Kultura czytelnicza i jej wyznaczniki – dyspozycje motywacyjne i instrumentalne; kompetencje czytelnicze

Kultura czytelnicza – system dyspozycji motywacyjnych i instrumentalnych oraz wynikających z nich zachowań czytelniczych, umożliwiających człowiekowi wykorzystywanie przekazów piśmienniczych w samorealizacji.

Dyspozycje motywacyjne: 1. przekonanie o wartości uprawiania lektury, 2. potrzeba czytania, 3. zamiłowanie do czytanie, 4. zainteresowania, 5. motywy czytania.

Ad. 1 Są cztery typy czytelników, którzy czynność czytania lub określone wybory czytelnicze mogą być wartością:

• Uznaną i odczuwaną

• Uznawaną, lecz nie odczuwaną

• Nie uznawaną, lecz odczuwaną

• Nie uznawaną i nie odczuwaną

Wartości odczuwane są wartościami weryfikowanymi na podstawie indywidualnych kryteriów, natomiast wartości uznawane weryfikowane są z punktu widzenia kryteriów obiektywnych (pochodne wpływu środowiska, najbliższego otoczenia).

Ad. 2 Potrzeba czytania wynika z przekonania o wartości uprawiania lektury. Skrajny przypadek jej natężenia stanowi tzw. pożeractwo książek, pochłanianie lektury bez umiaru z zaniedbaniem innych obowiązków i rozrywek, prowadzące nieraz do powierzchownej recepcji czytanych tekstów.

Ad. 3 Zamiłowanie do czytania to trwała skłonność do czytania połączona z odczuwaniem przyjemności, której źródłem jest sama czynność czytania bez specjalnego wyboru lub realizacja określonych zainteresowań czytelniczych. Zamiłowanie bibliofilskie to miłośnictwo i znawstwo książek połączone ze zbieractwem.

Te trzy elementy wyrażają się w różnych przejawach aktywności czytelniczej, kolejne dwa znajdują wyraz głównie w wyborach i preferencjach czytelniczych oraz w procesach recepcji i lektury.

Ad. 4 Zainteresowania czytelnicze to względnie stała skłonność do czytania określonego typu tekstów ze względu na ich tematykę, rodzaj piśmienniczy, gatunek literacki, osobę pisarza, epokę, ideologię itp. Rozwój zainteresowań czytelniczych odbywa się pod wpływem dojrzewania psychofizycznego i w wyniku kształcenia. W indywidualnych przypadkach może występować przyspieszony bądź opóźniony rozwój zainteresowań czytelniczych.

Ad. 5 Motywy czytania, zwane też nastawieniami czytelniczymi to oczekiwanie czytelnika na zaspokojenie za pomocą lektury jego potrzeb, to cele czytania, pobudki sięgania po lekturę, wyrażające się w zwracaniu uwagi na określone wątki, sytuacje, konflikty, informacje. Motywy czytania można podzielić na instrumentalne (czytanie jest środkiem osiągnięcia celu utylitarnego jak np. zdobycie wykształcenia) i autoteliczne (mniej uświadamiane przez czytelników, dążenie do zaspokojenia potrzeb psychicznych, mających dla czytelnika autonomiczną wartość np. potrzeby wiedzy i informacji, samokształcenia i samodoskonalenia, oderwania się, rozrywki, odpoczynku).

Dyspozycje instrumentalne: wiedza, umiejętności i sprawności czytelnicze, czyli kompetencje czytelnicze, zwane też kwalifikacjami czytelniczymi lub przygotowaniem czytelniczym, niezbędne dla sprawnego przebiegu zachowań czytelniczych, zwłaszcza dla procesów recepcji lektury.

