego też włoscy futuryści związali się z włoskim ruchem
faszystowskim, w Polsce futuryści opowiedzieli się po stronie re-
wolucjonistów i walczącego proletariatu. W literaturze kierunek
ten objawiał się dążeniem do stworzenia nowego języka poetyckiego,
zdolnego wyrazić ruch, wieloplanowość i równoczesność zjawisk, w
odrzuceniu reguł logiki, składni i ortografii. W ten sposób po-
wstawały często utwory bezznaczeniowe, oparte jedynie na zasadzie
podobieństwa brzmieniowego słów i dŚwięków; Polska: B. Jasieński,
S. Młodożeniec, Czyżewski
nadrealizm (surrealizm) - autorem manifestu surrealistycz-
nego jest Andre Breton; Przedstawiciele tego kierunku dążyli do
stworzenia nowej "nadrealnej rzeczywistości" poprzez uniezależnie-
nie artysty od reguł logicznego myślenia, poprzez eliminację naka-
zów rozumu, negację wszelkich norm estetycznych i moralnych. Pro-
ces twórczy to mechaniczne notowanie potoku luŚnych skojarzeń, wy-
pływających z podświadomości twórcy. Dużą rolę w twórczości surre-
alistów pełniły elementy czystego przypadku, absurdalnego żartu,
parodii i groteski. Z doświadczeń pierwszej wojny światowej nadre-
aliści wysnuli przekonanie o kryzysie cywilizacji zachodniej i jej
racjonalistycznych ideałów. Widzieli możliwość wyzwolenia jednost-
ki od przymusu poprzez miłość, poezję, wolną grę wyobraŚni, po-
przez osiągnięcie stanu wewnętrznej harmonii dzięki zespoleniu ja-
wy i snu.
neoklasycyzm - kierunek poetycki nawiązujący do dziedzictwa
kulturalnego epok minionych, a zwłaszcza do starożytnej kultury
grecko-rzymskiej, a także klasycyzmu i baroku. Czołowym przedsta-
wicielem tego kierunku był wybitny poeta francuski Paul Valery,
który sformułował program poezji intelektualnej, łączącej tradycję
z osiągnięciami symbolizmu i liryki współczesnej. W jego poezji
odnajdujemy elementy intelektualnej abstrakcji i aluzji filozofi-
cznych. Utwory neoklasyków charakteryzowały się rygorystyczną for-
mą, opartą na klasycznych wzorach, ściśle poetycki język tych
utworów był całkowicie uwolniony od balastu wszelkich "treści ży-
ciowych", każdy utwór był ilustracją tzw. "pozji czystej"; drugim
wybitym przdstawicielem był Thomas Eliot


Ad.4. "Przedwiośnie" powstało w 1924 roku, w okresie rosną-
cego bezrobocia i kryzysu gospodarczego, wzmagającego się terroru
politycznego, Pisarz szczególnie uwrażliwiony na przejawy krzywdy
i nędzy ludzkiej zrozumiał, że jego wiara w nową Polskę jako pańs-
twa sprawiedliwości społecznej okazała się złudzeniem. Interpreta-
cja tytułu jest prosta i jednoznaczna, w powieści ukazane są trud-
ne początki kształtowania się polskiej państwowości i największa
klęska tego "przedwiośnia", czyli bezkompromisowej walki o władzę,
której towarzyszyły krwawo tłumione przez wojsko i policję manife-
stacje robotnicze.
Główny bohater Cezary Baryka młodość i dzieciństwo spędził
w Baku. Był synem urzędnika i matki wychowującej jego (Seweryn i
Jadwiga). Ojciec wyjeżdża na front I wojny światowej i przedostaje
się do Legionów Piłsudskiego. Cezary pozostaje z matką w Baku. Po-
czątkowo bierze udział w rewolucji z entuzjazmem, podczas gdy mat-
ka podupada na zdrowiu dbając o jedynaka, zdobywając dla niego po-
żywienie. Cezary w końcu dostrzega ogromny wysiłek matki i stara
się jej pomóc. Od tej pory codziennie są w porcie w oczekiwaniu na
ojca, aż pewnego dnia spotykają księżnę z córkami i udzielają im
schronienia. Rewizja i wyrok skazują Jadwigę na roboty, które pro-
wadzą do jej śmierci. Po jej śmierci Cezary pracuje przy wywozie
ciał (efektu walk etnicznych). Uświadamia sobie wtedy okrucieństwo
rewolucji widząc ciało młodej pięknej kobiety.
Z tego piekła wyciąga go ojciec i w drodze powrotnej do oj-
czyzny opowiada synowi o "szklanych domach". Blisko granicy Sewe-
ryn jednak umiera. Cezary po przekroczeniu granicy widzi nędzę i
brud w małym miasteczku i wie, że szklane domy były wytworem cho-
rego ojca.
Po przybyciu do Warszawy Cezary udaje się do znajomego mat-
ki Szymona Gajowca, wysokiego urzędnika w ministerstwie skarbu,
który pomaga Cezaremu. Podejmuje on studia medyczne (zgodnie z ma-
rzeniami rodziców). Porzuca studia i zaciąga się do armii na wojnę
polsko-rosyjską. Bierze w niej udział "bo wszyscy inni tak robią".
