Wstęp
Pojęcie aktu normatywnego powszechnie obowiązującego i jego cechy
1.1. Generalny charakter aktu normatywnego
1.2. Abstrakcyjny charakter aktu normatywnego
Akty normatywne prawa krajowego
2.1. Akty normatywne obowiązujące na terenie całego kraju
2.1.1. Konstytucja
2.1.2. Umowy międzynarodowe ratyfikowane w drodze ustawy
2.1.3. Ustawy
2.1.4. Umowy międzynarodowe niewymagające ratyfikacji w drodze ustawowej
2.1.5. Rozporządzenia
2.2. Akty normatywne prawa miejscowego
2.3. Hierarchia źródeł prawa
Akty normatywne Unii Europejskiej
3.1. Prawo pierwotne
3.2. Prawo wtórne
Zakończenie
Bibliografia
Wstęp
Akty prawne w zależności od tego, czy dotyczą norm rozstrzygających konkretną sprawę, czy norm ogólnych, dzieli się na nienormatywne i normatywne .
Akt nienormatywny to decyzja organu państwowego w konkretnej sprawie, dotycząca określonych osób lub instytucji. Rozstrzyga on spory, załatwia wnioski, likwiduje urząd itp. Może być wydany w imieniu państwa przez różne organy państwowe i mieć różnoraki charakter. Przykładem takich aktów są wyroki sądu, decyzje administracyjne w sprawach indywidualnych, postanowienia.
Akt normatywny z kolei to każdy akt państwa zawierający normy prawne, o charakterze powszechnym – takie akty tworzą prawo (są źródłami prawa) i pochodzą wyłącznie od organów ustawodawczych.
W systemie prawa RP możemy wyróżnić dwie kategorie aktów normatywnych. Mianowicie akty normatywne prawa powszechnie obowiązującego oraz akty normatywne, które mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjnie podległe organowi wydającemu te akty. Takim aktami są uchwały i zarządzenia. Zarządzenia są wydawane tylko na podstawie ustawy. Nie mogą one stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów1.
Niniejsza praca poświęcona jest aktom normatywnym o charakterze powszechnie obowiązującym na terytorium RP. Na sytuację prawną podmiotów uczestniczących w obrocie prawnym mają wpływ normy prawne tworzące system prawa. Na obszarze naszego kraju możemy wyróżnić co najmniej dwa systemy prawne, tj. system prawa krajowego (wewnętrznego), w którym zawierają się również akty prawa miejscowego oraz system prawa Unii Europejskiej. Z tego względu niniejsza praca w rozdziale pierwszym poświęca uwagę cechom charakterystycznym aktu normatywnego w ogólności, zaś w rozdziałach drugim i trzecim wskazuje na rodzaje aktów normatywnych, jakie możemy wyodrębnić w obu wskazanych wyżej systemach prawnych, podając ich ogólną charakterystykę.
W pracy tej oparto się głównie o przepisy Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia
2 kwietnia 1997 r.2, podręcznik Leszka Garlickiego „Polskie prawo konstytucyjne, zarys wykładu”3, podręcznik wspólnego autorstwa Teresy. A. Filipiak, Jana Mojaka, Mirosława Nazara i Elżbiety Niezbeckiej „Zarys prawa cywilnego”4, a także wspólną monografię Moniki Domańskiej, Katarzyny Gonery, Dawida Miąsika, Agnieszki Płachty, Wojciecha Postulskiego, Niny Półtorak, Karola Weitza i Andrzeja Wróbla „Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez sądy”5.
Charakter niniejszej pracy – która jest pracą zaliczeniową z przedmiotu wstęp do nauki
o państwie i prawie pisaną w semestrze pierwszym na kierunku technik administracji – nie pozwala na szczegółową analizę zagadnień związanych z jej przedmiotem. Dlatego też autor pracy skupił się jedynie na przedstawieniu ogólnego zarysu systemu źródeł prawa poprzez wskazanie rodzajów powszechnych aktów normatywnych obowiązujących na terytorium RP. W pracy niniejszej pominięto zagadnienia związane z ogłaszaniem aktów normatywnych i innych aktów prawnych, które regulowane są przepisami ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych
i innych aktów prawnych6.
1. Pojęcie aktu normatywnego i jego cechy
Aktem normatywnym jest akt jednostronny, ustanowiony (wydany) przez kompetentny organ administracji, w trybie określonym prawem, zawierający w swej treści co najmniej jedną normę prawną, zakodowaną w przepisie prawnym, stanowiącym jednostkę redakcyjną tego aktu. Cechą charakterystyczną norm prawnych zawierających się w akcie normatywnym jest ich generalny i abstrakcyjny charakter, co powoduje, że taki sam charakter ma ów akt normatywny.
