Okres poniemowlęcy od pierwszego do trzeciego roku życia
W wieku poniemowlęcym, czyli od 1. do 3. roku życia nadal podstawowe znaczenie dla rozwoju umysłowego dziecka ma jego praktyczne działanie, co stanowi o ścisłej zależności tego rozwoju od osiągnięć w zakresie sprawności ruchowej, zwiększających możliwości kontaktu z otoczeniem.
W okresie tym dziecko opanowuje umiejętność swobodnego poruszania się w przestrzeni (chodzi, biega, wspina się, wchodzi po schodach), co pozwala mu na samodzielną eksplorację otoczenia (uniezależniając je w znacznym stopniu od pomocy dorosłych w uzyskiwaniu pożądanych przedmiotów, dochodzeniu do interesujących miejsc itd.).
Dziecko po ukończeniu pierwszego roku życia:
Najczęściej dziecko roczne potrafi raczkować, chodzić trzymane za jedną rękę próbuje stawiać pierwsze samodzielne kroki. Żywo interesuje się otoczeniem. W zabawie nie ogranicza się tylko do oglądania i poznawania przedmiotów. Wykorzystuje je także w rozmaitych czynnościach. Potrafi już bawić się zabawkami zgodnie z ich przeznaczeniem, zależnie od konstrukcji zabawki, np. wyjmuje i wkłada klocki do wiaderka, rzuca i toczy piłkę, uderza pałeczką w bębenek, otwiera i zamyka pudełka (zabawa manipulacyjna). Innym rodzajem zabaw, w których uczestniczą także dorośli, są zabawy paluszkowe, zwane kontaktowymi, takie jak idzie rak…, kosi, kosi łapki.
Roczne dziecko wie już dobrze do czego służą niektóre przedmioty codziennego użytku, np. łyżka, kubek, grzebień, gąbka, mydło. Często samo próbuje użyć ich we właściwy sposób. Bardzo aktywnie „pomaga” rodzicom w opiece nad samym sobą: wysadzone w porę załatwia się do nocniczka, współdziała przy rozbieraniu i ubieraniu (np. wkłada ręce w rękawy).
Dziecko po ukończeniu pierwszego roku życia często okazuje swą miłość, przywiązanie do rodziców, jest wobec nich wesołe i serdeczne. Doskonale odróżnia osoby znane od obcych. Kontakty z nie znanymi sobie ludźmi nawiązuje szybko, z zaufaniem. Pod koniec pierwszego roku życia dziecko już bardzo wiele rozumie z tego, co do niego mówimy. Potrafi pokazać, czy podać nazywany przedmiot. Dobrze wie, co znaczy „nie wolno”, chociaż nie zawsze się do takiego zakazu stosuje.
Dziecko roczne chętnie naśladuje pokazywane mu ruchy, gesty, pamięta je (pa-pa, kosi-kosi). Zaczyna wymawiać pierwsze słowa ze zrozumieniem – nazywa mamę, tatę, babcię (baba), jedzenie (am), spacer (da-da) itp. To, że dziecko zaczyna mówić i jest rozumiane przez swoich bliskich jest jednym z najistotniejszych osiągnięć okresu niemowlęcego.
Dziecko po ukończeniu drugiego roku życia;
W drugim roku życia dziecko czyni znaczne postępy w opanowaniu języka i posługiwaniu się nim w różnych celach. Używa słów w sposób nieprecyzyjny (nadprodukcja znaczeń). Zna wiele nazw dźwiękonaśladowczych. Wymawia słowa, popełniając wiele zniekształceń fonetycznych, choć wykazuje, że zna, jak powinny brzmieć poprawnie („Nie mówi się lyba, tylko lyba” poprawia dorosłego naśladującego mowę dziecka). Jego wypowiedzi mają początkowo formę holofraz, czyli wypowiedzi jednowyrazowych. Następnie zaczyna tworzyć zlepki dwuwyrazowe, ale nie stosuje jeszcze reguł gramatycznych, np. „mama lala”, co oznacza „Mamo, ja chcę lalkę”. Mowa dziecka jest ściśle związana z jego działaniem i zrozumiała w połączeniu z rozgrywającą się sytuacją. Język służy wyrażaniu potrzeb i wywieraniu wpływu na słuchaczach.
