Rozwijająca się w bardzo szybkim tempie cywilizacja, rozwój techniki, szybkie tempo życia rodzinnego, społecznego w różnorodny sposób i bez przerwy oddziałują na biologiczny i psychiczny stan człowieka. Tempo to sprawia, że żyjemy w ciągłym stresie, który może spowodować całkowite załamanie umysłowe lub fizyczne ,o ile na czas nie zostaną podjęte zdecydowane środki zaradcze. Stres stanowi poważny problem dzisiejszych zindustrializowanych społeczeństw. Jest odpowiedzialny za wiele chorób, bywa przyczyną głębokiego bólu i życiowych tragedii.
Jak brzmi definicja stresu?
W literaturze przedmiotu czytamy, że jest to zespół powiązanych procesów w organizmie i systemie nerwowym stanowiących ogólną reakcję osobnika na działanie bodźców lub sytuacji niezwykłych, trudnych, zakłócających, zagrażających, przykrych lub szkodliwych zwanych stresorami. Stres to obszerny proces obejmujący złożone zjawiska biochemiczne, fizjologiczne, behawioralne i psychiczne, z których wiele ma bezpośredni lub pośredni związek ze zdrowiem.
Inaczej powiemy, że: stres to proces, za pomocą którego czynniki środowiskowe zagrażają równowadze organizmu lub ją naruszają i za pomocą którego organizm reaguje na zagrożenie.
Stres to pojęcie, którego istnienie zakłada się po to, aby wyjaśnić pewne formy zachowania. Zwykle uważa się go za czynnik pośredniczący, jako nieobserwowalne hipotetyczne pojęcie, o którym się wnioskuje, aby wyjaśnić pewne obserwowalne zachowania.
Wiele zewnętrznych wydarzeń lub sytuacji niesie rozmaite problemy, niektóre lub wszystkie mogą być w pewnych warunkach uznane za stresujące. Podejmując próby sklasyfikowania rodzajów stresorów według licznych wymiarów, łącznie z długością oddziaływania stresora, wielkością reakcji przez niego wywołanej i liczbą osób, na które wpłynął, Lazarus i Cohen ( 1977 ) opisali trzy główne kategorie stresów :
1) Kataklizmy - oznaczają wypadki zdarzające się kilku osobom lub całym społecznością jednocześnie. Zwykle są nieprzewidywalne np. klęski żywiołowe, wojny, skażenie na dużą skalę. Pewnym pozytywnym znakiem w przypadku tych stresorów jest fakt, że ludzie dzielą stres z innymi, którzy przechodzą te same trudności, oraz otrzymują pomoc i wsparcie społeczne na szeroką skalę. Powrót do dawnego stanu po zadziałaniu tego stresora jest zazwyczaj długotrwały.
2) Stresory osobiste - dotyczą poszczególnych osób, są to takie zdarzenia jak np. śmierć bliskiej osoby, rozwód, choroba nie zdanie egzaminu, utrata pracy. Mogą, lecz nie muszą być przewidywalne, wymagają ogromnych wysiłków dla poradzenia sobie ze stresem, tym bardziej, że nie występuje tutaj aspekt wsparcia lub jest ograniczony do kilku osób.
3) Stresory drugoplanowe (środowiskowe) - to codzienne kłopoty życiowe są to małe, lecz uporczywe problemy, należą do nich np. hałas w miejscu pracy, słabe oświetlenie, głośna muzyka, wysokie wymagania nauczyciela, są znacznie słabsze niż pozostałe dwie kategorie. Nagromadzone, po pewnym czasie mogą stanowić poważne zagrożenia, ale pojedynczo na ogół nie wyrządzają większej szkody po drugie są chroniczne. Ich wpływ utrzymuje się przez dłuższy okres, a skutki działania pojawiają się stopniowo.
Obecnie w psychologii stres występuje w dwóch znaczeniach:
a) biologicznym b) psychologicznym
Te dwa rodzaje stresu odnoszą się do innych obszarów reagowania organizmu i są ściśle ze sobą związane. Procesy umysłowe, bowiem są w ścisłym związku z przebiegającymi w organizmie zmianami fizjologicznymi, a udowodnił to w swoich badaniach na początku XX w. fizjolog Walter Cannon ( który jako pierwszy użył terminu s t r e s ) zwrócił uwagę, że stresory emocjonalne takie jak: ból, strach i gniew powodują istotne zmiany w funkcjonowaniu fizjologicznym. Cannon zwracał uwagę na ważną „funkcję bezpieczeństwa” adrenaliny i noradrenaliny. Sugerował, że hormony te odgrywają szczególną rolę w adaptacji, pobudzając organizm - układ nerwowy (AUN ) oraz układ gruczołów dokrewnych (przysadki i nadnercza ) a tym samym umożliwiając mu szybszą reakcję na niebezpieczeństwo. Tak więc człowiek, odczuwając ogromny strach lub gniew, doznaje pobudzenia, które może być nieprzyjemne, ale przygotowuje go do działania przeciw bodźcowi, który ten stan wywołał. „ Walcz lub uciekaj” to zdolność organizmu do stawiania oporu lub możliwość ucieczki w obliczu zagrażającej sytuacji.
