Zwroty łacińskie w języku polskim – VERBA UTILIA

 

A.

ab ovo - (łac. dosł. ‘od jaja’) od samego początku;

ad absurdum - (łac. dosł. ‘do niedorzeczności’) dowodzenie doprowadzone do niedorzeczności; doprowadzić do niedorzeczności;

ad acta (odłożyć) - (łac. dosł. ‘do akt’) sprawa odłożona do akt spraw załatwionych lub takich, którymi nie trzeba się zajmować; odłożyć na bok; uznać za załatwione;

ad hoc - (łac. dosł. ‘do tego’) doraźnie; bez uprzedniego przygotowania;

ad infinitum - do nieskończoności; bez końca

ad Kalendas Graecas - (łac. dosł. ‘na greckie kalendy [będzie zapłacone]’; greckie kalendy nie istniały) odłożyć na czas nieokreślony; nigdy; przytoczone – jako słowa rzymskiego cesarza Oktawiana Augusta – przez Swetoniusza w “Żywotach Cezarów. Oktawian August”;

ad libitum - do woli; bez ograniczeń;

ad rem - (łac. dosł. ‘do rzeczy’) wrócić do właściwego tematu, do sprawy;

alibi - (łac. dosł. ‘gdzie indziej, winnym miejscu’) dowód oparty na faktach stwierdzających, że osoba podejrzana o popełnieni przestępstwa nie przebywała w miejscu przestępstwa w czasie, gdy zostało ono popełnione;

a linea - od nowego wiersza, ustępu, od początku wiersza;

Alma Mater - (łac. dosł. ‘matka karmiąca’) uroczysta nazwa nadawana szkołom wyższym, zwłaszcza uniwersytetom;

alter ego -> (łac. dosł. ‘drugi ja’) bliski przyjaciel, powiernik, zaufany zastępca; słowa Pitagorasa o przyjacielu, przytoczone przez Porfirusza w „Życiu Pitagorasa”;

arbiter elegantiarum - mistrz, wzór wykwintu, dobrego smaku; wytrawny znawca, zwłaszcz eleganckiego stroju;

aura mediocritas - (łac. dosł. ‘złoty środek’) najlepsze wyjcie, najlepsza droga pomiędzy skrajnymi sytuacjami {„Pieśni” Horacego}

 

 

B.

 

bene meritus - dobrze zasłużony;

bene natus - dobrze urodzony;

bis - (łac. dosł. ‘dwa razy, dwakroć’) powtórzony, dodatkowy; powtórzenie utworu lub wykonanie utworu nadprogramowego przez artystę na życzenie publiczności; także: utwór wykonany dodatkowo;

bonum commune - dobro powszechne;

bonum publicum - dobro publiczne;

 

 

C.

 

captatio benevolentiae - zjednywanie sobie względów, życzliwości;

casus belli - (łac. dosł. ‘powód do wojny’) rzeczywisty lub pozorny powód rozpoczęcia działań wojennych;

condicio sine qua non - konieczny warunek;

consilium abeundi - (łac. dosł. ‘rada odejścia, usunięcia się’) doradzenie wycofania się, odejścia; złagodzona forma relegacji, zwłaszcza z wyższej uczelni;

contra legem - przeciw, wbrew prawu, niezgodnie z prawem;

corpus delicti - (łac. dosł. ‘przedmiot przestępstwa’) dowód rzeczowy świadczący o przestępstwie, ślad lub przedmiot stanowi…ący podstawę do przedstawienia wniosków dotyczących popełnionego czynu i sprawcy;

credo - poglądy, przekonania, zasady wyznawane, sformułowane przez kogoś;

crescite et multiplicamini - wzrastajcie i rozmnażajcie się {„Wulgata”}

crimen laese maiestatis - zbrodnia obrazy majestatu (osoby panującego); w XIX w.: zbrodnia stanu, zamach na władzę, zdrowie lub życie króla;

cui bono? - po co? na czyją korzyść? Komu to miało przynieść pożytek?

curriculum vitae - (łac. dosł. ‘przebieg życia’) krótki życiorys {z mowy „W obronie Rabiriusza” Cycerona}

 

 

D.

