5 III 2009

Literatura po wojnie: 1944-48.

1. Rys historyczny okresu powojennego.

2. Dyskusje literackie.

3. Literatura obrachunków inteligenckich (najważniejsze zjawiska w prozie).

4. I obrazy wojny (najważniejsze zjawiska w prozie).

5. Powieść piastowska (najważniejsze zjawiska w prozie).

6. Debiuty, pryszczaci, Różewicz.

Ad. 1. – rys historyczny okresu powojennego

• nie ma 1 prawdy o tym, co się wówczas działo:

• okres szalejącego terroru

• jak komuniści weszli – zginęło 50 tys. ludzi

• komuniści dążą do przejęcia władzy w PL

• gdzie wchodzą do miast, tam likwidują dowództwa AK (Wilno, Lwów)

• witalizm, entuzjazm społeczeństwa po wojnie – 2 pkty widzenia: zniewolenie/wyzwolenie

• część pisarzy na emigracji, część zostaje w kraju

• 1951 – Miłosz wyjeżdża, Słonimski wraca

• ci z emigracji patrzą na tych z kraju z dystansem

• 1947 – przyjeżdża do PL Aleksander Janta-Połczyński

• związany z „Kulturą” paryską

• pisze reportaże olbrzymiego optymizmu

• wzbudził dyskusje na Zachodzie

• pisał o PL jako o kraju wyzwolonym – na Zachodzie mówili, że u nas niewola

• 22 VII 1944 – Manifest PKWN

• otwiera epokę komunistyczną

• komunizm: 1944?- ?89 (ma wewnętrzną dynamikę)

• na ziemiach wyzwolonych – PL lubelska (nieformalna stolica przez 164 dni; 23 VIII odradza się KUL)

• wojna domowa – wszyscy biją się ze wszystkimi (NKWD¹, UPA², Armia Czerwona, AK)

• Jan Gerhard, Łuny w Bieszczadach³ – socrealizm, który się świetnie czyta

• ostatni partyzant zginął pod Świdnikiem (1963 – Franczak, pseud. Lal)

• 1946 – referendum „3 x TAK”:

• znaczenie moralne

• PPR szuka poparcia w społeczeństwie, w którym poparcie ma PPS

• rola propagandowa literatury, powieści (brak mediów)

• 1952 – uchwalenie Konstytucji PRL (odtąd PRL w PL)

• okres przed socrealizmem: względna wolność wypowiedzi (powstanie „Tygodnika Powszechnego”)

• Putrament (spełnia wiele funkcji)

• Borejsza (dyrektor „Czytelnika”)

PISMA:

• „Odrodzenie” – w Lublinie zakłada je Putrament (potem pismo zostaje przeniesione do Krakowa)

• „Kuźnica”– 1945, Łódź (później W-wa); nazwa nawiązuje do klasycyzmu stanisławowskiego

• tradycyjnie „czerwona”

• red. Stefan Żółkiewski – propagator marksizmu i leninizmu, potem Paweł Hoffman

• podłoże socrealizmu

• członkowie: Jan Kott, Maria Janion, Melania Kierczyńska

• powrót do realizmu (chodzi o wlki realizm, a w podtekście: socrealizm) był zasadniczym hasłem

• wzorzec socrealistyczny istniał w ZSRR

• pismo starało się przełożyć zasady marksizmu, leninizmu na język literacki

• do 1949 – religia w szkołach katolickich

• „Twórczość”

• „Tygodnik Powszechny”:

• inicjator: kard. Adam Sapieha (lider społeczeństwa)

• Piwowarczyk, Turowicz (b. długo był red. naczelnym)

• 1953 – zamknięty na 3 lata

• jedyna, wolna, niezależna trybuna prasowa w całym bloku wschodnim

• reprezentuje katolicyzm otwarty (personalizm, nowinki z Francji)

• „Tygodnik Warszawski”:

• linia nieugodowa – szybko zamknięty

• opór – pismo katolickie

Ad. 2. – dyskusje literackie

1. 1945-48

2. po 1956-61

3. ok. Nowej Fali

4. ok. 1970

• są 3 dyskusje, które kształtują pole walki (miały one ch-r pretekstualny – nie były o tym, o czym były; kontekst polityczny):

1. spór o realizm

2. spór o XX-l.

