FORMY ĆWICZEŃ W CZYTANIU I PISANIU - opracowała Marta Bal
Celem ćwiczeń w czytaniu jest opanowanie umiejętności czytania głośnego i cichego, doskonalenie tempa i techniki czytania oraz zrozumienia czytanego tekstu. Umiejętności te warunkują powodzenie szkolne ucznia, stwarzają możliwości korzystania z podręczników, czytania lektur i czytania rekreacyjnego.
Uczniów dyslektycznych nie należy zmuszać do głośnego czytania ani przywiązywać nadmiernej wagi do pięknego czytania ; znacznie ważniejsze jest wykształcenie zdolności czytania ze zrozumieniem. Tym celom służą ćwiczenia w czytaniu.
Wyróżniamy następujące formy ćwiczeń :
1. Czytanie całościowe sylab i wyrazów.
2. Czytanie wyrazów, zdań i tekstów sylabami.
3. Czytanie sylab i wyrazów w krótkich ekspozycjach.
4. Czytanie naprzemienne sylab, wyrazów i zdań.
5. Czytanie selektywne głośne i ciche.
6. Czytanie z przesłoną (w okienku).
7. Czytanie chóralne.
8. Ćwiczenia w rozumieniu treści.
Czytanie całościowe sylab i wyrazów.
Do ćwiczeń w czytaniu całościowym służą takie pomoce, jak : rozsypanki sylabowe i wyrazowe, dobieranki (dobieranie sylab lub wyrazów do nazwy obrazka), zagadki, loteryjki sylabowe, wyrazowe, obrazkowo – sylabowe, obrazkowo – wyrazowe i obrazkowo – sylabowo – wyrazowe oraz rebusy.
· nauczyciel wypowiada sylabę lub wyraz, dzieci wskazują odpowiednie miejsce na planszy i otrzymują nakrywki
· dzieci same dobierają sylaby lub wyrazy do właściwych obrazków.
Czytanie wyrazów, zdań i tekstów sylabami.
Ćwiczenia te utrwalają umiejętności analizy sylabowej wyrazów i kształtują syntezę sylab w wyrazach. Przygotowują także dzieci do pisania z pamięci i ze słuchu. Czytając wyrazy z podziałem na sylaby, dzieci mogą oddzielać poszczególne sylaby kreskami lub łukami. Można również uderzać w czasie czytania dłonią lub ołówkiem o blat stołu, lub dotykać sylab palcem. W początkowych ćwiczeniach najpierw czyta nauczyciel, demonstrując określony sposób zaznaczania sylab, następnie nauczyciel czyta, a dzieci śledzą tekst, wykonując te same czynności, wreszcie dzieci czytają samodzielnie, wydzielając sylaby słuchowo i ruchowo.
Czytanie sylab i wyrazów w krótkich ekspozycjach.
Czytanie to służy doskonaleniu i automatyzacji procesów analizy i syntezy wzrokowe i słuchowej w łącznym czytaniu sylab i wyrazów oraz kształtowaniu gotowości pamięci.
Czytanie naprzemienne sylab, wyrazów i zdań.
Czytanie na przemian z dzieckiem może przebiegać w różny sposób :
· czytanie sylabami na przemian z dzieckiem (jedną sylabę czyta uczeń, drugą nauczyciel itd.),
· czytanie kolejnych wyrazów na przemian z dzieckiem lub czytanie przez ucznia tylko wybranych, określonych wyrazów,
· czytanie na przemian większych partii tekstu,
· czytanie na przemian całych zdań.
Można także przeczytać kilka pierwszych zdań, aby zaciekawić treścią. Na koniec dziecko powinno samodzielnie przeczytać cały tekst.
Czytanie selektywne głośne i ciche.
Czytanie selektywne może być prowadzone w formie głośnego czytania tylko wybranych przez nauczyciela liter, sylab lub wyrazów, zawierających określone trudności. W cichym czytaniu selektywnym dzieci podkreślają wybrane elementy wyrazów lub całe wyrazy, następnie głośno je odczytują.
Czytanie z przesłoną.