1.1. Generalny charakter aktu normatywnego
Charakter generalny oznacza, iż akty normatywne kierowane są do grupy adresatów określanych przez ich cechy (czyli adresaci nie są określani indywidualnie, imiennie). Adresatami mogą być wszystkie osoby podlegające jurysdykcji państwa, a więc zarówno obywatele jak
i cudzoziemcy, grupa osób określona cechami, np. przedsiębiorcy, podatnicy, itp. lub zamieszkująca określony obszar, np. mieszkańcy konkretnej gminy. Adresatami norm prawnych są także organy władzy publicznej, w tym organy administracyjne oraz sądy.
Przeciwieństwem aktu generalnego jest akt indywidualny, w którym adresat nakazanego bądź zakazanego zachowania się jest indywidualnie oznaczony z imienia i nazwiska, bądź nazwy. Jako przykład generalnej normy zawartej w akcie normatywnym można wskazać art. 148 kk7, który mówi, że „kto zabija człowieka podlega karze”. Przez użycie słowa „kto” ustawodawca wskazuje, że norma ta ma zastosowanie do wszystkich osób fizycznych. W sytuacji, w której ktoś dopuści się popełnienia przestępstwa zabójstwa, sąd karny, właściwy do rozpoznania takiej sprawy wyda wyrok przeciwko już konkretnie oznaczonej osobie. Wyrok taki będzie wówczas aktem indywidualnym, a jego treść będzie mogła wówczas mieć następujące brzmienie: Sąd Rejonowy
w Pszczynie uznaje Jana Kowalskiego, syna Jana i Janiny, urodzonego 1 grudnia 1970 r., zamieszkałego w Pszczynie winnym popełnienia przestępstwa zarzucanego mu w akcie oskarżenia”. Mówimy wówczas o indywidualizacji generalnej normy prawnej.
1.2. Abstrakcyjny charakter aktu normatywnego
Charakter abstrakcyjny aktów normatywnych oznacza, iż normy prawne zakodowane
w przepisach takiego aktu zawierają ogólne sposoby postępowania, tj. reguły wielokrotnego (powtarzalnego) powinnego zachowania. Przeciwieństwem abstrakcyjnego charakteru aktu prawnego jest akt konkretny. Odnosząc się do wskazanego wyżej przykładu, abstrakcyjna hipoteza normy prawnej zostanie wypełnione poprzez opis konkretnego zachowania się sprawcy zabójstwa. Treść wyroku skazującego będzie mogła mieć wówczas następujące brzmienie: „(...) uznaję winnym tego, że w dniu 1 grudnia 2010 r. w Krakowie, województwa mazowieckiego, poprzez zadanie Janowi Nowakowi trzech ran kłutych w okolice klatki piersiowej, spowodował rozerwanie prawej komory serca, będącą bezpośrednią przyczyną jego zgonu.
2. Akty normatywne prawa krajowego
Zgodnie z art. 87 Konstytucji RP źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia, a także na obszarze działania organów, które je ustanowiły - akty prawa miejscowego. Oznacza to, że Konstytucja wskazuje na katalog aktów normatywnych obowiązujących na terytorium RP, jednocześnie dokonując rozgraniczenia na akty normatywne „wydawane” przez organy centralne oraz terytorialne – np., organy jednostek samorządu terytorialnego, a także wojewodów, którzy są „przedstawicielami” rządu w regionach.
2.1. Akty normatywne obowiązujące na terenie całego kraju.
Jak już to zostało wspomniane źródłami prawa powszechnie obowiązującego na całym terytorium RP są: Konstytucja, ustawy umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.
2.1.1. Konstytucja
Konstytucja stanowi prawo podstawowe dla państwa. Określa podstawowe zasady wyłaniania i funkcjonowania najważniejszych organów władzy państwowej oraz podstawowe prawa i obowiązki oraz wolności obywateli i innych osób przebywających na terenie RP. Zmiana Konstytucja może nastąpić w trybie wymagającym większej większości głosów, niż w przypadku ustaw, który określony jest w Rozdziale XII Konstytucji.
2.1.2. Umowy międzynarodowe ratyfikowane w drodze ustawy
Zgodnie z art. 9 Konstytucji, Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego. W systemie naszego prawa krajowego funkcjonują dwie kategorie umów międzynarodowych, tj. umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną
w ustawie oraz tzw, umowy międzynarodowe zwykłe. Konstytucja wskazuje w art. 89 ust. 1 katalog spraw w których ratyfikacja i wypowiedzenie umowy międzynarodowej wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie. Są to sprawy, które dotyczą pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych, wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji, członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej, znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym, spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.