3. spór o Conrada

Ad. a)

• przygotowanie gruntu pod socrealizm

• kryzys poetyki awangardowej

• ważniejsze głosy:

• Kleiner, Z rozważań nad drogami...

• Wyka, Tragizm, drwina.., w: tegoż, Pogranicze powieści:

• wskazuje na niedomagania realizmu przed wojną

• nie obstaje za powrotem do „małego realizmu”

• krytyka prowokuje

Ad. b)

• wywołany ankietą w „Twórczości”

• rozliczenie się z poetyką XX-l.

• wszyscy na nie, tylko Dąbrowska wyrażała swoje sądy (nie boi się własnych poglądów)

• formalizm, psychologizm, burżuazyjność, mały realizm

Ad. c)

• dziedzictwo Conradowskie, moralność, świat bez autorytetów

• spór o Conrada – spór o AK

• AK – przybudówka faszyzującej Ameryki

• pluto na AK

• wywołał go Jan Kott, O laickim tragizmie, w: tegoż, Mitologia i realizm. Szkice literackie, W-wa 1946

• odpowiedź Dąbrowskiej – napisała wprost o AK, a nie pod jakimiś maskami

• 2 teksty literackie:

• Popiół i diament Andrzejewskiego (film Wajdy lepszy od książki)

• Traktat moralny Miłosza (który w 1949 był attaché w USA, stamtąd wysyła tekst do „Twórczości”)

Ad. 3. – literatura obrachunków inteligenckich

• proza rozrachunków inteligenckich to sformułowanie Wyki

• neguje dotychczasowe miejsce inteligenta i pyta o to miejsce (wcześniej z tym tematem wystąpił Irzykowski) – inteligent to zjawisko historyczne, w PL powstałe w XVIII w., to ten, który nie dojada, ale na książki ma

• Kazimierz Brandys, Drewniany koń

• Stanisław Dygat, Jezioro Bodeńskie:

• opisuje doświadczenie osobiste SD (internowanie do obozu w Niemczech nad Jeziorem Bodeńskim)

• książka skojarzona z Trans-Atlantykiem Gombrowicza

• nie da się wyzwolić z polskości

• chciałby uciec z obozu, ale jest zadowolony, że się nie da uciec

• Paweł Hertz, Sedan (opowiadania)

• Stefan Kisielewski (ważna postać „Tygodnika Powszechnego”), Sprzysiężenie

POPIÓŁ I DIAMENT:

• budzi emocje

• obowiązująca lektura przez wiele pokoleń

• wiele redakcji: Andrzejewski się wstydził i dlatego książkę przerabiał

• Maciek Chełmicki: reprezentant organizacji

• wyrok na Szczuce, który jest dowódcą, komisarzem ludowym. Jest zamordowany przez Maćka, który również ginie w momencie, gdy znajduje swoje miejsce na ziemi

• 2 racje:

• pokolenia AK – maksymalizm etyczny

• rodzącego się państwa, które chce zapomnieć

• wszyscy bohaterowie są zarażeni śmiercią

Ad. 4. – I obrazy wojny

• teksty odwołują się do wojny

• zasadnicza cecha to kreowanie świata wg prostego schematu czarno-białego: my dobrzy, oni źli

• Adolf Rudnicki:

• „epoka pieców” – wymyślił to pojęcie

• Dymy nad Birkenau

• zarzucono mu formę artystyczną w utworach nt. Zagłady

• Zofia Kossak-Szczucka:

• wytknie Borowskiemu immoralizm

• Z otchłani

• 2 ważne teksty:

