1. Przedmiot i zadania logopedii.

2. Zmiana paradygmatu logopedii XX wieku.

3. Mowa a język.

4. Mózgowe mechanizmy mowy.

5. Obwodowe mechanizmy mowy.

6. Klasyfikacje wad mowy i zaburzeń komunikacji językowej: Władysława Ołtuszewskiego, Leona Kaczmarka, Ireny Styczek, Stanisława Grabiasa.

7. Klasyfikacje głosek polskich. (50%)

8. Dodatkowe artykulacje.

9. Pojęcia: mowa, język, fonem, głoska, cecha dystynktywna, opozycja fonologiczna.

10. Słuch fonematyczny i jego definicje – wg Ireny Styczek oraz Bronisława Rocławskiego.

11. Zaburzenia artykulacji (dyslalia) – klasyfikacje.

12. Seplenienie.

13. Reranie.

14. Mowa bezdźwięczna.

1.

Logos – słowo, mowa, umysł

Paideia – kultura, wychowanie

Logopedia - kultura słowa

Logopedia wywodzi się z nauk medycznych  pedagogiki specjalnej dotyczącej w zasadzie zaburzeń mowy.

Logopedia według Kaczmarka to samodzielna nauka badająca wszystkie aspekty mowy:

• embriologiczny – rozwój mowy

• patologiczny – zaburzenia i terapie mowy

• społeczny – komunikacja języka (socjolingwistyka)

• artystyczny – logopedia artystyczna nawiązana do humanistycznego rodowodu logopedii – do retoryki

Wyróżnił następujące działy logopedii:

• teoria mowy

• embriologia mowy

• kształcenie mowy u osób zaburzeniami na surdgopedia (pedagogika głuchych)

• porozumiewanie się głuchoniewidomych

• percepcja wypowiedz słownych, słuchowych, wzrokowych oraz pisanych: wzrokowa

• fonetyka – nauka o dźwiękach mowy: fonetyka artykulacyjna, akustyczna, audtytwna, wizualna

• patologia mowy: zaburzenia porozumiewania się językowego: słownego i pisemnego oraz ich usuwania – logopedia – w węższym rozumieniu

• kultura żywego języka

Zadania logopedii według Kaczmarka

• kształtowanie prawidłowej mowy – profilaktyka

• usuwanie wad wymowy i ich zaburzeń – korekcja

• nauczanie mowy w wypadku jej braku lub utraty (głuchozy, alalia – brak mowy o niewyjaśnionych przyczynach, afazja – utrata mowy u wcześniej mówiących)

• nauczanie wygłaszania mów, recytacji i wymowy scenicznej

Irena Styczek podzieliła logopedię na:

• szkolną – zajmuje się kształtowaniem mowy

• specjalną – wszelkimi patologiami (inaczej nazwaną ogólną)

Stanisław Grabias logopedie definiuje jako naukę o zaburzeniach komunikacji językowej. Logopedia powinna koncentrować się na 3 dziedzinach:

• opisie w formie studium przypadku

• tworzenie teorii zaburzeń (interpunkt) na podstawie opisu

• terapia

2.

Od paradygmatu strukturalistycznego poprzez paradygmat gramatyki generatywnej aż do paragamtycznego językoznawstwo i parama lingwistyka, socjolingwistyka.

W 1912 roku powstał kurs językoznawstwa ogólnego. Ferdynand de Saussere (lingwista szwajcarski) tworzył w języku francuskim. Uważany za ojca strukturalizmu i twórcę językoznawstwa współczesnego.

Władysław Otłuszewski (1856 - 1922) lekarz, fonista, związany z Lubliniem. Zajmował się zaburzeniami mowy słuchu i zaburzeniem psychicznym powodującym zaburzenia mowy. Publikował w „Medycynie” i „Zdrowiu” powstał zakład leczenia zboczeń mowy. Zajmował się działalnością pedagogiczno – oświatową. Uczył nauczycieli jak zapobiegać i nauczać. Zapoczątkował polskie piśmiennictwo naukowe związane z rozpoznawaniem i usuwaniem wad wymowy. Wyodrębnił naukę o mowie: fizjologia mowy i patologia mowy. Wyodrębnił zanurzenia artykulacyjne, neurologicznej słuchu i środowiskowe. Uważał że nauczyciel jest sprzymierzeńcem nauczycieli. Prace Otłuszewskiego : „Bełkotanie mowy i pisma” (1893), „Higiena Mowy” (1896) , „Szkice o mowie i jej zaburzeniach” (1905)

Benedykt Dylewski (1894) pedagog organizował kursy dla nauczycieli lekarzy, na temat zaburzeń mowy. W szkole powinno odbywać się leczenie tych zaburzeń w naturalnym środowisku dziecka. Proponował dla logopedy nazwę fonolog. Wyodrębnił słuch fonologiczny – z tych dźwięków które nas otaczają, wyodrębnić dźwięki mowy. Proponował żeby cięższe zaburzenie uczył foniatria. Publikował w „szkole specjalnej”.

Władysław Nowicki żyjące w latach międzywojennych. Dzielił wady wymowy na : wymowę głosek – Dyslalia, zaburzenie w obrębie sylaby, wyrazu, zdania i całego tekstu – dysfazja. Uważał zaburzenia spowodowane przyczynami zewnętrznymi i wewnętrznymi, podkreśla rolę nauczania w korelacji tych wad.

Po II wojnie światowej powstaje logopedia. Na przełomie 1960 r. kiedy wychodzi pierwsze czasopismo pod tą nazwą. Ukazuje się jako organ Towarzystwa Logopedii w Lublinie. Twórcą tego Towarzystwa był Leon Kaczmarek . Ukazuje się przez 10 lat. W 1970 roku powstaje I studium logopedii.