2.1.3. Ustawy
Ustawy stanowią podstawowy instrument prawny kształtowania stosunków społecznych, poprzez określenie praw i obowiązków podmiotów uczestniczących w obrocie prawnych. Są one wydawane w oparciu o zasady określone w Konstytucji, która wskazuje na podmioty, które mają prawo do zgłaszania projektów ustaw, tryb uchwalania, podpisywania, ogłaszania a także kontroli ich zgodności z Konstytucją. W Konstytucji zawartych jest bardzo wiele odwołań do regulacji ustawowych w sprawach, które sama Konstytucja reguluje jedynie w sposób ogólny bądź tylko co do zasady . Można w tym miejscu wskazać np. na art. 65 Konstytucji, w myśl którego każdemu zapewnia się wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy. Wyjątki od tej zasady określone są w ustawach.
2.1.4. Umowy międzynarodowe niewymagające ratyfikacji w drodze ustawowej
Jak już wcześniej wspomniano w systemie prawa RP funkcjonują tzw. zwykłe umowy międzynarodowe, które są ratyfikowane w wyniku umów międzyrządowych parafowanych przez Rząd lub właściwego ministra z organem państwa obcego, pełniącym równorzędną rolę. Konstytucja nie wskazuje w jakich sprawach takie umowy mogą być zawierane. Można powiedzieć, że w każdych sprawach, prócz wymienionych w art. 89 ust. 1. Konstytucji. O zamiarze przedłożenia Prezydentowi RP do ratyfikacji umów międzynarodowych, których ratyfikacja nie wymaga zgody wyrażonej w ustawie, premier zawiadamia Sejm. Zasady oraz tryb zawierania, ratyfikowania i wypowiadania umów międzynarodowych – zarówno zwykłych, jak i tych, których ratyfikacja wymaga uprzedniej zgody ustawowej – określa ustawa z dnia 14 kwietnia 2000 r.
o umowach międzynarodowych.8
2.1.5. Rozporządzenia
Rozporządzenia są aktami normatywnymi rangi podustawowej. Są wydawane przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie takie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia
i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu. Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji innemu organowi. Konstytucja wymienia następujące organy upoważnione do wydawania rozporządzeń: Prezydenta RP9, Prezesa Rady Ministrów10, ministrów kierujących działem administracji rządowej, oraz przewodniczących komitetów określonych w ustawach11, Krajową Radę Radiofonii i Telewizji, Szczególnym rodzajem rozporządzeń są rozporządzenia z mocą ustawy. Zgodnie z art. 234 Konstytucji jeżeli w czasie stanu wojennego Sejm nie może zebrać się na posiedzenie, Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów wydaje rozporządzenia z mocą ustawy. Rozporządzenia te podlegają zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu.
2.2. Akty normatywne prawa miejscowego
Konstytucja w ust. 2 art. 87 wskazuje, że źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są także – na obszarze działania organów, które je ustanowiły – akty prawa miejscowego. Sama Konstytucja nie podaje katalogu takich aktów normatywnych. Można tutaj wskazać na rozporządzenia wojewody, zarządzenia, uchwały bądź obwieszczenia. Zasady tryb wydawania oraz sprawy, które takie akty normatywne mogą regulować określają ustawy ustrojowe, w tym przede wszystkich, ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym12, ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym13, ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa14, ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej
w województwie15 oraz szereg ustaw szczególnych.
2.3. Hierarchia źródeł prawa
W naszym systemie prawnym obowiązuje zasada hierarchiczności źródeł prawa. Zgodnie
z art. 8 Konstytucja jest najważniejszym prawem Rzeczypospolitej Polskiej, jej przypisy stosuje się bezpośrednio, chyba że ona sama stanowi inaczej. Z kolei zgodnie z art. 91 ust. 2 Konstytucji umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. Wobec powyższego hierarchia źródeł prawa przedstawia się w następujący sposób: Konstytucja, umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, ustawy, tzw. zwykłe umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. Również zapisy aktów prawa miejscowego nie mogą być sprzeczne z regulacjami obowiązującymi na terytorium całego kraju. Badaniem zgodności aktów normatywnych i umów międzynarodowych z Konstytucją zajmuje się Trybunał Konstytucyjny, który orzeka między innymi w sprawach orzeka w sprawach: zgodności ustaw i umów międzynarodowych
z Konstytucją, zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami16.
