8. FUNKCJA POETYCKA WOBEC INNYCH FUNCKJI J
ZYKA
Jakobson wskazuje, że każdy akt mowy składa się z sześciu konstytutywnych dla niego
czynników: komunikatu, jaki nadawca kieruje do odbiorcy, kodu, w jakim ten komunikat
jest sformułowany, kontekstu, do którego się odnosi oraz kontaktu, czyli psychicznego
związku pomiędzy nadawcą i odbiorcą oraz fizycznych warunków transmisji, co umożliwia
realizację komunikacji. Każdy z wymienionych elementów determinuje odpowiednią
funkcję komunikatu językowego, którą można zdefiniować jako nakierowanie komunikatu
na jeden z elementów komunikacji językowej, uwidocznione w określony sposób w
budowie (strukturze) komunikatu. Funkcje podlegajÄ… zasadzie hierarchizacji, w konkretnym
komunikacie językowym jedna z nich jest zawsze funkcją prymarną (dominującą).
Nakierowanie komunikatu na nadawcÄ™ nazywa Jakobson funkcjÄ… emotywnÄ… (ekspersywnÄ…),
na odbiorcÄ™ - konatywnÄ… (impresywnÄ…), na kontekst - referencyjnÄ… (oznaczajÄ…cÄ…,
poznawczą), na kod - metajęzykową, a na kontakt - fatyczną. Natomiast nakierowanie
komunikatu na samego siebie to funkcja poetycka.
Nakierowanie komunikatu na samego siebie to demonstrowanie swojej budowy. Dokonuje
się to w każdym komunikacie językowym, jednakże w niektórych staje się cechą prymarną.
Można więc powiedzieć, że komunikat poetycki to taki komunikat językowy, w którym
dominuje funkcja poetycka.
Funkcja poetycka to osłabienie referencyjności komunikatu językowego w tym sensie, że
odniesienie do kontekstu rozgrywa siÄ™ w dialektyce z demonstrowaniem sposobu budowy
komunikatu. Jest to szczególnie widoczne choćby w tekstach reklamowych, gdzie
prezentacji produktu towarzyszy pewna gra językowa powodująca skierowanie uwagi na
język wypowiedzi. Przykładu dostarcza choćby reklama papierosów Golden American, w
której pojawiają się nazwy "stanów wyzwolonych", jakie osiąga się po wypaleniu papierosa,
będące kontaminacją językową nazw stanów psychicznych i nazw stanów zjednoczonych w
USA: Sexas - seks, Teksas; Massauciechs - masa uciech, Massachusetts; Luzjana - luz,
Luizjana, Beztraska - beztroska, Nebrasca; Spontana - spontaniczność, Montana.
W przypadku poezji ta autoteliczność (samozwrotność) komunikatu staje się cechą
dominującą - komunikat poetycki odsyła najpierw do swojej budowy, albowiem tu właśnie
kształtuje się jego znaczenie. O ile więc komunikat, w którym dominuje funkcja
referencyjna, można porównać do zwykłego znaku językowego, "przez
roczystego" w swej
budowie dla użytkownika systemu języka i odsyłającego natychmiast do swojego desygnatu
(przedmiotu, jaki wskazuje), o tyle komunikat poetycki zachowuje siÄ™ jak neologizm -
znaczenie możemy poznać, analizując jego budowę, podobnie jak jesteśmy w stanie
rozpoznać znaczenie neologizmu poprzez analizę słowotwórczą znaku.
Analizując sposób, w jaki komunikat językowy przekształca się w dzieło sztuki, a więc to,
jak realizuje się funkcja poetycka, Jakobson stwierdza, że dzieje się to dzięki projekcji
zasady ekwiwalencji z osi wyboru na oÅ› kombinacji. Jest to zwiÄ…zane z operacjami
tworzenia wypowiedzi.
Jeśli chcemy sformułować prosty, jednozdaniowy komunikat językowy o tym, że za oknem
´wieje wiatr´, to musimy wykonać dwie operacje jÄ™zykowe: wybrać odpowiednie znaki
językowe i dokonać ich kombinacji. W naszym przykładzie na osi wyboru mamy do
dyspozycji dwa paradygmaty znaków. Pierwszy, rzeczownikowy, odnoszący się do
desygnatu ´wiatr´ (np. wiatr, wietrzyk, zefirek, wichura, wietrzysko, wicher), drugi -
czasownikowy, odnoszący się do czynności, którą chcemy nazwać (wieje, wiucha, dmie,
zawiewa, tchnie, duje). Wybór w obu paradygmatach dokonuje się na zasadzie
ekwiwalencji, a więc stosownej reprezentacji znaku wobec desygnatu. Natomiast, aby
zbudować szereg (wypowiedz
), czyli dokonać kombinacji, posługujemy się zasadą
przyległości. Można ją rozumieć jako zastosowanie reguł składniowych ("wiatr wieje" a nie
"wiatr wieją"), jak również - reguł stylistycznych, czego efektem jest "dopasowanie"
stylistyczne wyrazów ("zefirek tchnie", ale nie "wichura tchnie"). Budując wypowiedz
,
przenosimy również zasadę ekwiwalencji do budowy szeregu. W wypowiedzi poetyckiej
natomiast jest to zasadnicza reguła konstrukcji komunikatu i praktycznie przyległość może
być unieważniona (np. poetyka futurystyczna "słów na wolności"). Ekwiwalencję
uzyskujemy przede wszystkim wprowadzajÄ…c na oÅ› kombinacji dodatkowe uporzÄ…dkowanie
w postaci reguł wierszowych. Dlatego też komunikat: "wietrzyk wieje" jest na swój sposób
bardziej "poetycki" niż "wiatr wieje", albowiem oba wyrazy są dwusylabowe i w obu
występuje akcent paroksytoniczny, co daje ekwiwalencję w postaci: sylaba akcentowana -
sylaba nieakcentowana, sylaba akcentowana - sylaba nieakcentowana.
Przeniesienie ekwiwalencji z osi wyboru na oÅ› kombinacji jest formalnym wyznacznikiem
funkcji poetyckiej, ale ma także aspekt semantyczny. W ujęciu Jakobsona funkcja poetycka
jest również znaczeniotwórcza. Sprawia, że znaczenie komunikatu jest budowane w obrębie
jego budowy i na bazie struktury formalnej. Chwyt formalny jest więc jednocześnie
chwytem semantycznym. Komunikat poetycki nabiera w ten sposób cech wieloznaczności i
pewnej nieokreśloności znaczeniowej.