 

debet - (łac. dosł. ‘jest winien’) księgowy zapis po lewej stronie rachunków obejmujący aktywa „winien”; ujemny stan konta bankowego;

de facto - rzeczywiście, istotnie, w rzeczy samej, w istocie;

de iure - z mocy prawa, według obowiązującego prawa, formalnie;

de publicis - o sprawach publicznych;

deus ex machina - (łac. dosł. ‘bóg z maszyny [teatralnej]’) niespodziewany wybawiciel; sztuczne, zbyt łatwe rozwiązanie zaplątanej intrygi w sztuce teatralnej lub powieści przez nagłe pojawienie się nowej osoby bądź okoliczności;

dies irae - (łac. dosł. ‘dzień gniewu’) dzień Sądu ostatecznego – w liturgii rzymskokatolickiej: pierwsze słowa hymnu śpiewanego podczas mszy żałobnej;

dixi - powiedziałem; skończyłem swoje przemówienie; takie jest moje zdanie;

dramatis personae - 1. uczestnicy jakiegoś ważnego wydarzenia; 2. w starożytności: maski (osoby) dramatu;

 

 

E.

 

eo ipso - tym samym; właśnie dlatego, z tego wynika;

errata - (łac. dosł. ‘omyłki’) 1.spis, wykaz błędów, które zostały dostrzeżone w publikacji po jej wydrukowaniu, dołączone do niej w formie wkładki lub wklejki; 2. błędy drukarskie;

et caetera (cetera) - (etc.) i tak dalej;

ex aequo - jednakowo, na równi, w równej mierze;

exemplum - przykład, wzór;

exempli causa - dla przykładu, na przykład;

exempli gratia - dla przykładu, na przykład;

ex iure = ex lege - na mocy prawa, według prawa;

ex libris - (łac. dosł. ‘spośród książek’) z księgozbioru…;

ex officio - z urzędu, urzędowo; z obowiązku;

ex post (facto) - po (fakcie), później (np. oceniać coś);

ex re - z okazji, z powodu;

ex usu - na mocy zwyczaju;

 

 

F.

 

facsimile - (z łac. ‘fac simile’ – ‘czyń podobnie’) 1. dokładna reprodukcja dokumentu, rękopisu, rysunku, podpisu, wykonana ręcznie, chemicznie lub mechanicznie; 2. pieczątka lub klisza odtwarzające własnoręczny podpis;

factum est - stało się;

fiat iustitia - niech sprawiedliwości stanie się zadość;

fiat lux-niech się stanie światłość.  

Etym. - z Wulgaty (Gen., 1, 3).

finis - koniec

 

 

G.

 

glebae adscriptus (glebae adscripti) - przypisany (-i) do ziemi; w średniowieczu poddani chłopi, którzy nie mogli opuścić ziemi bez zgody pana;

glebae adscripti-łac., przypisani do ziemi; śrdw. poddani chłopi, którzy nie mogli opuścić ziemi bez zgody pana;

gloria victis - chwała zwyciężonym

 

 

H.

 habet- ma

hic mulier - (łac. dosł. ‘ten kobieta’) kobieta despotyczna, energiczna, herod – baba;

homo faber - (łac. dosł. ‘człowiek zręczny, majster’0 człowiek tworzący coś; twórca, wytwórca;

homo sapiens - człowiek rozumny; gatunek ssaków z rodziny człowiekowatych (Hominidae), do którego zalicza się człowiek kopalny z paleolitu młodszego oraz człowiek wspólczesny {linneusz „Systema naturae”};

honoris causa - za zasługi;

horrendum - (łac. dosł. ‘to, co powinno przerażać’) rzecz okropna, straszna, skandaliczna, okropność, skandal;

 horror vacui-obawa próżni (przypisywana dawniej naturze).

 

I.