Na pierwszym etapie czytania z przesłoną dzieci, które potrafią już czytać niektóre sylaby, mogą odczytywać sylaby w okienku, a po opanowaniu czytania wyrazów – całe wyrazy. Na drugim etapie dzieci czytają wyrazy, przy czym zaczynają od odczytywania kolejnych sylab w krótkich ekspozycjach, po nich następuje krótka ekspozycja całego wyrazu w okienku, po której powinna wystąpić synteza sylab (odczytanie wyrazu). Następnie eksponuje się dziecku całe wyrazy, w przypadku trudności w odczytaniu pomaga się poprzez płynne odsłanianie stopniowo kolejnych sylab wyrazu. Na trzecim etapie stosuje się częściową przesłonę w czytaniu tekstów w celu wyrobienia umiejętności wzrokowego śledzenia całych linii tekstu. Tempo przesuwania przesłony ma być dostosowane do tempa czytania dziecka.
Dla niektórych dzieci stosowanie przesłony stanowi utrudnienie zadania, innym natomiast może je ułatwić. Wydaje się, że można stosować przejściowo tę formę ćwiczeń, lecz należy podchodzić do niej z dystansem, bacznie obserwując osiągane efekty.
Czytanie chóralne.
Czytanie chóralne stosuje się wtedy, gdy dzieci już dość dobrze czytają oraz gdy poziom umiejętności czytania w grupie jest wyrównany. Zaleta czytania chóralnego to zachowanie pewnej anonimowości, która chroni dziecko przed kompromitacją oraz sprzyja redukowaniu lęku przed głośnym czytaniem i związanego z nim napięcia emocjonalnego.
Ćwiczenia w rozumieniu treści.
Od początku we wszystkich zajęciach związanych z czytaniem należy zwracać uwagę na rozumienie treści czytanych wyrazów, zdań i tekstów, aby zapobiec mechanicznemu czytaniu Kształtowaniu umiejętności czytania ze zrozumieniem sprzyjają następujące formy ćwiczeń :
· dobieranki obrazkowo – wyrazowe
· rozwiązywanie zagadek tekstowych z obrazkiem, który dziecko dostaje po odgadnięciu i musi dopasować do niego odpowiedni wyraz napisany na kartoniku
· loteryjki obrazkowo – wyrazowe
· domina obrazkowo – wyrazowe
· tworzenie zestawów tematycznych i rodzin wyrazów pokrewnych
· rozsypanki zdaniowe
· dobieranie zdań do treści obrazków (i odwrotnie)
· dobieranie lub układanie zdań opisujących historyjki obrazkowe
· dobieranie wyrazów parami (np. osoby działające i ich czynności, przedmioty i ich cechy itp.)
· dobieranie odpowiedzi do pytań
· wykonywanie pisemnych poleceń itp.
Sprawdzanie poprawności rozumienia tekstów realizuje się poprzez stawianie pytań lub wydawanie poleceń dotyczących tekstów, a także za pomocą specjalnie skonstruowanych testów. Pytania mogą dotyczyć osób występujących w tekście, ich cech i czynności, motywów działania, czasu i miejsca akcji itp. Polecenia natomiast zawierają takie zadania, jak : wskazanie ważnego pod jakimś względem fragmentu tekstu, wyjaśnienie tytułu, streszczenie opowiadania itp.
BIBLIOGRAFIA :
1. Gąsowska T., Pietrzak-Stępkowska Z. Praca wyrównawcza z dziećmi mającymi trudności w czytaniu i pisaniu Warszawa WSiP 1978
2. Malmquist E. Nauka czytania w szkole podstawowej. Warszawa WSiP 1982
3. Zakrzewska B. Reedukacja dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu. Warszawa WSiP 1976
4. Zakrzewska B. Trudności w czytaniu i pisaniu. Warszawa WSiP 1996
WŁAŚCIWA NAUKA PISANIA
Etap właściwej nauki pisania, poprzedzony etapem przygotowawczym, rozpoczyna się od opanowania schematów liter i połączeń. Na opanowanie schematu litery pod względem graficznym składają się trzy elementy :
1. Wyobrażenie kształtu – wzoru litery jako graficznego odpowiednika głoski.
2. Wzrokowe ujęcie szczegółów konstrukcyjnych litery.
3. Motoryczne wykonanie.
W przypadkach szczególnych trudności spowodowanych zaburzeniami analizy wzrokowej, orientacji kierunkowej lub funkcji kinestetyczno – ruchowej wskazane jest stosowanie następujących ćwiczeń :
1. Kreślenie ręką dużych liter w powietrzu.
2. Pisanie dużych liter na tablicy – wodzenie po wzorze.
3. Pisanie (malowanie) liter farbą na dużych arkuszach papieru.
4. Pisanie liter za pomocą szablonu (z zaznaczonym strzałką kierunkiem kreślenia i miejscem rozpoczęcia – dotyczy to zwłaszcza owali).