3. Mowa.

W strukturalnym podejściu mowa to dźwiękowe (słowne) porozumiewanie się ludzi.

W mowie wyróżniamy aspekt społeczny i jednostkowy:

♦ społeczny – mowa to akt porozumiewania się językowego słownego, w którym uczestniczą co najmniej dwie osoby: nadawca i odbiorca. Aby nadawca i odbiorca mogli się porozumieć muszą znać wspólny język, musi istnieć między nimi kontakt (pośredni i bezpośredni). Kontakt bezpośredni – żywa mowa, kontakt twarzą w twarz, kontakt pośredni – pismo, telegraf, telefon, zapis magnetofonowy, internetowe komunikaty.

♦ jednostkowym – budowanie wypowiedzi słownej i jej odbiór na podstawie języka. W wyniku mówienia i rozumienia powstają twory takie jak wypowiedzi czy tekst: wypowiedź słowna i wypowiedź pisana.

W każdej wypowiedzi wyróżniamy: treść (do czego odnosi informacja do rzeczywistości), forma gramatyczna (jak jest zbudowany tekst w jaki sposób wyrazy łączą się w zdania a zdania w dłuższy tekst), substancja (foniczna, graficzna, sygnalizowana. Wyróżniamy 2 płaszczyzny: segmentalne – głoski, wyrazy, sylaby, zdania, litery, znaki interpunkcyjne, suprasegmentalna : intonacja tempo wypowiedzi, wysokość tonu, akcent przerwy wypowiedzi)

Funkcje mowy według Karla Buhlera: komunikatywna (przekazywanie informacji), ekspresywna (emocje nadawcy przy pomocy zachowania się niejęzykowego), impresywna (wywieraniem wpływu na odbiorcę)

Język to twór abstrakcyjny o charakterze społecznym na który składają się 2 klasy: znaki i reguły gramatyczne (łącznie z tych znaków w mowie)

Zasada koheracji – podziału wypowiedzi na części, aby być zrozumiałym.

Znak językowy ma dwie strony: oznaczona (do czego dany znak się odnosi), oznaczającą (fizyczny obiekt np. dźwięk odnoszący się do czegoś poza tym wyrazem). Te 2 strony znaku fizyczna i desygnat są ze sobą połączone konwencjonalnie (umownie). Łączą się z tym głoska i fonem.

Głoska – najmniejszy element wypowiedziany lub o ile głoska to obiekt fizyczny to fonem jest obiektem umysłowym (pojęciem głoski).

Język magazynowany jest w umyśle człowieka lub danej wspólnoty językowej – magazyn wewnętrzny oraz magazyn zewnętrzny.

Idiolekt – mowa osobnicza

Uznawano że fonemy (od 24 do 40). Liczba wyrazów w poszczególnych językach jest ograniczona. System leksykalny jest otwarty. Z tych ograniczonych wyrazów umysł ludzki jest w stanie utworzyć niezliczoną ilość zdań.

Kompetencja językowa – pewna zdolność umysłu do nauczenia się języka. Tylko ludzie mają tę kompetencje. Człowiek posiada obok kompetencji językowej, wzrokowej także kompetencji komunikacyjnej czyli reguły zachowania się w określonej grupie społecznej i w określonej sytuacji. Reguły komunikacyjne są zdeterminowane kulturowo. Do tego zachodzi proskemika – odległość nadawcy do odbiorcy .

Polega na nie wymawianiu głosek dźwięcznych (wyjątek stanowią samogłoski oraz spółgłoski sonorne - r, l, m, n, l’, m’, ń, j ), zastępowaniu ich odpowiednimi głoskami bezdźwięcznymi lub myleniu obu szeregów. Głoski dźwięczne mogą być także realizowane jako głoski półdźwięczne (czyli takie, w których dźwięczna jest tylko początkowa faza głoski, albo tylko faza końcowa głoski ), co prowadzi do deformacji brzmienia słowa. Wada ta prowadzi do znacznego zniekształcenia fonetycznej budowy wyrazów, a nawet do zmiany znaczenia wyrazów (np. Tomek - domek, koza - kosa). Nieprawidłowości te bardzo widoczne są w piśmie takiego dziecka, dlatego należy bardzo dużo pisać i czytać, aby dziecko zwracało baczniejszą uwagę na prawidłowy zapis wyrazów. Dzieci, u których wada nie zostanie zniwelowana, mogą mieć złe oceny z j.polskiego, ponieważ ich wada wymowy znajduje odbicie w piśmie. Przyczyna wymienionych nieprawidłowości może być: niedokształcenie słuchu fonematycznego, kinestezji mowy, zaburzenia koordynacji czynności wiązadeł głosowych i innych narządów mowy, upośledzenie słuchu.

4.

Aby się można było porozumiewać, nie wystarczy znać wspólny język, lecz muszą być również spełnione inne warunki, a to:

♦ nieuszkodzone i sprawnie funkcjonujące centralne narządy mowy – mózg i rdzeń kręgowy;

♦ nieuszkodzone i sprawnie funkcjonujące obwodowe narządy mowy – układ oddechowy, fonacyjny i artykulacyjny;

♦ nieuszkodzone i sprawnie działające drogi nerwowe będące połączeniami między centralnymi a obwodowymi narządami mowy.

Od okolicy ruchowej kory mózgowej odchodzi szlak (układ) piramidowy. Składa się on z dwóch neuronów: ośrodkowego i obwodowego. Neuron ośrodkowy to duża, piramidowa komórka Betza. Obwodowy neuron ruchowy to komórka leżąca w rogu przednim rdzenia kręgowego lub w jądrze ruchowym nerwów czaszkowych.