 

ignotum per ignotum - (łac. dosł. ‘nieznane przez nieznane’) w logice: błąd w definiowaniu polegający na objaśnianiu pojęcia definiowanego za pomocą pojęć definiujących niezrozumiałych dla odbiorców;

imprimatur - (łac. dosł. ‘niech będzie odbite’) 1. zezwolenie autora lub redakcji na druk dzieła po wprowadzeniu ostatecznych korekt; 2. formuła drukowana na początku lub na końcu książki o treści religijnej, oznaczająca zezwolenie władzy i cenzury kościelnej na publikację danej książki (skrót: imp. lub impr.);

imponderabilia - (od łac. ‘pondero’ – ‘ważę’) rzeczy nieuchwytne, nie należące do sfery zjawisk fizycznych, nie dające się dokładnie zmierzyć, obliczyć, mogące jednak mieć znaczenie lub wywierać wpływ na jakieś sprawy, na ludzkie działanie;

in abstracto - w ogólności; w oderwaniu od konkretnej sytuacji;

in articulo - w obliczu, wobec;

in articulo mortis - w obliczu śmierci; wobec grożącej, bliskiej śmierci;

in corpore - wszyscy razem, w komplecie;

index nominum - spis imion, nazw, nazwisk;

index rerum - spis rzeczy;

Index librorum prohibitiorum - Indeks ksiąg zakazanych;

in flagranti (crimine comprehensi) - na gorącym uczynku; przyłapanie kogoś w chwili poełniania przestępstwa;

in gremio - (łac. dosł. ‘w łonie’) zbiorowo, wspólnie, w komplecie;

in honorem - na cześć, ku czci; dla uczczenia kogoś lub czegoś;

in medias res - (przystąpienie od razu) do sedna sprawy, do rzeczy {Horacy „Sztuka poetycka”}

in memoriam - ku pamięci, na pamiątkę;

in minus - na niekorzyść, na zniżkę;

in persona -> osobiście, we własnej osobie;

in pleno (plenum) - w komplecie, w pełnym składzie;

in plus - na korzyść, na zwyżkę;

in quarto - w ćwiartce (o formacie książki wielkości ¼ arkusza);

in spe - (łac. dosł. ‘w nadziei’) w przyszłości; spodziewany;

in statu nascendi - (łac. dosł. ‘w stanie rodzenia się’) w stanie powstawania;

iunior - (łac. dosł. ‘młodszy’) młodszy wiekiem członek rodziny;

ius primae noctis - prawo pierwszej nocy; u niektórych ludów pierwotnych prawo lub obyczaj defloracji nowo poślubionej kobiety nie przez męża, lecz przez innego mężczyznę; prawo feudała do spędzenia z żoną poddanego jej nocy poślubnej;

 

 

L.

 

lapsus calami - błąd w pisaniu;

lapsus linguae - pomyłka w mówieniu, przejęzyczenie się;

lege artis - (wykonany) według (wszelkich) zasad sztuki (zwłaszcza zabieg lekarski);

legenda - (łac. dosł. ‘to, co należy czytać, zalecane do czytania’) 1. opowieść z życia świętych, bohaterów, przesycona elementami fantazji i często osnuta na wątkach ludowych i apokryficznych, rozpowszechniona w średniowieczu; 2. tekst objaśniający mapy, ilustracje, zawierający skalą, znaki, skróty itp.;

liberum veto - (łac. dosł. ‘liberum’ – ‘wolne’ + ‘veto’ – ‘sprzeciwiam się’ = ‘wolne nie pozwalam’) w Polsce w XVII – XVIII w. prawo zrywania sejmu przez jednego posłą okrzykiem „nie pozwalam” lub „protestuję”, zniesione przez Konstytucję 3 Maja;

licentia poetica - swoboda poetycka dopuszczająca odstępstwa od norm i reguł językowych lub odejście od wierności w opisie faktów;

lex retro non agit - ustawa nie działa wstecz;

loco - (łac. dosł. ‘na miejscu’) miejsce dostarczenia i odbioru towaru;

 

 

M.

 

Magana Charta Liberatum - Wielka Karta Swobód; akt wydany w Anglii przez Jana Bez Ziemi w 1215 r., który przyznawał przywileje możnowładztwu (ograniczjąc jednocześnie władzę królewską) i pewne prawa stanom niższym; uważany za fundament obywatelskiej wolności w Anglii;

malum necessarium - zło konieczne, zło, którego nie da się uniknąć;

maximum - (łac. dosł. ‘największe’) 1. punkt szczytowy, najwyższy stopień, największa osiągalna ilość, wartość czegoś; 2. w użyciu przysłówkowym: najwięcej, najwyżej, maksymalnie;

mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa - moja wina, moja wina, moja bardzo wielka wina – formuła wyrażająca żal za grzechy w spowiedzi katolickiej;