3. Akty normatywne Unii Europejskiej
Od 1 maja 2004 r. Rzeczpospolita Polska stała się krajem członkowskim Unii Europejskiej. Przepisy pozwalające na przystąpienie Polski do UE oraz określające tryb, w jakim miało ono nastąpić zostały określone już w 1997 r. w samej Konstytucji. Mianowicie w art. 90, zgodnie
z którym, Rzeczpospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach. Takie przekazanie kompetencji nastąpiło z chwilą naszej akcesji do UE. Od dnia przystąpienia, na terytorium RP obowiązują akty normatywne stanowiące podstawę funkcjonowania UE w postaci Traktatów (określane mianem prawa pierwotnego), jak również – co do zasady – akty wydawane przez Instytucje Europejskie (określane mianem prawa pochodnego bądź wtórnego). Warto w tym miejscu wskazać na treść art. 91 ust. 3 Konstytucji, zgodnie z którym jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami. Zgodnie z wykładnią a maiori ad minus zasada ta ma zastosowanie również w wypadku przystąpienia do organizacji międzynarodowej.
3.1. Prawo pierwotne
Do pierwotnego prawa wspólnotowego zalicza się następujące akty prawne: traktaty
o ustanowieniu Wspólnot Europejskich, zwane traktatami założycielskimi, traktat z dnia 7 lutego 1992 r. o Unii Europejskiej; wszedł w życie z dniem 1 listopada 1993 r., traktaty zmieniające
i uzupełniające traktaty założycielskie i traktat o Unii Europejskiej, aneksy i protokoły do traktatów, umowy akcesyjne, konwencję o niektórych Instytucjach Wspólnych dla Wspólnot Europejskich i konwencję o ustanowieniu Jednej Rady i Jednej Komisji Wspólnot Europejskich, pierwszy i drugi traktat budżetowy, ogólne zasady prawa wspólnotowego (general principles of law).
3.2. Prawo wtórne
Do wtórnego zwanego także pochodnym, prawa wspólnotowego zalicza się akty prawne wymienione w art. 288 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, zgodnie z którym W celu wykonania kompetencji Unii instytucje przyjmują rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia
i opinie.
Rozporządzenie ma zasięg ogólny. Wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich Państwach Członkowskich.
Dyrektywa wiąże każde Państwo Członkowskie, do którego jest kierowana, w odniesieniu do rezultatu, który ma być osiągnięty, pozostawia jednak organom krajowym swobodę wyboru formy i środków.
Decyzja wiąże w całości. Decyzja, która wskazuje adresatów, wiąże tylko tych adresatów. Zalecenia i opinie nie mają mocy wiążącej.
Zakończenie
Niniejsza praca obrazuje, jakie rodzaje aktów normatywnych mają wpływ na sytuację prawną oraz na stosunki prawne zachodzące pomiędzy podmiotami obrotu prawnego. Akty te tworzą system źródeł prawa obowiązującego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Należy podkreślić, że system ten jest uporządkowany. Znajomość zasad dotyczący wzajemnych relacji zachodzących pomiędzy poszczególnymi rodzajami tych aktów, a w szczególności zasady pierwszeństwa prawa wspólnotowego oraz zasady hierarchii źródeł prawa krajowego stanowi podstawową wiedzę niezbędną dla prawidłowej wykładni zawartych tam przepisów w praktyce stosowania prawa. Dlatego też w pracy niniejszej poświęcono uwagę na wskazanie różnic zachodzących pomiędzy tymi aktami normatywnymi.
Bibliografia:
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78 poz. 483),
L. Garlicki. Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu. Wydanie 9. Liber 2005,
T. A. Filipiak, J. Mojak, M. Nazar, E Niezbecka, Zarys prawa cywilnego, Verba, Lublin 2003,
M. Domańska, K. Gonera, D. Miąsik, A. Płachta, W. Postulski, N. Półtorak, K. Weitz, A. Wróbel. Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez sądy. Zakamycze 2005,
1Artykuł 93 ust. 1 i 2 Konstytucji RP.
2Dz. U. Nr 78 poz. 483.
3 L. Garlicki. Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu. Wydanie 9. Liber 2005.
4T. A. Filipiak, J. Mojak, M. Nazar, E Niezbecka, Zarys prawa cywilnego, Verba, Lublin 2003.
5 M. Domańska, K. Gonera, D. Miąsik, A. Płachta, W. Postulski, N. Półtorak, K. Weitz, A. Wróbel. Stosowanie prawa
Unii Europejskiej przez sądy. Zakamycze 2005.
6t.j. Dz. U. z 2005 r. Nr 190 poz. 1606 ze późn. zm.
7ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. — Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, z późn. zm).
8Dz. U. Nr 39, poz. 443.
9Art. 142 Konstytucji RP.
10Art. 148 Konstytucji RP.
11Art. 149 Konstytucji RP.
12t.j. Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591.
13t.j. Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1592.
14t.j. Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1590.
15Dz. U. Nr 31 poz. 206.
16Art. 188 Konstytucji RP.