Techniki i formy pracy socjoterapeutycznej - sposoby różnorodnego ich stosowania

Stosowanie form i technik pracy socjoterapeutycznej służy umacnianiu funkcji wychowawczej szkoly. Ich zaletą jest to, że umożliwiają zaspokajanie potrzeb psychospołecznych uczniów (bezpieczeństwa, przynależności do grupy), rozwijanie umiejętności nawiązywania wzajemnych kontaktów, wzajemnego komunikowania się, współpracy, jak również zmniejszenie dystansu między nauczycielem a uczniem. Można je z powodzeniem wykorzystywać w pracy z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Stosować je można w czasie zajęć świetlicowych, wychowawczych w internacie, na lekcjach, wycieczce, biwaku, itp. Techniki pracy socjoterapeutycznej pomagają realizować na zajęciach treści dotyczące postaw społecznych, asertywności, profilaktyki uzależnień. Stosować je można również wtedy, gdy celem naszych działań jest korygowanie niewłaściwych zachowań, praca z dzieckiem zahamowanym, odrzuconym czy nadpobudliwym.

Techniki i formy pracy socjoterapeutycznej – sposoby różnorodnego ich stosowania na zajęciach z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi

     Podstawową formą pracy socjoterapeutycznej jest zabawa. To główny czynnik integrujący w grupie. Daje możliwość nie tylko zaspokojenia potrzeby kontaktu z drugim człowiekiem, ale przede wszystkim pozwala na nabywanie doświadczeń przez osobiste przeżywanie. Zabawy grupowe sprzyjają aktywności wszystkich członków. Posługują się różnymi środkami, takimi jak: słowo, gest, ruch, dotyk, dźwięk. Ułatwiają zmniejszenie lęku, obaw, dystansu między wszystkimi członkami grupy, w tym także między prowadzącym a grupą.
     Ćwiczenia i zabawy grupowe stosowane w pracy socjoterapeutycznej wpływają na otwartą, akceptującą atmosferę, uwalniają dziecko od negatywnych przeżyć. Stwarzają pełne emocji sytuacje pomagające w uczniu się określonych treści. Zabawa jest szczególnie ważna w pracy z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Spełnia funkcje terapeutyczne, rozwojowe, wychowawcze. Poprzez zabawę uczestnicy rozwijają umiejętność spostrzegania, nazywania i wyrażania swoich uczuć, a także komunikowania się z innymi. Mają możliwość do doświadczenia siebie w nowych, różnorodnych rolach np. opiekuna, przewodnika. Zabawy i ćwiczenia grupowe uczą odpowiedzialności, współpracy i współdziałania, wrażliwości na innych, budują poczucie zaufania. Ponadto podnoszą energię grupy, nastrój, zapobiegają znużeniu, odprężają i relaksują. W zabawie nie występuje rywalizacja, a to uwalnia uczestników od niepokoju przed oceną i lęku przed przegraną. Poprzez zabawę uczestnicy nie tylko uczą się, ale również doświadczają radości, zadowolenia i satysfakcji. Zabawę można stosować na każdych zajęciach: świetlicowych, wychowawczych, lekcjach, na biwaku, wycieczce, itd. Jest to właściwie uniwersalna forma, a jednocześnie bezpieczna, atrakcyjna dla dzieci, angażująca wszystkich - dająca wszystkim możliwość zaistnienia. Szczególnie ważna jest tu rola prowadzącego, który nie tylko dba o bezpieczeństwo dzieci. Dobrze jest, gdy wychowawca - nauczyciel sam bierze udział w zabawie. Daje mu to szansę z jednej strony modelowania określonych postaw i zachowań, zaś z drugiej dostarczenia dziecku informacji, że on - dorosły też może czegoś nie wiedzieć, może popełniać błędy, tak samo się śmieje, żartuje. Staje się w zabawie członkiem grupy.
     Kolejną formą pracy stosowaną w socjoterapii jest twórczość plastyczna. Rysunek i prace plastyczne są pozawerbalną, bezpieczną i uniwersalną formą wypowiedzi. Ułatwiają uczestnikom uzewnętrznianie rozmaitych stanów psychicznych i emocjonalnych, umożliwiają ich odreagowanie. Stanowią środek wyrazu, dostarczający prowadzącemu informacji o dziecku i jego osobowości. Dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi chętnie malują, rysują – dlatego warto stosować tę formę pracy na różnego rodzaju zajęciach przy realizacji różnych treści. Działania plastyczne powinny być jednak tak zaplanowane, by nie zrażać do ich wykonania tych, którzy negatywnie oceniają swoje zdolności w tej dziedzinie. Dlatego też wykorzystuje się w pracy socjoterapeutycznej takie techniki, które każdemu umożliwiają wypowiedzenie się. Odchodzi się od plastyki realistycznej na rzecz kolorystyki, abstrakcji, faktury z wykorzystaniem różnych materiałów (farby, nici, wełna gazeta, bibuła, itp.). Wspólne rysowanie umożliwia przeżycie sukcesu – co jest źródłem satysfakcji – jednocześnie służy integracji i uczy współdziałania.