• Medaliony Zofii Nałkowskiej (język faktu)

• Pożegnanie z Marią Tadeusza Borowskiego:

• literatura

• behawioryzm

• człowiek jako rzecz (reifikacja), co zbliża TB do Różewicza

• rozmowy więźniów, którzy oczyszczają towarzyszy niedoli ze wszystkiego na rampie, z której Żydzi idą do gazu

• niewyrażalność tego doświadczenia

• Tadek to nie główny bohater

• żona Borowskiego to Maria, jak bohaterka opowiadań Borowskiego

• behawioryzm – zero introspekcji, wynurzeń

• bodziec – reakcja

• zapis strategii przetrwania (trzeba było żyć niemoralnie)

• jak opowiedzieć traumę

• spór o realizm i tu się rozgrywa

• przesłanie Nałkowskiej: Ludzie ludziom...

• Grynberg broni doświadczenia żydowskiego przed prawdą literatury

LITERATURA ŁAGROWA:

• 2 najważniejsze: Na nieludzkiej ziemi Czapskiego, Inny świat Grudzińskiego (1951, zbiór opowiadań współczesnych)

• między Grudzińskim a Borowskim różnica jest taka, że opisują 2 różne doświadczenia

• łagier – tradycyjnie ciągnie się od XVIII w. (I – konfederaci barscy)

• lagier – obóz pracy, zagłady, koncentracyjny (okres 6 lat)

• zbieżność hierarchizacji w obozie: u Grudzińskiego więźniowie podzieleni na 3 kotły

• różnice: lagier to przestrzeń pilnie strzeżona; uciekinier miał dużą szansę przetrwania dzięki bliskości przyjaznego społeczeństwa; łagrów natomiast nie pilnowano specjalnie, ponieważ nawet gdyby ktoś uciekł, to z głodu, zimna i zmęczenia nie dotarł do siedzib ludzkich

• Gułag Anne Applebaum (żona Radosława Sikorskiego) – tekst reporterski

• łagier i lagier – sedno tego systemu, pigułka sytemu totalitarnego:

• fizyczne wyniszczenie człowieka

• uniformizacja

• podporządkowanie: kat – ofiara

• pozbawienie godności człowieka

• Borowski: moralność zawieszona – stąd: nikt z obozu nie jest człowiekiem (nie ocalał), brak mu człowieczeństwa

• Grudziński: heroiczne przykłady zachowania człowieczeństwa (Kostylew wkłada rękę w ogień, który ma wymowę oczyszczającą, nie chce być trybem w maszynie systemu; sam Grudziński podejmuje głodówkę)

• łagier:

• wewnętrzna logika – oczywista, choć potworna

• zyski materialne

• pozbawienie więźniów wszystkiego

• lagier:

• idiotyzm systemu komunistycznego

• obóz pracy, ale paradoksalnie nie dba o więźniów, którzy mają pracować dla ZSRR

• nie jest to jednak obóz zagłady

Ad. 5. – powieść piastowska

• odrodzenie tego okresu (powieści historycznej)

• „powieść piastowska” – dlaczego popularna?:

• uzasadnienie walki z hitleryzmem

• uzasadnienie walki o ziemię

• przełomowość epoki – 1945 to zwiastun nowej jakości

• nowa historiografia

• 4 powieści (piastowskie?) wg Wyki:

• Srebrne orły Parnickiego

• Bolesław Chrobry Antoniego Gołubiewa (związany był z „Tygodnikiem Powszechnym”):

• szeroka panorama społeczna

• wybitne postaci z dalekiej perspektywy

• dwoista perspektywa: szeroki rys kulturowy; zmiany historyczne na poziomie społeczeństwa, a nie jednostek

• nowoczesna historiografia: przemiany społeczne

• nowatorstwo języka: nie archaizmy, stylizacja, ale autor stara się odtworzyć j. Słowiański