Tę wczesną koncepcje stresu emocjonalnego rozwinął i naukowo dopracował Hans Seyle.
Stres w ujęciu biologicznym to zespół zmian fizjologicznych organizmu pojawiających się w odpowiedzi na działanie bodźców szkodliwych.
Hans Selye prowadził badania nad tymi zmianami, które pozwoliły mu na stworzenie teorii ogólnego zespołu przystosowania GAS.:
Reakcja stresu rozwija się przez trzy stadia:
Stadium reakcji alarmowej
Stadium odporności
Stadium wyczerpania
W stadium reakcji alarmowej wyróżniamy dwie fazy:
1) Faza szoku - to początkowy bezpośredni wpływ czynnika szkodliwego na organizm, który reaguje takimi sygnałami fizjologicznymi jak: spadek ciśnienia krwi czy obniżenie ciepłoty ciała.
2) Faza przeciwdziałania szokowi - organizm podejmuje aktywny wysiłek obronny. Budzi się w człowieku pierwotny instynkt przeżycia wywołujący specyficzną reakcję fizyczną i chemiczną. Związana jest ona ze zwiększoną produkcją adrenaliny - hormonu wytwarzanego w gruczołach nadnerczy. Pełni on rolę tzn. mediatora układu nerwowego. Adrenalina wydzielana jest bezpośrednio do krwiobiegu, dzięki czemu skutki jej działania są natychmiastowe. Przygotowuje organizm do ucieczki bądź do walki - stawienia czoła wyzwaniu.
Zwiększony przypływ adrenaliny do krwi pojawia się w reakcji zarówno na stres biologiczny jak i psychologiczny (emocjonalny).Przygotowuje tkanki i narządy wewnętrzne do szybkiej reakcji na kryzys. Zwiększa tempo i siłę pracy serca oraz podnosi ciśnienie krwi. Przyśpiesza także przemianę glikogenu w glukozę, dostarczając w ten sposób dodatkową energię do mięśni. Oddech ulega przyśpieszeniu ponieważ płuca usiłują zaczerpnąć większą dawkę tlenu. Temperatura organizmu podnosi się, jednocześnie zostaje zatrzymany proces trawienia.
W stadium odporności organizm względnie dobrze znosi czynniki szkodliwe działające dłuższy czas, lecz słabiej toleruje czynniki uprzednio nieszkodliwe.
Stadium wyczerpania następuje wtedy, gdy organizm nie jest w stanie zwalczyć działających stresorów. A pojawiające się pobudzenie organizmu jest wskaźnikiem rozregulowania funkcji fizjologicznych i utraty zdolności obronnych organizmu.
Hans Selye rozróżnia dwa rodzaje stresu:
1.konstruktywny 2.destrukcyjny
Pierwszy nazywa eustresem - wzmożone wydzielanie adrenaliny może spowodować pożyteczną i pozytywną reakcję na sytuacje niebezpieczne. Jest siłą umożliwiającą człowiekowi skuteczne działanie w chwili kryzysu, mobilizowanie maksymalnych sił i potencjału w celu odwrócenia grożącej katastrofy. Człowiek sięga do swoich rezerw psychofizycznych, dzięki którym przekracza granice przeciętności.
Drugi to dystres - zbyt intensywny i długotrwały stan stresu może mieć poważne działanie destrukcyjne. Może uszkadzać układ immunologiczny, sprawiając, że osoba żyjąca w stresie będzie bardziej podatna na choroby. Utrata energii w wyniku nieustannego stresu sprawia, że organizm staje się niezdolny do codziennej regeneracji.
Pojęcie stresu psychologicznego postrzegane jest przez naukowców jako przebywanie człowieka w sytuacji trudnej, niepożądanej dla niego, przekraczającej jego możliwości adaptacyjne. Odnosi się to do stanu organizmu wywołanego przez czynniki zewnętrzne.