memento - (łac. dosł. ‘pamiętaj’) rodzaj ostrzeżenia, przestrogi;

memento mori - pamiętaj o śmierci; słowa pozdrowienia stosowane w klasztorach kamedułów, kartuzów i trapistów;

memorandum - (łac. dosł. ‘o czym należy pamiętać’) pismo dyplomatyczne bez adresu, podpisu, pieczęci, zawierające najczęściej jedynie faktyczne lub prawne ujęcie zagadnień będących przedmiotem rokowań między stronami, przesyłane jako załącznik do noty lub wręczane osobiście, często jako uzupełnienie ustnego oświadczenia;

mente captus - ograniczony umysłowo, pólgłowek, tępy (rozum); przen. Określenie przewagi onteligencji, rozumu nad materią;

minimum - (łac, dosł. ‘ najmniejsze’) 1. najmniejsza możliwa, niezbędna lub wymagana ilość, wielkośc; 2. w użyciu przysłówkowym: najmniej, co najmniej, przynajmniej;

minus - (łac. dosł. ‘mniej’) wada, strona ujemna, brak;

modus vivendi - (łac. dosł. ‘sposób życia’) 1. umowa międzynarodowa o przejściowym charakterze, zawierana najczęściej z intencją ostatecznego uregulowania zagadnienia w okresie późniejszym; 2. sposób ułożenia wzajemnych stosunków;

mutatis mutandis - zmieniając to, co zmienione być powinno; dokonawszy niezbędnych zmian, których wymaga specyfika sprawy; uwzględniając istotne różnice;

 

 

N.

 

nihil obstat - nie ma pzeszkód; w kościele rzymskokatolickim: formuła zezwalająca na druk dzieła lub na objęcie stanowiska kościelnego;

nil admirandum (nil admirari) - niczemu nie należy się dziwić {Horacy „Pieśni”};

nolens volens - chcąc nie chcąc;

nota bene (NB) - (łac. dosł. ‘zauważ dobrze’) do tego, w dodatku, nawiasem mówiąc, prawdę mówiąc;

numerus clausus - (łac. dosł. ‘liczba ograniczona, zamknięta’) ograniczenie ogólnej liczby osób pewnej kategorii (np. rasowej, narodowościowej) przy przyjmowaniu na studia wyższe, do urzędów, stowarzyszeń itp.;

 

O.

 

orbis - koło, krąg; kraj, państwo; rodzaj ludzki;

orbis terrarium - świat;

P.

persona - maska, charakter, osoba;

persona comica- osoba komiks(śmieszna)

persona grata - osoba ważna, ceniona, mile widziana;

placet - (łac. Dosł. ‘podoba się’) zezwolenie, zgoda na coś;

per acclamationem - przez okrzyk, krzycząc;

per inductionem - wyprowadzanie wniosków ogólnych z faktów dowiedzionych badawczo; na faktach;

per fas et nefas - godziwymi i niegodziwymi sposobami; nie przebierając w środkach {Liwiusz „Dzieje Rzymu”}

perpetuum mobile - poruszający się wiecznie i samoczynnie mechanizm, niemożliwa do skonstruowania maszyna wykonująca pracę bez pobierania energii z zewnątrz;

pia desideria - pobożne życzenia;

pium desiderium - pobożne życzenie;

plus - (łac. dosł. ‘więcej’) 1. strona, wartość dodatnia; korzyść, zaleta; 2. w funkcji przysłówkowej: ponadto, poza tym, oraz;

plus-minus- więcej niż mniej

post scriptum (PS) - dopisek do listu, artykułu itp., umieszczony po zakończeniu i podpisaniu listu, artykułu itp.;

pro domo mea/ pro domo sua - dla własnego domu, dla własnej korzyści, dla siebie {tytuł mowy Cycerona}

pro et contra - za i przeciw;

pro forma - dla pozoru, dla formy; dla przyzwoitości;

pro memoria - dla pamięci, na pamiątkę; także: protokół rozmowy dyplomatycznej;

 

 

Q.