     Inną formą pracy znajdującą zastosowanie w socjoterapii jest śpiew i muzykowanie. Dzieci młodsze szczególnie chętnie wyrażają swoje uczucia za pomącą muzyki i śpiewu. Można więc dobrać piosenki pod kątem tematu zajęć, a także korzystać z elementów muzykoterapii. W starszych grupach można stosować na zajęciach muzykowanie przez wydawanie różnorodnych dźwięków z wykorzystaniem dostępnych przedmiotów (łyżki, patyki, tupanie, klaskanie, artykułowanie różnych dźwięków).
     Z socjoterapią ściśle związana jest psychogimnastyka. To metoda psychoterapeutyczna, w której członkowie grupy wypowiadają się i komunikują w sposób niewerbalny. Stosowanie jej z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi bardzo korzystnie wpływa na ich rozwój. Pobudza wyobraźnię, wyzwala ekspresję ruchową. Stosuje się tu proste ruchy i gesty tematycznie umotywowane, np. chodzenie pod wiatr, bieg nad przepaścią, bieg przeciw tłumowi, poruszanie się po różnego rodzaju podłożach, naśladowanie innych w sposób lustrzany. Bogatym światem przeżyć i interakcji dotykowych uczestników jest poruszanie się z zamkniętymi oczami (unikanie jednych, zderzanie się, szukanie partnera, podawanie rąk, tworzenie par, czwórek, kręgu).
     W pracy socjoterapeutycznej wykorzystuje się też różnego rodzaju techniki. Jedną z nich jest praca w kręgu. Krąg jest stałym elementem zajęć socjoterapeutycznych na ich początku i końcu. Ponadto większość ćwiczeń grupowych odbywa się w kręgu. Praca taka stwarza poczucie bliskości, ma wpływ na dynamikę grupy. Daje każdemu uczestnikowi równy status w grupie, łącznie z osobą prowadzącą. Ma także wpływ na możliwość bezpośredniego kontaktu wzrokowego, sprzyja nawiązaniu kontaktu emocjonalnego. Siedząc w kręgu uczestnicy mogą wyrażać swoje opinie i uczucia bez ryzyka bycia poddanym ocenie czy wyśmianiu. Dlatego warto stosować tę technikę w pracy z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. W kręgu mogą być omawiane problemy grupy, wszelkie sprawy związane z jej funkcjonowaniem. W kręgu mogą toczyć się różne zabawy, a w czasie lekcji utrwalanie określonych treści.
     "Burza mózgów" to kolejna technika, aktywizująca grupę, wyzwalająca myślenie twórcze uczestników. Polega na zapisywaniu wszystkich pomysłów bez ich oceny, zwłaszcza ze strony prowadzącego. Daje szansę wypowiedzenia się każdemu, nawiązania i utrzymania kontaktu oraz zaangażowania się. Można ją stosować w pracy z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. I nie chodzi tu o jakość czy ilość pomysłów. Dla dziecka będzie ważne, że mogło się wypowiedzieć, że jego pomysł też jest ważny, że się z nim liczą. "Burzę mózgów" można wykorzystać omawiając z grupą jakiś problem, szukając pomysłów na rozwiązanie sytuacji czy planując czas wolny.
     Praca w parach lub trójkach – jest techniką stosowaną przy realizacji niektórych ćwiczeń. Sprzyja tworzeniu bliskich relacji między uczestnikami, uczeniu się komunikacji i współpracy. Daje szansę wypowiedzenia się każdemu i zaangażowania się.
     Inscenizacje i odgrywanie scenek to technika nawiązująca do psychodramy. Umożliwia wgląd, zrozumienie innych, odreagowanie i emocjonalną korekcję. Stwarza możliwość wypróbowania i wyćwiczenia nowych sposobów zachowań. W tej technice wykorzystuje się słowo, przestrzeń, ruch i mimikę. Odgrywanie scenek z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi nie jest łatwe. Sprawia im trudność "wchodzenie" w role, spontaniczne zachowanie, pokazywanie się, zwłaszcza przed resztą grupy. Niemniej jednak warto wykorzystać tę technikę. Każda scenka musi być dobrze przygotowana, jej treść musi wiązać się z rzeczywistością, którą uczestnicy znają, doświadczają. Można przygotować tekst, który pomoże scenę odegrać. Prowadzący śledzi scenę, może tez w niej uczestniczyć. Niekiedy pobudza do wyraźniejszego ruchu, silniejszego wyrazu emocjonalnego, ujawnienia uczuć, modeluje określone zachowania. Inscenizacja może dotyczyć problemu grupy, jej pojedynczych członków lub wiązać się z tematem spotkania.
     Kolejną techniką, którą wykorzystuje się w pracy socjoterapeutycznej jest relaksacja – bardzo ważna w pracy z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Służy odprężeniu, odreagowaniu negatywnych emocji i napięć. Obniża wzmożoną pobudliwość psychoruchową i afektywną. Może być realizowana poprzez masaż relaksacyjny, trening autogenny (z tekstem dostosowanym do możliwości poznawczych uczestników), relaksację przy odpowiednio dobranej muzyce. Relaksacja może być elementem zajęć, można ją zastosować np. na zakończenie lekcji, ale może być również głównym tematem spotkania.