Rozpatrując stres psychologiczny trzeba zaznaczyć dwa jego aspekty:
- sytuację stresową - to znaczy bodźce, które wywołują zaburzenia; to taki układ warunków, w których jednostka została nadmiernie obciążona. Można to porównać do sytuacji trudnej, w której następuje przeciążenie organizmu. Rodzaj sytuacji stresowej wywołuje różne natężenia przeżyć emocjonalnych..
- reakcję stresową - są to wszelkie zmiany w zewnętrznym zachowaniu się, postawach wywoływanych przez te właśnie bodźce, może przybierać różne formy, takie jak: przezwyciężenie stresu, obrona przed stresem i załamanie psychiczne
Radzenie sobie stanowi ważną część reakcji stresowej. Istnieją setki różnych jego strategii, których można użyć w pokonywaniu stresującego wydarzenia. Cohen i Lazarus wyróżnili wśród strategii radzenia sobie pięć ogólnych kategorii:
Działanie bezpośrednie - człowiek próbuje bezpośrednio pokierować lub zmienić położenie, uciec lub w jakiś inny sposób usunąć fizyczną obecność stresora.
Szukanie informacji - osoba szuka informacji na temat danej sytuacji, aby móc zrozumieć i przewidzieć kolejne wydarzenia. Takie działanie bywa pomocne przy rozwiązywaniu problemu lub opanowaniu emocji.
Powstrzymywanie się od działania - czyli nie robienie niczego w danej sytuacji. W niektórych przypadkach może to być najlepsze wyjście, zwłaszcza, jeżeli wydarzenie uzna się za krótkotrwałe.
Wewnętrzne lub uśmierzające strategie radzenia sobie - dostosowanie się do sytuacji stresującej poprzez ponowną jej ocenę
Zwrócenie się do innych po pomoc i emocjonalne wsparcie.
Zmagając się ze stresorem, człowiek czerpie z całego bogactwa rozmaitych strategii radzenia sobie. Ta sama osoba może w różnych okresach wybrać strategie wewnętrzne, zwrócić się o pomoc do innych lub szukać informacji. Która strategia zostanie wykorzystana w danym momencie, zależy w dużej mierze od rodzaju stresora oraz problemów występujących w określonej sytuacji, w której doszło do stresującego wydarzenia.
W stresie psychologicznym wywołanym przez obiektywne niebezpieczeństwo, można wyróżnić trzy fazy:
zagrożenia
działania niebezpieczeństwa
fazę skutków
W pierwszej fazie, człowiek dostrzega oznaki niebezpieczeństwa, które wywołują u niego strach i lęk. W drugiej, widzi zagrożenie, a także sposób uniknięcia, poprzez działania obronne. W ostatniej fazie, człowiek spostrzega bardziej lub mniej długotrwałe skutki.
Ze stresem psychologicznym mamy do czynienia wtedy, gdy określony bodziec lub konfiguracja bodźców zostają ocenione jako sygnał szkody (krzywda, zagrożenie lub wyzwanie) Proces oceny zagrożenia według Lazarusa ma dwie podstawowe formy są to:
a) ocena pierwotna - odnosi się do zdarzenia, zadajemy sobie pytanie: Jaką cenę za to zapłacę? Zdarzenie, które wiąże się z krzywdą stratą zagrożeniem lub wyzwaniem, będzie oceniane jako stresujące. Zdarzenie, które nie będzie miało wpływu na nasz dobrostan ocenimy jako - bez znaczenia.
b) ocena wtórna - dochodzi do niej wówczas, gdy sytuację uznamy za stresową. Odnosi się ona do zdolności, wykorzystania zasobów własnych odporności na stres, dla opanowania krótkotrwałej reakcji na bezpośrednio obecny stresor. Podczas oceny wtórnej zadajemy sobie pytanie:
Oceny pierwotnej i wtórnej dokonuje się niemal jednocześnie. Im jest mniej zagrożeń wtórnych, tym jest lepsza umiejętność radzenia sobie ze stresem.
Indywidualna tolerancja na stres, determinowana jest przez aktualny stan zdrowia (odporność fizyczna), osobowość, inteligencję, temperament, zdolności, charakter i własne doświadczenia.
Funkcjonowanie mechanizmu stresu można wyjaśnić, analizując funkcjonowanie człowieka w różnych sytuacjach, w układzie człowiek - otoczenie. Oznacza to, że człowiek i środowisko pozostają ze sobą w dynamicznym związku, wzajemnie na siebie oddziałując.
Człowiek jest zależny od otoczenia, jego działania, ponieważ to ono tworzy różne sytuacje: zagrożenia, trudne, normalne, czasem optymalne itp.