5. Obwodzenie wzoru litery w zeszycie.
6. Samodzielne pisanie liter.
Przy uporczywym myleniu kształtów liter można wprowadzić dodatkowo lepienie liter z plasteliny, układanie z drutu lub wyszywanie.
Dla dzieci z zaburzeniami dysgraficznymi jest najważniejsze, aby nauczyły się pisać łącznie, dość czytelnie i szybko. Łączne pisanie liter wpływa na czytelność pisma, pomaga w przezwyciężaniu nawyków literowania, a także sprzyja utrwalaniu poprawnych wzorów pisowni, ponieważ poza pamięcią wzrokową istotną rolę odgrywa tu pamięć ruchowa. Pisanie liter ciągłym, płynnym ruchem ręki, przyspiesza ponadto automatyzację procesu pisania.
Natomiast najtrudniejsze do zrealizowania przy obniżonej sprawności manualnej jest kryterium estetyki pisma. Często pomimo systematycznych ćwiczeń i dużych starań ze strony dziecka nie udaje się osiągnąć ładnego, kształtnego pisma. Jest to jednak problem drugorzędny w stosunku do tempa i czytelności, zwłaszcza w dalszych latach nauki. Dlatego też nie należy przywiązywać do niego nadmiernej wagi.
DOSKONALENIE NABYTYCH UMIEJĘTNOŚCI
Praca nad stroną graficzną pisma po opanowaniu schematów liter i ich połączeń przebiega równolegle z pracą nad poprawnością zapisu, dlatego też
zasadnicze formy ćwiczeń kształtnego na tym etapie będą takie same, jak formy ćwiczeń ortograficznych, tzn.:
1. Przepisywanie.
2. Pisanie z pamięci.
3. Pisanie ze słuchu.
Przepisywanie
Przepisywanie polega na odtwarzaniu tekstu podanego jako wzór. Aby nie dopuścić do mechanicznego, bezmyślnego przepisywania, daje się dzieciom polecenia wymagające zwrócenia szczególnej uwagi na określone miejsca w tekście. W tym celu stosuje się do przepisywaniateksty z lukami :
· tekst z lukami literowymi wymagający wpisania w puste miejsca (luki) odpowiedniej litery, która stanowi trudność ortograficzną,
· tekst z lukami sylabowymi – analogiczny przebieg i cele ćwiczenia, w luki wpisuje się sylaby,
· tekst z lukami wyrazowymi – uzupełnia się wyrazami ilustrowanymi za pomocą obrazków (tekst obrazkowo-wyrazowy) – z miejscami na wpisanie wyrazów lub wyrazami podanymi osobno (pod tekstem lub na luźnych kartonikach). Wyrazy zawierają określoną trudność ortograficzną.
Inne formy przepisywania z dodatkowymi poleceniami to :
· podkreślanie liter, sylab lub wyrazów zawierających określoną trudność,
· wypisywanie sylab lub wyrazów z trudną literą,
· przekształcanie tekstu, np. zamiana liczby pojedynczej na mnogą itp.
Konieczne jest także przyzwyczajanie dzieci do przepisywania całymi wyrazami, po uprzednim przeczytaniu.
Pisanie z pamięci
Pisanie z pamięci polega na zapamiętaniu przeznaczonego do pisania wyrazu lub zdania. Może być oparte na pamięci świeżej (bezpośrednio po obserwacji tekstu) lub na pamięci trwałej, jeśli pisze się po dłuższej przerwie.
Pisanie z pamięci przyczynia się do utrwalania w pamięci poprawnych obrazów graficznych pisanych wyrazów w powiązaniu z zespołem ruchów ręki przy ich zapisie. Powstałe wyobrażenia słuchowo – wzrokowo – motoryczne sprzyjają opanowaniu trwałych nawyków poprawnego pisania.