Szlak piramidowy przechodzi przez pień mózgu i rdzeń kręgowy i dochodzi do jąder ruchowych rdzenia kręgowego. Jądra ruchowe nerwów czaszkowych połączone są nerwami z organami wykonawczymi, czyli mięśniami znajdującymi się na obwodzie, a więc również mięśniami aparatu artykulacyjnego. Z mózgu wychodzi 12 par nerwów czaszkowych. Nerwy czaszkowe zawierają włókna czuciowe i ruchowe, dlatego mogą przenosić informacje z i do mózgu. Włókna czuciowe odpowiadają za takie informacje, jak ból, dotyk, temperatura, smak, bodźce słuchowe oraz wzrokowe. Włókna ruchowe wysyłają instrukcje do mięśni głowy, szyi i twarzy, umożliwiając wykonywanie różnorodnych ruchów mimicznych twarzy, ruchów artykulacyjnych oraz ruchów gałek ocznych.

Z mową wiążą się bezpośrednio następujące nerwy czaszkowe:

♦ Nerw V – trójdzielny, skład się z trzech gałązek. Zbudowany jest z komórek czuciowych oraz ruchowych. Unerwia gałkę oczną, mięśnie żuchwy oraz mięśnie policzkowe.

♦ Nerw VII – twarzowy. Unerwia czuciowo i ruchowo mięśnie twarzy.

♦ Nerw VIII – statyczno-słuchowy. Jest nerwem czuciowym słuchu i równowagi.

♦ Nerw IX – językowo-gardłowy. Jest nerwem czuciowym. Unerwia gardło, tylną część języka oraz podniebienie miękkie.

♦ Nerw X – błędny. Jest nerwem czuciowo-ruchowym, który „błądzi” po całym ciele unerwiając m.in. mięśnie klatki piersiowej i brzucha. Ponadto unerwia gardło, krtań, tchawicę oraz oskrzela. Czuciowa część nerwu błędnego odchodzi od krtani, przełyku, zewnętrznego przewodu słuchowego itd.

♦ Nerw XII – podjęzykowy. Jest on nerwem ruchowym unerwiającym wszystkie mięśnie języka.

Inne nerwy czaszkowe nie związane bezpośrednio z mową to: nerw I węchowy, nerw II wzrokowy, nerw III okoruchowy, nerw IV bloczkowy, nerw VI odwodzący, nerw XI dodatkowy1.

Układ pozapiramidowy. Wraz z układem piramidowym bierze udział w wykonywaniu przez organizm czynności ruchowej. Kieruje ruchami bezwiednymi, zautomatyzowanymi. Jednakże jeśli układ piramidowy zajmuje się czynnościami, które wymagają od nas skupienia (np., nauka mówienia, pisania itd.), to układ pozapiramidowy przejmuje i automatyzuje czynności, które wcześniej były pod kontrolą układu piramidowego.

Jądra podstawne, inaczej jądra podstawy, to grupa jąder wysyłających projekcje do kory mózgowej, wzgórza i pnia mózgu Jądra podstawne pełnią rozmaite funkcje związane z kontrolą ruchów, procesami poznawczymi, emocjami i uczeniem się.

Jądra pnia mózgu: ciało prążkowane/prążkowate), które składa się z jądra ogoniastego oraz skorupy, gałka blada, jądro podwzgórza, jądro czerwone, istota czarna.

Ciało prążkowate jest najważniejszą częścią układu pozapiramidowego, ponieważ ma wpływ na inne jądra pnia mózgu, a także na okolicę ruchową kory mózgowej.

5.

Aparat głowowy człowieka składa się z aparatu oddechowego, fonacyjnego, artykulacyjnego.

Aparat oddechowy składa się z płuc, oskrzeli i tchawicy, jego zadaniem jest zaopatrywanie organizmu w tlen niezbędny do życia. Płuca dostarczają również powietrza koniecznego do powstawania głosu. Powietrze dostaje się do płuc i wychodzi z nich przez drogi oddechowe. Najważniejszą częścią aparatu oddechowego są płuca, które składają się z 2 „miechów” – płuco prawe i płuco lewe – pokryte siecią pęcherzyków powietrznych w których następuje wymiana gazowa. Z pęcherzyków płucnych wychodzą się liczne kanaliki, które dochodzą do tchawicy. U dołu tchawica przechodzi w drzewo oskrzelowe. Na akt oddechowy składają się dwie fazy : wdechu i wydechu. Biorą w nich udział mięśnie międzyżebrowe. Podstawę klatki piersiowej stanowi przepona – diafragma. Podczas wdechu przepona kurczy się i obniża, natomiast podczas wydechu przepona uwypukla się w kierunku klatki piersiowej. Wydech aktywny będący podstawą głosu, jest możliwy dzięki licznych mięśni: brzucha, klatki piersiowe oraz pleców.