Rejestr elementów kompetencji czytelniczych można uporządkować wg kolejnych etapów postępowania, jakie musi przebyć człowiek rozwiązujący jakiś problem za pomocą lektury:

1. Poszukiwanie i wybór odpowiedniej lektury. Wymaga kompetencji bibliotecznych i bibliograficznych, a mianowicie:

• Znajomość instytucji gromadzących, opracowujących i upowszechniających dokumenty piśmiennicze, orientacji w ich sieci, specjalizacji zbiorów, w repertuarze usług, na jakie może liczyć i umiejętności korzystania z nich

• Umiejętności posługiwania się narzędziami informacji o książkach i czasopismach, jak katalogi, kartoteki, bibliografie

• Znajomości źródeł informacji o nowościach wydawniczych

• Umiejętności zaplanowania i przeprowadzenia kwerend bibliograficznych oraz sporządzenia zestawień bibliograficznych na określone tematy

2. Czytanie tekstu i jego recepcja, czyli proces odbioru, oddziaływania oraz wykorzystywania dzieła, wymagający kompetencji księgoznawczych, prasoznawczych, literaturoznawczych i szeroko pojętych kompetencji odbiorczych, na co składają się:

• Umiejętność stosowania różnych technik czytania zależnie od celu i rodzaju tekstu

• Opanowanie sztuki efektywnego szybkiego czytania, stosowanie tzw. superlektury, tj. szybkiego czytania selektywnego

• Umiejętność posługiwania się książkami i czasopismami, a zwłaszcza wydawnictwami informacyjnymi, na podstawie znajomości ich budowy fizycznej i tekstowej, sprawne korzystanie z aparatu informacyjno-pomocniczego

• Umiejętność trafnego, wielostronnego i krytycznego odbioru różnego rodzaju tekstów

• Gotowość przyjęcia nowych zjawisk literackich, nowych kodów literatury

• Umiejętność odczytania dzieła literackiego jako dzieła sztuki

3. Utrwalanie rezultatów lektury za pomocą różnych technik, m.in. sporządzanie różnego typu notatek i ich racjonale przechowywanie.

Poziom alfabetyzacji dzieci i młodzieży. Testy do badania sprawności czytania (szybkiego, ze zrozumieniem). Rodzaje testów; kryteria poprawnej oceny

Czytanie niesprawne	Czytanie sprawne
Bardzo wolne W wersie wiele fiksacji Małe pole widzenia Słabe wykorzystanie kontekstu Liczna regresja Cicha artykulacja	Szybkie – rzadka fiksacja Duże pole widzenia Wykorzystanie kontekstu Brak artykulacji

Proces nauki czytania jest jednym z najdłuższych procesów. Dojrzałość czytelniczą osiągamy w wieku 15 lat.

Etapy wg Linkera:

• Przygotowawczy (do 5 lat)

• Początkowe stadium nauki czytania (1 kl.)

• Początkowy etap czytania samodzielnego (2 kl.)

• Etap przejściowy (3 kl.)

• Dojrzałość średnia/niska (4-6 kl.)

• Czytanie zaawansowane (7-8 kl.)

Najważniejszy okres klasy 1-4. Duży wpływ ma środowisko domowe. Pojawia się problem analfabetyzmu funkcjonalnego (niemożliwość rozumienia prostych tekstów drukowanych).

Efektywność czytania (szybkość i rozumienie): Liczna słów przeczytanych / czas * współczynnik rozumienia (wzór)

Przyjmuje się, że tekst jest rozumiany jeśli rozumie się ponad 70% tekstu. Najprościej można określić czytając tekst popularnonaukowy lub publicystyczny i zadać pytania (standardowo 10 pytań). Testy sprawnego czytania formułowane są tak, że wymagały pamięciowego zapamiętania tekstu. Najwyższa sprawność czytania sprawia, że tekst jest rozumiany powyżej 80%.

Jeśli chodzi o dzieci polskie na razie poziom rozumienia tekstu jest najniższy w Europie. Zagrożeniem jest zbyt wczesny kontakt dziecka z TV. Jest ono jeszcze nie dostosowane, ich percepcja nie nadąża za fabułą. Dopiero dziecko kilkuletnie rozumie obrazy w TV (ok. 6 lat). Nie należy zmuszać dzieci do czytania, lepiej zachęcać. Nie mogą skupić uwagi na dłużej niż 15 minut.