W przygotowaniu dzieci do pisania z pamięci ważną rolę odgrywają następujące czynności :
· odczytanie całego zdania lub tekstu,
· zwrócenie uwagi na trudne elementy,
· podział na cząstki ułatwiający zapamiętanie,
· zasłonięcie tekstu z wyjątkiem pierwszej cząstki i jej obserwacja,
· zasłonięcie pierwszej cząstki i pisanie jej z pamięci,
· odsłonięcie pierwszej cząstki, sprawdzenie zapisu i ewentualne dokonanie poprawek.
Analogicznie postępuje się z dalszymi cząstkami zdania lub tekstu. Ćwiczenia należy zacząć od pisania z pamięci sylab i wyrazów, zwiększając stopniowo zakres materiału i stosować je równolegle z ćwiczeniami w przepisywaniu jako ćwiczenia utrwalające.
Pisanie ze słuchu
Należy zacząć od pisania ze słuchu sylab, następnie wyrazów i w końcu zdań. Ćwiczenia ze słuchu powinny występować po ćwiczeniach w pisaniu z pamięci, które przeprowadzamy wcześniej. W ćwiczeniach pisania ze słuchu należy przestrzegać zasady stopniowania trudności, nie wprowadzać zbyt wcześnie wyrazów, których pisownia nie jest zgodna z brzmieniem. Każdy kolejny problem ortograficzny powinien być wprowadzony po opanowaniu poprzednio opracowywanego.
W pisaniu ze słuchu można stosować formy selektywnego pisania, np. dzieci piszą :
· tylko najprostsze elementy wyrazu, zaznaczając pozostałe kropką lub kreską,
· tylko pierwszą (bądź inną określoną przez nauczyciela literę), pozostałe zaznaczając umownie,
· tylko wyrazy jednosylabowe itp.
Pisanie ze słuchu wprowadza się po ćwiczeniach w układaniu zdań z wyrazów, czytaniu, przepisywaniu i pisaniu zdań z pamięci. Dyktować należy wolno, w sposób wyrazisty, nieznacznie akcentując sylaby. Jednorazowo dyktuje się taką część zdania, jaką dziecko jest w stanie zapamiętać podczas pisania z pamięci.
Reguły postępowania, których należy przestrzegać w ćwiczeniach w pisaniu (szczególnie w pracy z dziećmi dyslektycznymi) :
1. Ćwiczenia pisania powinny następować bezpośrednio po ćwiczeniach czytania (każdemu czytaniu towarzyszy pisanie) i obejmować ten sam materiał dydaktyczny.
2. Od początku i przez cały okres ćwiczeń trzeba zwracać uwagę na prawidłowość kierunku kreślenia liter, zwłaszcza owali (odwrotnie do ruchu wskazówek zegara, rozpoczynać od miejsca cyfry 2 na tarczy).
3. Przy wprowadzaniu nowych liter należy stosować wzory sprzyjające ich łączeniu.
4. Nie należy zbyt długo pracować na pojedynczych literach, ponieważ sprzyja to utrwalaniu niekorzystnych nawyków literowania (głoskowania) przy czytaniu i pisaniu.
5. Trzeba wdrażać dziecko do autokontroli – poprzez stałe zastanawianie się nad poprawnością zapisu i sprawdzanie tej poprawności.
6. Wszystkie błędy powinny być poprawione. Najwłaściwszy sposób poprawiania błędów to ich wymazywanie, dlatego też w początkowym okresie nauki wskazane jest pisanie ołówkiem.
7. Należy zwracać uwagę na prawidłową postawę ciała podczas czynności pisania oraz właściwe ułożenie ręki (przedramię, dłoń i narzędzie piszące powinny znajdować się w jednej linii, poniżej linii pisma).
8. Ćwiczenia w pisaniu nie powinny trwać zbyt długo – czas ich trwania musi być dostosowany do możliwości percepcyjnych dziecka.
9. W ćwiczeniach pisania należy skrupulatnie przestrzegać następujących zasad dydaktyki :
· zasady stopniowania trudności,
· zasady indywidualizacji,
· zasady systematyczności.
BIBLIOGRAFIA
1.Czajkowska I., Herda K. Zajęcia korekcyjno – kompensacyjne w szkole. Warszawa WSiP 1989
2. Gąsowska T., Pietrzak-Stępkowska Z. Praca wyrównawcza z dziećmi mającymi trudności w czytaniu i pisaniu. Warszawa WSiP 1978
3.Malendowicz J. O trudnej sztuce czytania i pisania. Warszawa NK 1978
4. Zakrzewska B. Reedukacja dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu Warszawa WSiP1976