 

quid novi? - co nowego?

qui pro quo - (łac. Dosł. ‘jeden zamiast drugiego’) pomyłka co do osoby, nieporozumienie;

quod erat demonstrandum (Q.e.d.) - co było do udowodnienia, czego należało dowieść; zwrot stosowany dla podkreślenia, że dowód jakiegoś twierdzenia, najczęściej filozoficznego lub matematycznego, został zakończony {Euklides „Elementy geometrii”}

quod libet - co się podoba; cokolwiek;

quo iure - jakim prawem;

quorum - liczba członków jakiegoś zgromadzenia niezbędna do prowadzenia obrad, prawomocności wyborów lub uchwał;

qou vadis, Domine? - dokąd idziesz, Panie?; pytanie, który uciekający z Rzymu św. Piotr miał zadać pojawiającemu się przed nim Chrystusowi {„Wulgata”};

 

 

R.

 

rara avis - (łac. dosł. ‘rzadki ptak’) biały kruk, rzadkość, unikat, wyjątkowy okaz;

relata refero - powtarzam, co mi powiedziano; relacjonuję tylko to, co sam słyszałem; zasada głoszona przez Herodota („Dzieje”), który twierdził, że historyk nie musi wierzyć w to, co pisze, musi tylko wiernie opowiedzieć;

requiescat in pace - niech spoczywa w pokoju; napis umieszczany na nagrobkach, klepsydrach, w nekrologach;

 

 

S.

 

senior - (łac. dosł. ‘starszy’) najstarszy wiekiem członek rodziny, rodu;

sensu stricto - w dosłownym, ścisłym znaczeniu;

sine ira et studio - bez gniewu i upodobania; obiektywnie, bezstronnie {Tacyt „Roczniki’};

sit venia verbo - jeśli można tak powiedzieć; jeśli wolno się tak wyrazić;

status quo ante - położenie, które (było) przedtem; poprzedni stan rzeczy;

summa cum laude - z najwyższą pochwałą; dawna forma wyróżniającej oceny na świadectwie lub dyplomie;

summa summarum - suma sum; razem wziąwszy, podsumowując wszystko;

 

 

T.

 

tabula rasa - (łac. dosł. ‘czysta karta’) umysł dziecka nie tknięty jeszcze przez wpływ zewnętrzny wg. J. Locke’a;

terminus ante quem - (łac. dosł. ‘koniec, przed którym’) data końcowa, termin końcowy ostateczny;

terminus post quem - (łac. dosł. ‘koniec, po którym’) data początkowa, początek jakiegoś okresu;

terra incognita = terra ignota - (łac. dosł. ziemia nieznana) niezbadany obszar, nieznany ląd, teren; nieznana dziedzina;

 

 

U.

urbi et orbi (Urbi et Orbi) - Miastu i Światu; uroczyste błogosławieństwo papieskie, wygłaszane zwykle z okazji największych świąt, np. Bożego Narodzenia, Wielkanocy;

 

 

V.

 

vacat - (łac. dosł, ‘jest wolny’) nie obsadzone stanowisko, wolna posada;

vade mecum (vademecum) - (łac. dosł. ‘idź ze mną’) książka podręczna zawierająca podstawowe wiadomości, informacje, praktyczne wskazówki z jakiejś dziedziny; przewodnik, informator;

vae victis! - biada zwyciężonym!; wg. Plauta i Liwiusza, okrzyk taki miał wydać wódz Gallów, Brennus; dorzucił swój miecz na szalę z odważnikami, gdy podczas ważenia złota (wojenna kontrybucja) Rzymianie skarżyli się na przewyższający umówioną wagę ciężar odważników;

venia legendi (venia docendi) - prawo wykładania, przyznawane dawniej przez władze kościelne jedynie teologom aprobowanym jako prawomyślni w sprawach wiary;

vice versa - na odwrót, odwrotnie;

vivat! vivant! - niech żyje! niech żyją!

verte - (łac. dosł ‘odwróć) wskazówka umieszczona na końcu stronicy w celu zwrócenia uwagi na istnienie dalszego ciągu tekstu, znacząca: odwróć (kartkę) na drugą stronę;

veto - nie pozwalam (por. „liberum veto”);

vis comica -> siła komiczna, talent wzbudzania śmiechu;

vis maior - siła wyższa, siła, której wpływu na działania nie można przewidzieć, ani jej zapobiec, do pewnego stopnia może więc zwolnić z odpowiedzialności za niedotrzymanie jakichś warunków umowy;

vis legis - w mocy prawa, w sile praw;