Aparat fonacyjny – centralną częścią aparatu wytwarzającą głos jest krtań. Krtań składa się z chrzęstnego szkieletu, mięśni zew. i wew. oraz błony śluzowej. Do wyrostków głosowych chrząstek nalewkowatych przyczepione są więzadła głosowe. Mięśnie wewnętrzne mogą zmieniać ustawienie chrząstek nalewkowatych, których ruchy wpływają na kształt, położenie i naprężenie przyczepionych do nich fałdów głosowych. Zewnętrzne mięśnie krtani utrzymują krtań we właściwej pozycji oraz umożliwiają jej poruszanie się w górę i w dół, co również ma wpływ na wysokość tonu. Fałdy głosowe są pokryte błoną śluzową, która jest zbudowana inaczej niż tkanka wyścielająca inne części krtani i drogi oddechowe. Powierzchnię błony wyścielającej fałdy głosowe stanowi wielowarstwowy nabłonek płaski chroniący je przed urazami. Drgania fałd głosowych wytwarzają ciche, brzęczące dźwięki, które są następnie wzmacniane w układzie rezonansowym znajdującym się nad głośnią. Rezonatory owe decydują w przeważającej mierze o barwie dźwięku. Natomiast siła głosu zależy od pojemności płuc oraz pracy mięśni brzucha, pleców i klatki piersiowej. Utrzymanie jednakowej siły głosu jest wynikiem szybkich, złożonych procesów, dzięki którym strumień powietrza dostosowuje się do warunków wyznaczonych przez ruchy głośni. Dzięki zmniejszeniu objętości klatki piersiowej i podniesieniu się przepony następuje zagęszczenie się powietrza i wzrost jego ciśnienia w okolicy podgłośniowej krtani. Fałdy głosowe zbliżają się do siebie, co powoduje zamknięcie głośni. Przepływ strumienia powietrza wydobywającego się z płuc zostaje zatrzymany. Pod wypływem rosnącego ciśnienia rozpoczyna się stopniowe, przebiegający od dołu ku górze, proces rozdzielenia fałdów głosowych, który kończy się otwarciem głośni. Przepływ powietrza pomiędzy fałdami głosowymi powoduje pojawienie się siły, która współpracuje z dążącymi do zamknięcia głośni siłami sprężystości tkanek tworzących fałdy głosowe. Rozdzielenie fałdów prowadzi do zmniejszenia ciśnienia powietrza podgłośniowego. Powoduje to zamknięcie dolnej części fałdów, podczas gdy górne jeszcze się rozdzielają. Intensywność przepływu powietrza zmniejsza się, przez co górne części fałdów głosowych również zsuwają się i głośnia się zamyka.

Aparat artykulacyjny obejmuje jamę gardłową, ustną i nosową. Jama w procesie oddychania spełnia rolę zabezpieczającą : ogrzewa powietrze przedostające się do płuc oczyszcza je. Dla powstającego głosu jama nosowa pełni funkcję układu rezonacyjnego, który dzięki ruchom podniebienia miękkiego oraz czynnościom mięśnia gardła może być włączany lub wyłączany. Jama nosowa podzielona jest przegrodą nosową na dwie połowy. Każda z nich ma 2 wyjścia: z przodu przedni otwór i z tyłu. Przegroda nosowa składa się z pionowej płyty kości sitkowej oraz kości pługowej połączonych z przodu płytą chrzęstną. Jama gardłowa obejmuje gardło górne, średnie i dolne. Gardło jest wspólnym odcinkiem przewodu pokarmowego i oddechowego. Powietrze przedostaje się z jamy nosowej do krtani i w pewnym miejscu droga krzyżuje się z drogą pokarmową. Podczas oddychania oraz mówienia nagłośnia podnosi się, otwierając drogę powietrza do krtani i tchawicy. Jama nosowa ma jednakże stały kształt oraz objętość, zaś jama gardłowa może swoją pojemność zmienić, co ma zasadnicze znaczenie dla emisji głosu. Ścianę gardła zajmują górny, środkowy i dolny zwieracz gardła oraz przebiegające pionowo mięśnie. Zwieracze gardła zwężają jamę gardła.

6.

Klasyfikacja według L. Kaczmarka

♦ Zaburzenia treści – są to procesy uogólnienia i abstrakcji (zaburzenia myślenia czyli które się w mowie uwewnętrzniają), występuje brak logiki wypowiedzi, oraz nieprawidłowości treści.

Zdaniem Kaczmarka zaburzenia te są właściwe schizofrenii i psychopatii czyli nazywają się schizofazja.

♦ Zaburzenia języka: niemota, afazja, alalia, aragmatyzm, przejęzyczenia.

Rozkład kompetencji językowej (mniej budować zdań gramatycznych poprawnych danym języku)

♦ Zaburzenia substancji fonicznej:

- Na płaszczyźnie suprasegmentalnej (jąkanie, rynolalia, nosowanie, wymowa, bezkrtaniowców, afonia- brak głosu, dysfonia, giełkot – mowa bezładna, bradynalia (wole) i tachylalia- zaburzenie tempa wypowiedzi )

- Na płaszczyźnie segmentalnej – dyslalia (zaburzenia artykulacji)

- Zaburzenia suprasegmentalnej i segmentalnej (mieszane) – palatolalia – zaburzenia mowy spowodowane zniekształceniem podniebienia twardego , mutyzm – brak mowy (wybiórczy, całkowity)

Władysław Ołtuszewski

♦ Zaburzenia ośrodkowe: kafazja (zab. mowy które powstają na tle zaburzeń percepcji- czyli odbioru mowy), afazja (afazja percepcyjna, głuchota, niedorozwoje umysłowe, bełkotanie), dyzartrie (zab. motoryczne – [nadawanie mowy] porażenie [wady języka, itp] jąkanie pochodzenia centralnego, nosowanie związane z porażeniem)

♦ Zaburzenia obwodowe: (dyzartrie): rozszczepy (wargi, podniebienia), nosowanie, wszelkie wady związane z zniekształceniem narzędzi mowy, bełkotanie.

Irena Styczek

♦ Środowiskowe (egzogenne) lub zewnątrzpochodne – według niej są to zaburzenia mowy związane z wpływem środowiska

♦ Wewnątrzpochodne (endogenne) – to są wady wymowy:

Dyglosja – zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożności ich wytwarzania na skutek nieprawidłowej budowy narzędzi mowy lub obniżenia słyszalności

Dysartria (anartria) – zniekształcenia dźwięków mowy lub niemożliwości ich wytwarzania, na skutek uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narzędzia mowne (oddechowe, fonacyjne, artykulacyjne)

Dyslalia (alalia) – zdaniem Styczek opóźnienie w przyswajaniu sobie mowy na skutek opóźnionego wykształcenia się pewnych funkcji struktur mózgowych

Afazja (dysfazja) – całkowita lub czynnościowa utrata mowy u człowieka który już docześnie opanował czynności mowy.