Po wojnie udaje się do majątku Hipolita Wielosławskiego Nawłoci
(uratował mu życie). Ogląda tutaj życie polskiej arystokracji wy-
pełnione zabawami, spotkaniami towarzyskimi, polowaniami, piknika-
mi. Całe życie mieszkańców Nawłoci toczy się dookoła stołu suto
zastawianego na każde żądanie państwa. W czasie pobytu w Nawłoci
Cezary uwikłał się w romans z bogatą wdową Laurą Kościeniecką, za-
kończony awanturą z jej narzeczonym Barwickim. Jednocześnie w Ce-
zarym kochają się Wanda Okszyńska (krewna z miasta ludzi dwors-
kich) oraz Karolina Szarłatowiczówna (cioteczna siostra Hipolita,
która utraciła swój majątek na Ukrainie). Sielankowe życie przery-
wa śmierć Karoliny o którą obwiniana jest Wanda oraz pośrednio ró-
wnież Cezary. Dlatego też opuszcza Nawłoć i zostaje umieszczony
czasowo w folwarku w Chłodku, u ekonom. Gruboszewskiego. Widzi jak
żyją chłopi


Ad.5. " S k a m a n d e r " . Grupa skupiała się wokół pis-
ma UW "Pro arte et studio". W 1919 roku poeci założyli kabaret li-
teracki w kawiarni "Pod Picadorem". W 1920 roku pierwszy numer
"Skamandra". Od 1924 roku organem skamandrytów są "Wiadomości li-
terackie".
Postawa artystyczna poetów "Skamandra" nie była jednolita,
charakterystyczny jest też dla tej grupy brak konkretnego progra-
mu. W słowie wstępnym do pierwszego numeru "Skamandra" poeci pisa-
li: "programy są zawsze spojrzeniem wstecz, są dzieleniem nieobli-
czalnego życia przez znane". Zgodnie jednak podkreślali chęć sil-
nego związku poezji z życiem współczesnym, z dniem codziennym.
Starali się adresować swoją wypowiedŚ poetycką do jak najszerszego
kręgu odbiorców, toteż oprócz wierszy chętnie pisali szopki poli-
tyczne, teksty piosenek do kabartów, felietony i wiersze satyrycz-
ne. Wprowadzili do poezji konkretność obrazowania, opiewali opty-
mistyczną radość życia, preferowali tematykę dnia codziennego,
zwracając się do prostego człowieka wprowadzali do poezji język
potoczny, stawali w opozycji do awangardowych grup poetyckich.
P r z e d s t a w i c i e l e S k a m a n d r a : Julian
Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazi-
mierz Wierzyński.
F u t u r y z m . Kierunek ten na zachodzie Europy rozwinął
się przed pierwszą wojną światową, natomiast w Polsce okres głów-
nych wystąpień futurystów przypada na lata 1919-1921.
Futurystów cechował agresywny bunt przeciwko wszelkiej tra-
dycji oraz fascynacja światem współczesnej techniki i cywilizacji.
"Dobra maszyna jest wzorem i szczytem dzieła sztuki przez doskona-
łe połączenie ekonomiczności, celowości i dynamiki" - twierdzili
futuryści. W ich programie łatwo odnaleŚć sporo niekonsekwencji, a
wśród nich kult techniki i pierwotnego instynktu, apologię maszyny
i uwielbienie dla żywiołu, pochwałę nowoczesnej cywilizacji i zau-
fanie do pierwotnych odruchów człowieka. Świadomą prowokacją wobec
tradycji było głoszenie "dowolności form gramatycznych, ortografii
i przestankowania".
P r z e d s t a w i c i e l e F u t u r y z m u : Bruno
Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern, Adam Ważyk
A w a n g a r d a k r a k o w s k a . Poeci awangardy
skupiali się wokół czasopisma "Zwrotnica", które ukazywało się w
Krakowie. Teoretykiem grupy był Tadeusz Peiper. Twierdził on, że
wiek XX całkowicie zmienił oblicze świata zarówno w sensie cywili-
zacyjno-technicznym, jak i społecznym. Zdaniem Piepera człowiek
powinien uczestniczyć w tym wielkim nurcie przemian. Uczestnictwo
to powinno objąć wszystkie dziedziny życia, przemienić ludzką wra-
żliwość, uczuciowość i wyobraŚnię.
Także nowoczesna sztuka powinna brać udział w tworzeniu no-
wych form życia, nowego modelu człowieka, powinna likwidować prze-
dział, jaki wytworzył się między osiągnięciami cywilizacyjnymi a
nieumiejętnością psychicznego dostosowania się do nich. Jego sło-
wa-hasła to m i a s t a , m a s a , m a s z y n a . Szybki
rozwój techniki, ciągłe udoskonalanie maszyn, urbanizacja i indru-
stializacja witane były z radosnym optymizmem. Idealnym modelem
takiego świata było społeczeństwo traktowane jako doskonale dzia-
łający organizm.
Peiper odrzuca natchnienie, wypowiada się przeciwko wolnej
grze wyobraŚni, twierdząc, że poeta powinien być rzemieślnikiem,
osobowością roboczą. Rym regularny uznany został za niezbędny ele-
ment nowej poezji ale był oddalony o pięć, sześć wersów, odpowia-
dając w ten sposób metodzie kojarzenia odległych pojęć.
P r z e d s t a w i c i e l e a w a n g a r d y : Julian
Przyboś, Adam Ważyk, Jan Brzękowski.
P o e z j a r e w o l u c y j n a . W 1925 roku Stanisław
Stande, Władysław Broniewski i Witold Wandurski wydali zbiorek po-
etycki, nazywany "Trzy salwy". Poeci nie mieli sprecyzowanego
programu poetyckiego, podkreślali jedynie, że w bezlitosnej walce
proletariatu z burżuazją stają zdecydowanie po lewej stronie bary-
kady.