Poziom alfabetyzacji - kompetencje rozumienia tekstów u współczesnych Polaków na tle innych nacji

----

Zarys historii czytelnictwa i kształtowania się publiczności czytającej od XVI do końca XIX wieku. Epoka lektury intensywnej i ekstensywnej. Literackie świadectwa lektury. Komentarz czytelniczy jako świadectwo lektury. Polskie bestsellery od renesansu po koniec XIX wieku. Instytucje społeczne upowszechniające czytelnictwo w Polsce pod zaborami

Charakterystyka czytelnicza w dobie staropolskiej wiąże się z pewną specyfiką czytelniczą. Engelsing wyróżnił dwie kultury czytelnicze:

• Okres lektury intensywnej (do połowy XVIII w.) - czyta się wielokrotnie jeden tekst, co poświadczają liczne komentarze. Niełatwo jest dziś badaczom te zapiski odczytać. Czytano zespołowo (czytanie było rodzajem dyskusji, dialogu, reakcji) w rodzinie, na dworze, w zakonie, w szkole (głośne czytanie i komentowanie go). Tekst był traktowany jako pewien przekaz, który miał być wcielony w życie na dwóch poziomach (etyczny i estetyczny). Książki starannie przechowywano, a potem przekazywano kolejnym pokoleniom. Wiek XVI wiąże się z zakładaniem klubów literackich na wzór akademii włoskich (1488-1499 pierwsza grupa literacka w Polsce). Rzeczpospolita Babińska – koło literackie, szlacheckie, zbierano się dla zabawy literackiej, naśladowano strukturę państwową parodiując. Wiele uwagi poświęcano sztuce czytania. Świadectwem czytania z notowaniem były również pewne pouczenia kierowane do wydawców – po kilku stronach zadrukowanych strona czysta (interfoliacja). Zachęcano kobiety do czytania. Uświadamiano sobie terapeutyczną funkcję lektury. W czasach saskich upadek oświaty, drukarstwa, kultury, powodowało to niski popyt na książkę. (zwłaszcza poważniejszą, trudniejszą) Wydano ok 6000 tytułów w języku polskim i ok 600 tytułów w języku obcym.

• Okres lektury ekstensywnej – 1740 – rok zwrotny, pewne reformy gospodarcze, wzrost popytu, do 250 edycji rocznie. Od połowy wieku XVIII wyraźny wzrost książki obcej. Literatura: religijna, piękna (starożytna), włoska i francuska, romanse, książka naukowa (głównie z łaciny). Druga połowa XVIII wieku – okres otwarcia się na literaturę polską. Wydano 24 tysiące tytułów książek bez druków ulotnych. Prasa jako taka dopiero się kształtowała, przed właściwą ich formą wydawano tzw. gazety ulotne. Panegiryki – ok 7 tys. Lata 80 i 90 XVIII wzrost produkcji wydawniczej. Zwiększyły się nakłady. Dopiero nowoczesne technologie w drukarstwie, które pojawiły się na początku XIX wieku umożliwiły znaczny wzrost produkcji wydawniczej. Największy nakład miały kalendarze i podręczniki szkolne. Zmieniały się preferencje czytelnicze. Największym tego obrazem jest wzrost udziału beletrystyki, choć jeszcze nie przeważyła książki religijnej. Najbardziej modne staja się powieści. Czyta się inaczej. Oferta czytelnicza jest większa, czyta się szybciej, przechodzi się od tytułu do tytułu, poszukuje się przeżyć emocjonalnych, a nie wzorów postępowania. Prasa ma coraz większy udział w czytelnictwie. Druga połowa XVIII wieku – ok 90 tytułów gazet i czasopism. Czytelnictwo prasowe skupiało się w dużych ośrodkach, na prowincję docierało zaledwie 25%. Nakłady niewielkie, najbardziej znane: „Gazeta Warszawska” - prorosyjska, „Pamiętnik Historyczno – Polityczny” P. Świtowskiego – propolska. Ich nakłady dochodziły do 1500 egzemplarzy. W oświeceniu było wielu pisarzy – ok 530 nazwisk piszących. Znaczny analfabetyzm, reformy wprowadzone dopiero pod koniec XVIII wieku. Najmniejszy odsetek obejmował szlachtę, a największy chłopstwo. Tą sytuację zmieniła reforma Komisji Edukacji. O proporcjach analfabetyzmu świadczy wiele dokumentów, badania prowadzi się m. in. na postawie podpisów na dokumentach sejmowych. Problem ten był nawet podejmowany na sejmach, by analfabetów wykluczyć z obrad. Wielu Polaków czytało po francusku. Oświecenie było m. in. epoką, w której zajmowano się poetyką, a także przyniosło duże zainteresowanie powieścią. Od tego okresu można mówić o modach literackich, tworzy się publiczność literacka w pełnym znaczeniu tego wrażenia. Tworzy się nurt zainteresowań powieścią, beletrystyką, którego uczestnikami są kobiety. Tworzą one odrębną grupę literacką. (powieści grozy i romanse).