Jąkanie – zab. Płynności mowy czyli tempa i rytmu a przyczyny mogą być ograniczone lub psychogenne

Nerwice mowy czyli logoneuroza – zalicza: mutyzm, afonia, dysfonia, jąkanie oraz zaburzenia tempa mowy.

Digofazja – niedokształcenie mowy spowodowane upośledzeniem mózgowym

Schizofazja – mowa osób mające zaburzenia myślenia o charakterze psychicznym

Stanisław Grabias

♦ Zaburzenia mowy związane z niewykształconymi sprawnościami percepcyjnymi: głuchota i niedosłuch, alalia i jej wycofujące się stadium – dyslalia, oligofazja,

♦ Zaburzenia mowy związane z brakiem lub niedowładem sprawności realizacyjnych: zaburzenia realizacji fonemów (dysglosja), zaburzenia realizacji ciągu fonicznego (mowa bezkrtaniowców, giełkot, jąkanie), zaburzenia realizacji fonemów i ciągu fonicznego (anartria i dyzartria)

♦ Zaburzenia mowy związane z rozpadem systemu komunikacyjnego: afazja, schizofazja

7.

Podstawy klasyfikacji dźwięków mowy.

♦ Podział genetyczny czyli artykulacyjne, który bierze pod uwagę w jaki sposób narządy mowy wytwarzają głoski

♦ Opis akustyczny – pod uwagę bierze się określoną barwę głoski, z punktu widzenia akustyki

♦ Opis audytywny – powstał stosunkowo niedawno na przełomie lat ’90 a 2000 rokiem.

Opis akustyczny: zwracamy uwagę na przebieg fali akustycznej czyli jest regularny czy nieregularny. W zasadzie dźwięki mowy ludzkiej nie mają dźwięków regularnych, ale występują także dźwięki nieregularne – szumy.

Głoski które mają przebieg fazy regularnej – rezonaty : samogłoski i samogłoski półotwarte.

Głoski plozowe – przebieg nieregularny tzw. impulsy : spółgłoski zwartowybuchowe (krótkie, nie można ich przedłużyć w mowie)

Przebiegi nieregularne ustawione do których zaliczamy: spółgłoski frykatywne (szczelinowe), spółgłoski afrykatywne (zwarto - szczelinowe), spółgłoski dźwięczne – są rezultatem nakładania się przebiegów regularnych i nieregularnych.

Podział akustyczny głoski: rezonanty (spółgłoski, samogłoski), impulsy (samogłoski zwartowybuchowe dźwięczne), samogłoski frykatywne (szczelinowe bezdźwięczne  f – f’ h [twarde, miękkie] s, sz, ś - szumy), dźwięki frykatywne – nałożeniem się impulsu + szumu (spółgłoski zwartowybuchowe bezdźwięczne c, cz, ć), spółgłoski dźwięczne (w, w’, z, ż, ź, dź, dź, dz, d, d’, b, b’, g, g’)

Opis artykulacyjny (genetyczny) polega na określeniu mechanizmu powstawania dźwięków mowy.

Samogłoski – to dźwięk kiedy powietrze wychodząc z płuc nie natrafia na zwarcia i szczeliny w kanale głosowym są one rezonatami. Odpowiadając im regularne drgania. Wszystkie samogłoski są dźwięczne.

Podział samogłosek ze względu na artykulację: zachowanie się podniebienia miękkiego i języczka kończącego podniebienie miękkie. Podniebienie jest ruchomy może unosić się i opuszczać. Jeżeli języczek jest podniesiony zamyka przejście do jamy głosowej to mamy wtedy zjawisko gdzie powietrze przechodzi przez jamę ustną i przechodzą samogłoski ustne. Jeżeli języczek jest opuszczony to wówczas powietrze wychodząc z płuc przechodzi częściowo przez jamę ustną a częściowo przez jamę nosową i powstają samogłoski nosowe: ą, ę.

Spółgłoski – nazywamy głoski podczas wymawiania których w różnych miejscach kanału głosowego pojawia się zwarcie lub powiężenie zwane szczeliną. W języku polskim spółgłoski mogą być artykułowane za pomocą zwarcia po którym następuje eksplozja, są to spółgłoski zwartowybuchowe. Podczas zwarcie kanał głosowy zostaje całkowicie zamknięty przez: wargi, przednią część języka, tylną część języka

♦ spółgłoski szczelinowe – 1. wymawiane są przy silnym zbliżeniu dolnej wargi i krawędzi górnych zębów, 2. przedniej części języka i wewnętrznej str zębów przednich górnych lub dolnych, 3. przedniej części języka i znajdującego się tuż za przednimi zębami tzw. Wałek – grzebiet języka, 4. Tylniej części języka: spółgłoski trące, frykatywne

♦ spółgłoski zwarto szczelinowe – wytworzone najpierw przez silne zwarcie kanału głosowego (3 miejsca – czubek języka i wew krawędź zębów, przednia cześć języka + wałek oraz środka języka i podniebienia twardego)

♦ spółgłoski półotwarte – mamy najpierw zwarcie narządów mowy a potem otawrcie tak jak przy samogłoskach. Zwarcie może być: między czubkiem języka a wew krawędzi zębów, między czubkiem języka a wałkiem dziąsłowym, między środkiem języka a podniebieniem twardym

Klasyfikacja spółgłosek polskich

1. Udział wiązadeł głosowych lub jego brak. Występuje 14 par korelacji. Dzielą się na spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne.