Zmiany zachowania jednostki w sytuacjach trudnych przedstawił J. Reykowski w następujący sposób:
Zmiany niespecyficzne - obejmują trzy fazy
1) Faza mobilizacji - mobilizacja organizmu i samokontrola emocjonalna są zwiększone. Pojawiają się reakcje obronne organizmu. Faza ta sprzyja realizacji celów.
2) Faza rozstrojenia - następuje naruszenie struktury czynności, a reakcje emocjonalne nie podlegają już pełnej kontroli. Obniża się sprawność w zakresie rozwiązywania problemów oraz pogarsza się zdolność spostrzegania rzeczywistości, myślenia twórczego, koncentracji i odtwarzania informacji.
3) Faza destrukcji - następuje dezorganizacja struktury czynności, zaburzenia funkcji percepcyjno - poznawczej i nieraz utrata zdolności obronnych przez organizm
1) Reakcje zwalczania trudności - usuwanie przeszkody, pokonywanie bariery psychicznej, psychospołecznej. Człowiek mobilizuje wszystkie swoje siły umysłowe i fizyczne, tworzy racjonalne koncepcje rozwiązania danego problemu.
2) Mechanizmy obronne - specyfiką ich jest to, że działają mniej lub bardziej świadomie, to znaczy, że jednostka, która je uruchomiła nie zdaje sobie sprawy, nie potrafi o nich pomyśleć lub powiedzieć i jest przekonana, że jej zachowanie nie jest naganne.
Według Lazarusa na zachowanie człowieka w sytuacji stresu ogromny wpływ ma osobowość człowieka. Według tegoż autora czynnikami wpływającymi bezpośrednio na reakcje stresowe są:
motywacje
możliwości ego ( silne lub słabe ego );
dyspozycje obronne ( tendencje do lęku, defensywność, walka, unikanie jej );
ogólna ocena własnych możliwości.
Jeżeli człowiek posiada optymalną motywację, która zmusza go do podjęcia działań i silne ego jest on w stanie tą barierę pokonać. Siła ego jest związana z poczuciem własnej wartości i poprawnym kontakcie człowieka z rzeczywistością, zdolnością do prawidłowego odbierania docierających informacji i realistycznego ich interpretowania. Cechy te, odgrywają ogromną rolę w zachowaniach ludzi w odniesieniu do sytuacji trudnych. Człowiek o silnym ego, silnym poczuciu własnej wartości, łatwiej przejdzie przez trudne nieprzewidziane sytuacje. Koncentrując się na swoich wewnętrznych reakcjach na stres, szybciej przystosowuje swój organizm do przezwyciężenia go.
Osoby, które spostrzegają świat jako źródło zagrożeń frustracji i niebezpieczeństw są skłonne do reagowania silnymi reakcjami emocjonalnymi, wywierającymi dezorganizujący wpływ na ich działanie. Celem podniesienia komfortu psychicznego, stosują mechanizmy obronne, np.: racjonalizacja, kompensacja, projekcja itp.
Projekcja - to nieświadomy mechanizm rzucania na ludzi swoich wad, czy niepożądanych cech. Przypisując otoczeniu negatywne motywy działania, człowiek chroni się przed przyznaniem, że sam nimi się kieruje.
Racjonalizacja - polega na nieadekwatnym wyjaśnianiu przyczyn zachowania. Szukania przyczyn swoich niepowodzeń w otoczeniu zewnętrznym, niepowodzenia tłumaczą, że sukces w gruncie rzeczy ich nie interesował lub, że mogą nadrobić straty jeszcze intensywniejszą pracą na innym polu. Tego rodzaju przeniesienie aktywności niejednokrotnie służy zamaskowaniu agresji i wrogości, które często towarzyszą stresom i lękom.
Kompensacja - w tym mechanizmie obronnym, człowiek kieruje swoją aktywność na cele podobne do tych, których nie udało mu się zrealizować. W wielu społeczeństwach, umiejętność kompensacji, jest wysoko ceniona. Dzięki temu mechanizmowi ludzie często osiągają fantastyczne wyniki np. w nauce.
U osób, u których występuje brak wiary w swoje uzdolnienia, którzy mają poczucie niższości, odporność na stres jest mniejsza. Ludzie o takich cechach mogą być lękliwi, impulsywni. Ciężko im opanować reakcję, a tym samym przezwyciężyć sytuację dla nich trudną. Tego typu zachowania uwarunkowane są również cechami temperamentu.
Stres towarzyszy nam przez całe życie, lecz żeby nim kierować należy wiedzieć, czym jest i co oznacza, umieć go zwalczać, gdy jest szkodliwy a wykorzystać, gdy jest dobroczynny a za to optymalne rozwiązanie odpowiedzialna jest cała struktura naszej osobowości.