     Przedstawione formy i techniki są stosowane na zajęciach typowo socjoterapeutycznych. Mają one charakter ustrukturalizowanych spotkań grupowych. Odbywają się zgodnie z przygotowanym i opracowanym pod kątem potrzeb danej grupy programem. Zajęcia obejmują cykl spotkań, w których wyróżnia się trzy etapy pracy z grupą.
     Pierwszy etap to okres powstawania grupy. Służy on poznaniu się uczestników, opracowaniu reguł i norm grupowych, tworzeniu atmosfery wyzwalającej pozytywne relacje interpersonalne. Dlatego też pierwsze spotkania koncentrują się wokół zabaw i ćwiczeń pozwalających na integrację grupy, budowanie zaufania i poczucia bezpieczeństwa. Jeżeli takie zajęcia proponujemy i prowadzimy z grupą już funkcjonującą od jakiegoś czasu (np. grupą wychowanków w internacie czy klasą w szkole) ten pierwszy etap służy lepszemu poznaniu się dzieci w innych warunkach niż świetlica czy klasa szkolna, a także zacieśnieniu więzi z nauczycielem- wychowawcą.
     Drugi etap to właściwa praca z grupą. Polega na realizacji zaplanowanych celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych.
     Ostatni etap jest przygotowaniem do zakończenia wspólnej aktywności i spotkań w grupie, jest podsumowaniem nabytych umiejętności. Uczestnicy na koniec udzielają sobie wzajemnie pozytywnych wzmocnień w sferze uczuć, informacji podnoszących poczucie wartości, obdarowują się wzajemnie podarunkami, rysunkami, laurkami, itp.
     Zajęcia socjoterapeutyczne mają swoja strukturę, która wyznacza przebieg każdego spotkania. Rozpoczynają się "Powitaniem w kręgu". Można zastosować tu różne formy aktywności werbalnej i ruchowej służące wprowadzeniu przyjemnej atmosfery. Kolejno następuje "Rozgrzewka".
      W zależności od nastroju grupy i jej energii stosuje się tu ćwiczenia i zabawy aktywizujące lub wyciszające. Mogą być tak dobrane, by łączyć się lub wprowadzać w temat spotkania. "Zajęcia zasadnicze"- to czas aktywnego zdobywania przez uczestników doświadczeń emocjonalnych i poznawczych w celowo zorganizowanych sytuacjach psychokorekcyjnych i stymulujących rozwój. Kolejne ćwiczenia mogą być realizowane poprzez zabawy, rysunki i prace plastyczne, muzykowanie, odgrywanie scenek. Przy realizacji niektórych zadań można wykorzystać technikę "burzy mózgów", pracę w parach lub trójkach. "Podsumowanie ćwiczeń" jest niezbędnym elementem służącym wyróżnieniu, nazwaniu, określeniu czy zaakcentowaniu pewnych treści i doświadczeń zdobytych na zajęciach. Najczęściej omówienie ćwiczeń odbywa się w kręgu. "Zakończenie i pożegnanie" – ten element zawiera ćwiczenia i zabawy lub inne formy aktywności, które pozwalają odreagować napięcia wynikłe w trakcie spotkania. Jest to czas na relaksację i odprężenie. Pożegnanie odbywa się w kręgu w wybrany, atrakcyjny dla uczestników sposób.
     Stosowanie przedstawionych form i technik pracy socjoterapeutycznej (ćwiczenia i zabawy grupowe, twórczość plastyczna, śpiew i muzykowanie, psychogimnastyka, odgrywanie scenek, relaksacja, praca w kręgu, "burza mózgów") służy umacnianiu funkcji wychowawczej szkoły. Cenną ich zaletą jest to, że umożliwiają zaspokajanie podstawowych potrzeb psychospołecznych (potrzeba bezpieczeństwa, przynależności do grupy), rozwijanie umiejętności nawiązywania wzajemnych kontaktów, wzajemnego komunikowania się, współpracy, jak również zmniejszenie dystansu między nauczycielem a uczniem – wychowankiem.
     Jak już wcześniej wspomniałam, techniki i formy pracy socjoterapeutycznej można wykorzystywać w pracy z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w czasie różnorodnych zajęć: świetlicowych, wychowawczych w internacie, lekcjach w szkole. Stosować je można realizując na zajęciach treści dotyczące postaw społecznych, asertywności, profilaktyki uzależnień. Również wtedy, gdy celem naszych działań jest korygowanie niewłaściwych zachowań, praca z dzieckiem zahamowanym, odrzuconym czy nadpobudliwym. Omówione formy i techniki możemy realizować nie tylko w świetlicy czy klasie w szkole, ale także na wycieczce, biwaku, itp. Najważniejsze jest, by dostosować je do potrzeb i możliwości dzieci.

Renata Sykulska

"