2. zachowanie się języka kończące podniebienie miękkie jeżeli ten języczek obniża się i otwiera przejście do jamy nosowej powietrza wydostaje się na zewnątrz przez jamę ustną i nosową i powstają spółgłoski zwane nosowymi (m, m’, n, [mga]). Pozostałe spółgłoski są ustne. Języczek kończące podniebienie miękkie unosi się i dotyka tylnej części jamy gardłowej

3. Stopień zbliżenia narządów mowy: spółgłoski zwartowybuchowy (p p’ b b’ k k’ g g’d d’ t t’) spółgłoski szczelinowe (f f’ v v’ s z s[sz] z[ż.rz] ś ć), spółgłoski tylno językowe (x x’) spółgłoski zwarto szczelinowe (c), spółgłoski półotwarte (l l’ ł r r’ m m’ n n’ i u)

4. Miejsce artykulacji dzielimy na spółgłoski : wargowo – zębowe (f w f’ w’), przednio językowo – zębowe (t d t’ d’ n m s z ł), przednio językowo – dziąsłowe (l l’ r r’ sz rz cz dż), środkowo – językowe (ś ź ć dź ń j), tylno – jęzkowe (k k’ g g’ ch ch’). Spółgłoski środkowo – językowe są miękkie i mają tylko 1 miejsce w artykulacji – prepalatalne (ś ź ć ń j)

5. Dodatkowy ruch środka języka do podniebienia tzw. Pwstają spółgłoski zmiększone tzw. Postpalatalne (m’ p’ b’ f’ t’ d’ l’ r’ k’ g’ x’ v’)

8.

Welaryzacja – dodatkowy ruch środka języka do podniebienia twardego, powstają spółgłoski zmiękczone.

Labializacja – czyli zaokrąglanie warg podczas wymawiania spółgłosek przedniojęzykowo – dziąsłowych szczelinowych i zwartoszczelinowych, zaokrąglenie warg podczas wymawiania samogłosek

Delabializacja – czyli spłaszczenie warg podczas wymawiania spółgłosek przedniojęzykowo – zębowych szczelinowych i zwartoszczelinowych oraz samogłosek.

Dentalizacja – polegająca na znacznym zbliżeniu do siebie krawędzi górnych i dolnych zebów przy wymawianiu spółgłosek.

Retrofleks – polegający na zagięciu czubka języka i wzniesieniu go, np. przy l. czubek języka zawiera się z najwyższą częścią podniebienia twardego tuż nad dziąsłami.

9.

Mowa – porozumiewanie się co najmniej dwóch osób, w których jedna drugą o czymś powiadamia. Mowa obejmuje kilka faz. (mówienie, rozumienie, tekst). Mówienie jest procesem indywidualnym, który zaczyna się w umyśle nadawcy, tworzącym pewne treści pojęciowe.

język – jest systemem znaków służącym do porozumiewania się między sobą członków danej wspólnoty komunikacyjnej. Język jest tworem społecznym, wspólnym dla członków danej wspólnoty, w przeciwnym wypadku porozumiewania się, nie było by możliwe.

Fonem – z języka greckiego oznacza dźwięk. To najmniejsza jednostka języka zdolna do różnicowania znaczenia. Według szkoły paryskiej fonem jest zbiorem cech dystynktywnych głoski natomiast według szkoły anglosaskiej fonem jest to grupa głosek spokrewnionych akustycznie, względnie artykulacyjnie, które nie występują w tym samym otoczeniu dźwiękowym. Wszystkie te definicje fonemu zakładają istnienie przeciwieństwa między językiem i mową. Fonem jest bytem abstrakcyjnym który jest realizowany jako konkretna głoska w procesie mówienia.

Głoska – jest to najmniejszy segment wyodrębniony w linearnej strukturze wypowiedzi danego języka przez przeciętnych, rodowitych użytkowników tego języka. (fazy głoski: następ, szczyt, zestęp)

Cecha dystynktywna – jest cechą odróżniającą dźwięki mowy danego języka, przy czym różnica ta pociąga za sobą zmianę znaczenia wyrazów.

Opozycja fonologiczna – cechy dystynktywne tworzą opozycję fonologiczna , to przeciwieństwo między głoskami, które różnicuje znaczenie wyrazów.

10.

Bronisław Rocławski np. nie używa terminu słuch fonematyczny tylko wprowadza terminy słuch fonologiczny lub słuch fonetyczny. Słuch fonematyczny jest podstawowym elementem czynności prawidłowego rozwoju mowy oraz umiejętności pisania i czytania. Z obserwacji rozwoju mowy dziecka, słuch fonematyczny kształtuje się w sposób najbardziej intensywnej w okresie od 1 do 2 roku życia. Dziecko słysząc wokół siebie mowę ludzką zanim zacznie ją rozumieć, to znaczy wiązać określoną strukturę dźwiękową z określonym przedmiotem lub czynnością musi wyróżnić w niej poszczególne elementy, czyli fonemy tworzące składniki słów. Początkowo zakres rozróżnianych fonemów jest niewielki, lecz wzbogaca się, gdy dziecko samo zaczyna używać mowy nawet w najprostszej jeszcze formie.

Irena Styczek natomiast słychem fonematycznym nazywa umiejętność oceny bodźców akustycznych z punktu widzenia komunikacji językowej, która polega na percepcji (odbiorze) bodźców relewantnych (istotnych), a pomijaniu redutantnych (nieistotnych).

Słuch fonematyczny uważa się umiejętność rozróżniania najmniejszych elementów składowych wyrazów, czyli fonemów, przy czym pod uwagę bierze się również różną wymowę tej samej głoski.

Wyodrębnienie fonemów dokonuje się w obrębie percepcji słuchowej w trakcie złożonych procesów analizy i syntezy. Wyodrębnienie cech fonetycznych poszczególnych elementów dźwiękowych słowa umożliwia wychwycenie różnic między słowami podobnie brzmiącymi (np. góra – Kura, Tomek – domek, kos – kosz).