Pamela (1740) – powieść bardzo długa i pisana w listach. Typowy model pisania powieści. Miało liczne naśladownictwa.

Powieścią niezwykle modną stały się Cierpienia młodego Wertera. Ogromny wpływ na wzór miłości nieszczęśliwej oraz sposób ubioru. Najbardziej znaną polską powieścią była Podolanka wychowana w stanie natury, życie i przypadki swe opisująca M.D. Krajewskiego.

„Monitor” - zasłużone czasopismo dla polityki i życia społecznego. Przekształcenie dawnych sarmatów w ludzi światłych. Był narzędziem wychowania czytelniczego. Starano się formować nowy repertuar czytelniczy, wyśmiewając osoby czytające po angielsku czy francusku, ale nie po polsku.

Badania list prenumeratorów wykazują, że wiele dzieł naukowych, poważnych, a nawet literatura piękna, było rozchwytywanych. Osoby które kupowały dzieła poważne to: urzędnicy, duchowieństwo, urzędnicy centralni, wojskowi, mieszczanie, nauczyciele, studenci i uczniowie. W większości mężczyźni. W większości szlachta średnia, a zwłaszcza pełniąca jakieś funkcje. W porównaniu z odrodzeniem w oświeceniu stan czytelnictwa obejmował coraz większe kręgi.

Newbery (wydawca) – tworzy rynek książki dziecięcej, koniec XVIII wieku. Nowa szata graficzna, starał się wprowadzić ilustrację do książki dziecięcej. Skupiał autorów piszących dla dzieci. Najbardziej znana książka dla dzieci: Przygody Telemaka, syna Odyseusza Fenelona. Powstały powieści szybko adaptowane na użytek dzieci np. Robinson Crusoe.

Powstają książki przeznaczone tylko dla dziewcząt, były to „magazyny” czyli zbiórki opowiadań dla rozrywki oraz nauki.

Powstają tzw gabinety lektury, dotarły one później również do Polski. Były to lokale umiejscowione przy ruchliwej części miasta, stoliki, książki, kanapy, odpowiednie oświetlenie. Najczęściej udostępniały książki lub gazety na miejscu, ale czasem też wypożyczano do domu. Upowszechniały czytelnictwo. Korzystali: arystokraci, zamożniejsza szlachta, mieszczaństwo, oficerowie, dworzanie, lepsi nauczyciele, pisarze, studenci. W Polsce najbardziej znany gabinet to Lex, organizował również odczyty, zapraszano uczonych, dyskutowano. Przeszczepił zagraniczny wzorzec publicznych czytelni.

Wiek XIX – analfabetyzm w Polsce był znaczny, wyjąwszy dzieci z zaborów, w których wprowadzono obowiązek szkolny, sięgał on ok. 50%. W latach 90tych XVIII wieku wydano ok. 1000 tytułów, okres zaborów przyniósł spadek o ponad połowę. Przeciętnie wydawano od 120 do 300 tytułów rocznie. Nieco lepiej w przypadku czasopism. Wzrost udziału literatury pięknej, historyczna się utrzymuje swoją pozycję. Po powstaniach wzrasta udział piśmiennictwa religijnego. Wzrost zainteresowania literatura dziecięcą. Pod koniec wieku pojawiają się pierwsze badania/obserwacje czytelnictwa. Poprawa czytelnictwa chłopów. Wykształca się nowa grupa czytelnicza wśród robotników, ok. 40% zatrudnionych w przemyśle umiało czytać. Książka zaczyna trafiać do niższych stanów. Rodzi się literatura popularna, nazywana wówczas literaturą brukową, trywialną.

5