• nowy typ narracji – narrator wszechwiedzący

• Wikingowie

• cała seria Grabskiego

• Ojciec i syn, Dzikowy skarb Karola Bunscha [bunsza]

Ad. 6. – poezja po wojnie:

• I tomiki wydane w Lublinie

• Przyboś – Póki my żyjemy

• Jastrun – Godzina strzeżona

• cały ruch wydawniczy skupiał się w Lublinie

• nowe pokolenie – „pryszczaci”:

• wstępuje w 1945

• debiut po wojnie, a urodzeni jak poeci spełnionej apokalipsy

• piszą w konwencji socrealistycznej

• patronuje im Tadeusz Borowski

• Wiktor Woroszylski (przechodził młodzieńczy trądzik i stąd nazwa), Witold Wirpsza, Szymborska, Konwicki

• poetyka: jawny wyrzut sumienia

• nadają ton młodej poezji

TADEUSZ RÓŻEWICZ:

• debiut w tym okresie

• formalnie: Niepokój (1947)

• wcześniej Echa leśne (1944)

• rocznik 1921 – przynależy do poetów spełnionej apokalipsy

• ważniejsza jest tradycja historyczna niż literacka

• 2 lata w lesie: partyzant niemalowany (w lesie miał funkcje kulturalne: pisał pismo)

• miał 158 cm wzrostu

• od razu mówi własnym głosem

• brat Janusz – zginął 2 m-ce przed zakończeniem wojny; to on wtajemniczył TR w świat literatury, jeszcze w Radomsku przed wojną

• brat Stanisław – młodszy od TR, reżyser

• przyjaźnie literackie

• patron – Przyboś (ojciec awangardy)

• z Leopoldem Staffem – 2 różne osobowości, poetyki, epoki; Staff zmienia swoją poetykę pod wpływem TR (wpływ w drugą stronę niż zwykle: od młodszego do starszego), np. wiersz Podwaliny: „teraz zacznę od dymu z komina”

• zasada twórczości: poezja po Oświęcimiu jest niemożliwa; „epoka pieców” wyznacza kres idei człowieka

• Ocalony („ocalałem prowadzony na rzeź, szukam nauczyciela i mistrza”), Lament

• poetyka – np. Rzeź chłopców:

• krypto polemika z Miłoszem – obraz jak z dziecięcej czytanki (Świat poema naiwne), groza jest obecna bez granic

• doświadczenie zła niepoprzedzone winą

• ciemno w piecu krematoryjnym

• czarne drzewo – to dym z komina

• eksplorowanie niemocy poezji

• potrzeba sensu

• na zasadzie sensu i bezsensu zasadzona jest twórczość TR

• od negacji idei człowieka do negacji idei kultury

• zanegowanie przestrzeni wiary – prezentuje „łaskę niewiary”, zanegowanie etyki, zewnętrzności obrzędów religijnych

• niewiara dla TR jest tak samo ważna jak jak dla innych wiara

• niewiara staje się bliższa temu, co jest wiarą

• ateizm oczyszczający – chce wierzyć w nadprzyrodzony porządek, ale nie może – to nie jest cios w Kościół

• wiersz różewiczowski:

• programowość

• oczyszczenie z metafor

• przywołanie typowych obrazów literackich – żeby je skompromitować

• nowe przestrzenie sensu, wartości

• składnia różewiczowska (zdania złożone współrzędnie) – wers do wersu nie przylega

• zniszczenie sensu na poziomie wersu, budowy

• brak ramy modalnej – wiersz się sypie

• poetyckość (Rilke, Eliot)

• antyestetyczna wymowa – głęboka niewiara

1Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR, centralny organ państwowy, ministerstwo rządu ZSRR, pod tą nazwą istniał w latach 1917-46

2Ukraińska Powstańcza Partia

3Powieść przygodowa wyd. w 1959, przedstawiająca obraz walk toczących się na terenie Bieszczad w latach 1944-47 pomiędzy siłami PL a oddziałami UPA.

6