Fonem jest jednostką języka, głoska natomiast jest realizacją fonemu, jednostką tekstu mówionego, zespołem wszystkich cech, zarówno dystynktywnych (stałych i istotnych dla danej głoski, służących do odróżnienia wyrazów), jak i niedystynktywnych.

11.

Klasyfikacja według Leona Kaczmarka

♦ Dyslalia jednoraka – kiedy 1 fonem realizowany jest oddzielnie

Dyslalia jednoraka prosta – gdy deformacja dotyczy tylko 1 fonemu i 1 cechy dystynktywnej

Dyslalia jednoraka złożona – jest kilka cech dystynktywnych ale tylko 1 fonem np. ż, rz

♦ Dyslalia wieloraka – kiedy wiele fonemów niezgodnie z zazwyczaj ustalonymi normami społecznymi

Dyslalia wieloraka prosta – np. przy wymowie bezdźwięcznej kiedy to następuje zniekształceniu 13 par fonemów ale tylko 1 cechy dystynktywnej – czyli zanik dźwięczności.

Dyslalia wieloraka złożona – wtedy kiedy następuje zmiana 2 lub więcej cech dystynktywnych fonemu, wadliwa wymowa wielu głosek lub obniżeniu słyszalności.

♦ Alalia – gdy realizowane są jedynie cechy prozodyczne

♦ Dysartria – zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożności ich wytwarzania, na skutek uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narzędzia mownych (oddechowe, fonacyjne, artykulacyjne)

Klasyfikacja według Janiny Szumskiej

♦ Zaburzenia mowy pochodzenia ośrodkowego. Powstają na skutek uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego w rożnych okresów życia dziecka. Wynikają z urazów okołoporodowych, ostrych schorzeń zapalnych, zaburzeń naczyniowych, chorób nowotworowych lub innych urazów. Wyróżniła 2 rodzaje schorzeń: afazja dziecięca i afazja rozwojowa

♦ Zaburzenia mowy typu obwodowego. Wiążą się z zniekształceniem nadawczej fonicznej strony mowy przy zachowaniu strony odbiorczej czyli zrozumienia. Zaburzenia głosu, wady wymowy, wady wymowy wynikające z rozszczepu podniebienia

♦ Zaburzenia mowy o trudnej do ustalenia etiopatogenezie. Niewiadomo co jest przyczyną pierwotną zaburzenia. Jąkanie, zaburzenia mowy związane z wadami słuchu, zab. Mowy związane z mózgowym porażeniem dziecięcym.

Klasyfikacja według Styczek - opóźnienie w przyswajaniu sobie mowy na skutek opóźnionego wykształcania się pewnych funkcji struktur mózgowych

♦ Afazja (dysfazja) – całkowita lub częściowa utrata mowy u człowieka który już wcześniej opanował czynności mowy

♦ Jąkanie – zaburzenia płynności mowy czyli tempa i rytmu a przyczyny mogą być ograniczone lub psychogenne

♦ Nerwice mowy (logoneuroza) – zalicza mutyzm, afonia, dysfonia, jąkanie oraz zaburzenia tempa mowy

♦ Digofazja – niedokształcenie mowy spowodowane upośledzeniem mózgowym

♦ Schizofazja – mowa osób mające zaburzenia myślenia o charakterze psychicznym

Dyslalia :

♦ Ekspresywna – trudności w wypowiadaniu pewnych dźwięków, ale występuje dobre rozumienie mowy, chociaż zdarzają się kłopoty z zrozumieniem długości zdań. Towarzyszy ogólne niepełnosprawność motoryczna i manualna.

♦ Percepcyjna – zniekształcenie dźwięków mowy gdzie towarzyszą trudności większe lub mniejsze z zrozumieniu mowy, towarzyszy jej amuzja (nieumiejętność powtórzenia melodii.)

Klasyfikacja według Barbary Sawy – zaburzenia o różnej etiologii (różnego pochodzenia)

♦ Dyslalia motoryczna – nadawanie mowy jest zaburzone

Dyslalia sensoryczna – utrudniony jest odbiór dźwięków

♦ Dyslalia pochodzenia ośrodkowego – gdy uszkodzone są struktury mózgu.

- gdy zaburzony jest słuch fonemowy – wtedy uniemożliwia prawidłowe rozróż nicowanie dźwięków, a w związku z tym wymowa będzie nieprawidłowa

- gdy zaburzona jest kinesceza artykulacyjna – uniemożliwia prawidłowe różnicowanie czuciowe głosu, nie jest prawidłowe wydawanie ruchów artykulacyjnych, albo zaburzenia okolic mowy czy tzw. Broca.

Dyslalia pochodzenia obwodowego – gdy uszkodzone są narzędzia mowy: odbiorcze: słuch fizjologiczny, nadawcze : aparat artykulacyjny i nieruchomość warg głównej

Klasyfikacja według Elżbieta Minczakiewicz

♦ Dyslalia funkcjonalna (środowiskowa)

♦ Dyslalia centralna będąca przyczyną pewnych struktur korowych

♦ Dyslalia uszkodzenia struktur obwodowych (motoryczna, mechaniczna, dysglosja)

♦ Dyslalia audiogenna – spowodowana zaburzeniem słuchu fizjologicznego

♦ Dyslalia sprzężona (czyli wszystkie)

13.

Reranie (rotacyzm) – nieprawidłowa (tj. niezgodna z regułami ortofonii) wymowa głoski R, prawidłowo wymawianej w języku polskim jako [ɾ] lub [r]. Wyróżnia się rotacyzm:

♦ wargowy (labialny) – drżą obie wargi (dwuwargowy – bilabialny) lub dolna warga przy górnych siekaczach czy górna warga przy dolnych siekaczach (wargowo-zębowy);

♦ międzyzębowy (interdentalny) – drży język wsunięty między zęby;

♦ boczny (lateralny) – powietrze przeciska się między górnym dziąsłem a boczną krawędzią języka;

♦ policzkowy – drżą policzki, rzadki;

♦ języczkowy (uwularny) – drży mały języczek (uvula), najczęstszy, głoska [ʀ] normalna w języku niemieckim i francuskim, spotykana w Polsce na Pomorzu i w Poznańskiem;

♦ podniebienny (welarny) – tylna część języka zbliża się do podniebienia miękkiego, tworząc głoskę [ɣ] lub [ɰ].