W wieku dwóch lat mogą pojawić się pierwsze kontakty malucha z rówieśnikami, np. na placu zabaw. Interakcje społeczne ograniczają się jednak do spojrzeń i „zachowań zaczepnych”, będących oznaką zainteresowania. Przeważają jednak zabawy samotne albo równoległe (dziecko bawi się w to samo, co inne dzieci, ale nie współdziałają ze sobą). Dwulatek reaguje na wszystko bardzo emocjonalnie, ale nie potrafi kontrolować swoich emocji – niezadowolenie i brak cierpliwości wyraża krzykiem, płaczem, rozdrażnieniem, uderzaniem główką o łóżeczko lub poduszkę. Radość manifestuje uśmiechem i żywiołowością zachowania.
W tym czasie rozwija się obraz własnej osoby (struktura Ja).
Dziecko chętnie podkreśla, że: „To jest moje”. Broni zaciekle swoich zabawek przed rówieśnikami, chce jeść, korzystając tylko ze swojego zestawu naczyń – kubeczka, łyżeczki, talerzyka. Zasypia ze swoim ulubionym pluszakiem. Okres dwóch lat to także czas buntu i negatywizmu dziecka. Maluch przeciwstawia się prośbom i poleceniom osób dorosłych, co przybiera formę oporu fizycznego lub stanowczej i konsekwentnej werbalnej odmowy (upór). W tym czasie pojawiają się też pierwsze lęki, np. przed hałasem, ciemnością, zwierzętami, nieznanymi miejscami, przebywaniem samemu. Strach stanowi naturalną reakcję szkraba. Należy zadbać o poczucie bezpieczeństwa dziecka, przytulić, kiedy płacze i uspokoić.
Dziecko po ukończeniu trzeciego roku życia;
Dziecko trzyletnie osiąga zdolność koordynacji wzrokowo - ruchowej w stopniu pozwalającym na wykonywanie prostych czynności konstrukcyjnych - budowanie z klocków (trzylatek potrafi postawić stabilną wieżę z co najmniej 8 klocków i zbudować „most", opierając trzeci klocek na dwu innych, odsuniętych od siebie), stawianie babek z piasku. Pojawiają się też początki rysowania - dziecko potrafi posługiwać się ołówkiem w sposób pozwalający na pozostawianie na papierze śladów - kropek, linii, pętli; większość dzieci trzyletnich umie odwzorować koło. Okres ten traktuje się jako etap przygotowawczy w rozwoju czynności rysowania i określa jako stadium bazgrot.
Oprócz ołówka dziecko pod koniec wieku poniemowlęcego posługuje się (mniej lub bardziej sprawnie) innymi prostymi narzędziami, takimi jak łyżka, grzebień czy nawet nożyczki, i osiąga umiejętność samodzielnego wykonywania pewnych codziennych czynności, jak jedzenie, picie z filiżanki, prostsze czynności związane z rozbieraniem się i ubieraniem. Stanowi to nie tylko przejaw wzrastającej koordynacji wzrokowo-ruchowej, lecz także świadectwo pewnych istotnych osiągnięć w sferze rozwoju społecznego: dziecko opanowuje funkcje społeczne przedmiotów (poznaje ich przeznaczenie i zgodnie z nim zaczyna posługiwać się przedmiotami) oraz uzyskuje elementarny poziom samodzielności w zaspokajaniu swych potrzeb.
Dziecko trzyletnie ma już komplet zębów mlecznych, zmysły funkcjonują zupełnie poprawnie. Przewód pokarmowy dziecka dwuletniego jest pełnosprawny, jak u człowieka dorosłego, pod względem wydzielania soków trawiennych i enzymów. Zmniejsza się częstotliwość oddawania moczu i kału oraz liczba oddechów i uderzeń serca na minutę.
Bibliografia:
Anna Matczak „ Zarys psychologii rozwoju” , Warszawa 2003
Harwas-Napierała B., Trempała J., (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, Warszawa 2006.
Vasta R., Haith M., Miller S. ,,Psychologia dziecka” Warszawa 2004.
Poradnik dla kobiet w ciąży.