♦ gardłowy – dźwięk powstaje między tylną ścianą gardła a obsadą języka – powstaje głoska [ʕ], występująca np. w językach semickich;

♦ spotyka się też wymowę w miejsce r innej polskiej głoski, np. [l] – lambdacyzm, [j] lub w ogóle opuszczanie.

12.

Seplenienie czyli inaczej sygmatyzm. Seplenienie to często spotykana wada wymowy. Osoby dotknięte sygmatyzmem mają często poważne problemy w życiu osobistym jak również w edukacji. Z powodu seplenienia wiele dzieci i osób dorosłych czuje się niedowartościowanym, odrzuconym, wyśmiewanym przez otoczenie (choć nie zawsze jest tak w istocie). Nowoczesne techniki terapeutyczne pozwalają w wielu wypadkach na wyeliminowanie tej przypadłości lub na jej znaczne ukrycie.

W obrębie sygmatyzmu (seplenienia) występuje:

♦ parasygmatyzm (substytucje głosek), czyli zastępowanie jednych głosek dentalizowanych innymi, realizowanymi prawidłowo.

♦ mogisygmatyzm (elizje, czyli opuszczenie dźwięku). Głoski dentalizowane w ogóle nie są realizowane przez dziecko, nie istnieją w jego systemie fonetycznym

♦ sygmatyzm właściwy (seplenienie właściwe). Polega na nieprawidłowej (zdeformowanej) wymowie głosek dentalizowanych. Deformacje są wynikiem zmiany miejsca artykulacji głosek, co powoduje zniekształcenie ich brzmienia.

Rodzaje sygmatyzmu właściwego:

♦ seplenienie międzyzębowe - Przy artykulacji głosek dentalizowanych (niektórych lub wszystkich) język wsuwa się między zęby w linii środkowej lub bocznej. W taki sam sposób mogą być wypowiadane głoski : t, d, n.

♦ seplenienie przyzębowe - Charakteryzuje się płaskim ułożeniem przodu języka, który zbyt mocno przylega do wewnętrznej strony siekaczy. Nie tworzy się wzdłuż języka rowek i dlatego powietrze przechodzi szerokim strumieniem. W efekcie brzmienie głosek jest przytępione, szmer powstający na krawędziach dolnych siekaczy jest osłabiony lub w ogóle się nie pojawia.

♦ seplenienie wargowo – zębowe - Język nie bierze udziału w artykulacji. Bardzo wąska szczelina tworzy się między dolną wargą, a górnymi siekaczami. Wytworzony dźwięk podobny jest do ostro brzmiącego: -  w, f.

♦ seplenienie boczne - Artykulacja polega na niesymetrycznym ułożeniu całego języka, szczelina nie tworzy się w linii środkowej lecz z boku przy kłach, zębach przedtrzonowych lub trzonowych. Rozróżniamy seplenienie boczne: prawostronne, lewostronne, obustronne. Spotyka się również sygmatyzm boczny międzyzębowy, który jest połączeniem objawów sygmatyzmu bocznego i międzyzębowego.

♦ seplenienie nosowe (nasalizacja) - W zależności od stopnia przechodzenia powietrza przez nos rozróżnia się seplenienie nosowe częściowe i całkowite. Przy seplenieniu nosowym częściowym układ języka jest prawidłowy, a podniebienie miękkie jest zupełnie opuszczone, co powoduje, że w czasie artykulacji głosek dentalizowanych powietrze wydychane jednocześnie wydostaje się przez nos i usta. Brzmienie głosek dodatkowo zniekształca rezonans nosowy. Przy seplenieniu nosowym całkowitym układ języka jest nieprawidłowy, ponieważ zwiera się on z podniebieniem. Powietrze wydychane przedostaje się do jamy ustnej szczeliną powstałą przez zbliżenie obsady języka do tylnej ściany gardła wytwarzając nieprzyjemny poszum nosowy.

♦ seplenienie krtaniowe - Głoski dentalizowane zastępowane są przez szmer wytwarzany w krtani tzw. zwarcie krtaniowe. Pod naciskiem wydychanego powietrza głośnia jest rozsunięta i prąd powietrza, który się przez nią wydostaje, wytwarza szmer.
Ten rodzaj zaburzenia powstaje przy rozszczepach podniebienia oraz wiotkości mięśni krtani i nagłośni.

♦ seplenienie świszczące - Cechuje się bardzo ostrym brzmieniem głosek dentalizowanych, które powodują silny prąd powietrza powstały w wyniku utworzenia się głębokiego rowka wzdłuż linii środkowej języka. Taką wymowę można usłyszeć przy artykułowaniu głosek z dużą siłą oraz u osób z anomaliami zębowymi takimi jak diastema i nieregularne ustawienie zębów.

♦ seplenienie wargowe - Przy artykulacji głosek dentalizowanych szczelina tworzy się między wargami. Język pozostaje bierny.

♦ seplenienie podniebienne - W wyniku zbliżenia czubka języka do podniebienia twardego powstaje trący, nieprzyjemny szmer. Najczęściej występuje przy zgryzie otwartym, przodozgryzie i palatalizacji. 

W 12. Mamy napisać co znaczą głoski dentalizowane, wymieć te głoski i do jakiej wady to zaliczamy (sygmatyzm)