Analiza Sonaty na altówkę i fortepian

op. 11 nr 1 Paula Hindemitha

W utworze tym wydzielić można trzy części:

Część I Fantasia

Część II Thema mit Variationen

Część III Finale (mit Variationen)

W analizie oparłem się na wydaniu B. Schott's Sohne

W przedmowie do utworu zawarta jest wzmianka, iż wykonanie całej Sonaty powinno być bez przerw między poszczególnymi częściami. Kompozytor żąda tego zwłaszcza w odniesieniu do części drugiej i trzeciej, które winny być szczególnie ze sobą związane.

Część I Fantasie

Część I Sonaty utrzymana jest głównie w metrum
(wyjątek stanowi takt 35 gdzie następuje zmiana na
) i obejmuje takty 1-40. Określenie tej części mianem fantazji wskazuje na tendencję do swobody formalnej dzieła. Temat wprowadzony w partii altówki na początku zostaje w takcie 5 powtórzony w głosie fortepianu lecz ze zmianą trybu (F-dur na f-moll). W taktach 10-14 altówka podejmuje dalszy ciąg tematu, który w swojej warstwie zawiera linię falistą aby pod koniec zejść do dolnej granicy skali instrumentu.

Myśl muzyczna zawarta w tym fragmencie zawiera dużo chromatyki a pochód oparty jest w dużej mierze na interwale sekundy małej (h-ais, e-dis, gis-fisis) bądź wielkiej (fis-gis, dis-cis, gis-cis, cis-his).

Towarzyszy jej kaskada opadających i wznoszących akordów łamanych w partii fortepianu. (H-dur, gis-moll, dis-moll, fis-moll, cis-dur), która w taktach 14-16 przechodzi w oktawy. W momencie ich pojawienia się następuje zagęszczenie ruchu rytmicznego i swoboda tempa, które określone jest wskazówką Sehrbreit co oznacza bardzo szeroko.

W momencie zatrzymania ruchu rytmicznego następuje cadenza, której materiał melodyczny mieści się w obrębie interwału oktawy (c-c¹)

Opadające motywy w taktach 17-18 przejmuje altówka. Napięcie jednak nie słabnie gdyż pojawiające się figury w kierunku wznoszącym przewodzą do ponownego pojawienia się myśli głównej w tej części. Napięcie zostaje spotęgowane dodatkowo przez masywne akordy fortepianu przesuwane ruchem sekundowym do góry aby w końcu znaleźć ujście w opadających figurach trzydziesto-dwójkowych sprawiających wrażenie pędu (określenie treiben)

Stopniowo ruch rytmiczny słabnie przy rozszerzeniu tempa i osłabieniu dynamicznym

Harmonika opiera się na paralelnych połączeniach akordów F-dur, d-moll, a-moll, C-dur, H-dur, gis-moll, dis-moll, fis-moll). Przy motywach wznoszących i opadających mamy przesunięcie o sekundę. Rytmika i melodyka oraz tempo sprawiają wrażenie fantazyjności tej części sonaty. Tonacja nie jest stabilna na przestrzeni całej części głównie poprzez silne schromatyzowany materiał dźwiękowy (alteracje, zamienniki enharmoniczne)

Część II Thema mit Variationen

Obejmuje takty 1-144

Część ta przynosi zmianę formalną gdyż zawiera temat i cztery wariacje. Podział formalny uwidacznia się w rozczłonkowaniu na poszczególne fragmenty będące opracowaniem tematu. Zgodnie z życzeniem kompozytora część ta ma być wykonana z prostotą tak jak melodia ludowa (określenie wie ein Volkslied). Początkowy dźwięk tematu tej części zostaje wzięty z części poprzedniej lecz zostaje zamieniony enharmonicznie (ais-b). Myśl tematu oscyluje harmonicznie między es-moll a Es-dur. Melodyka partii altówki zawiera w swojej warstwie pochody sekundowe. Początkowo motyw tematu zawiera linię wznoszącą kulminacyjne momenty to dźwięki es³ i ^e3 mieszczące się w górnej granicy skali instrumentu. Od dźwięku e³ w takcie 22 następuje spadek melodyczny w dół. Temat kończy się w dynamice pp na dźwięku es.

Wariacja I przynosi ornamentowe zmiany tematu. Przejawiają się one w zmianie rytmu ( z

na
) oraz zastosowaniu przednutek i mordentów .

Zauważyć można, iż motywy wariabilne tematu są w ciągłej korespondencji między instrumentem solowym a partią fortepianu. Wariacja ta winna być wykonana w tym samym tempie co temat.

Wariacja II ma charakter kaprysu bądź etiudy. Tempo wykonawcze zostaje zwiększone. Charakter tej wariacji zostaje uwidoczniony w głosie fortepianu poprzez figuracje gamowe połączone z dwu -i trójdźwiękami.

Wariacja III zbliżą się charakterem do liryki z towarzyszeniem fortepianu. Instrument towarzyszący altówce ma na przestrzeni trwania wariacji figuracje typu harmonicznego o zmiennym kierunku. Charakterystycznym momentem są progresje wznoszące i opadające oparte na wycinku skalowym. Opadające kaskady w taktach 126-127 prowadzą do odcinka gdzie wzrasta napięcie przez użycie trylu łańcuchowego.

Ostatnia IV wariacja przynosi spotęgowanie napięcia poprzez zmianę metrum na
) i związane z tym tempo a także przez dominację aktów obu rąk w partii fortepianu wzbogaconych dodatków dwu i trójdźwiękami.

Końcowy dźwięk his¹ w głosie altówki prowadzi do rozwiązania na cis² a tym samym wiąże część II z finałem, który ma również formę wariacji. Z materiału dźwiękowego części końcowej Sonaty op. 11 nr 4 wynika, iż kompozytor stosuje myśli zaczerpnięte z części pierwszej, ale w postaci przetworzonej.

Część III Finale

Część ta to jakby dalszy ciąg wariacji, które maja dalszą numerację lecz wykorzystują zmieniony materiał.

Wariacja V opiera się na płynnym ruchu ósemkowym akompaniamentu zakłóconym szesnastkami i triadami górnego planu. Fortepian wydaje się współzawodniczyć z altówką przez przejmowanie wspólnych myśli. Opadające motywy interwałowe w głosie fortepianu dążą do wyładowania w pełnych blasku i siły akordach oraz oktaw po czym następuje wyciszenie i oddalenie (immer mehr beruhigen)

Wariacja VI stanowi połączenie techniki opracowania tematu oraz faktury polifonicznej przez wprowadzenie fugata. Temat o dość płynnej melodyce wprowadzony przez altówkę zostaje podjęty w górnym planie partii fortepianu po czym przechodzi do rejestru basowego.

Po ty odcinku pojawia się fragment o swobodnej konstrukcji bez oznaczenia taktowego. Z przebiegu struktury rytmicznej należy wnioskować iż można odcinek ten podciągnąć pod metrum alla brewe. Narastanie siły znów ujawnia się przez kolumny akordów partii fortepianu i zróżnicowanie rytmiczne w partii altówki.

Odcinek dłuższy o miarowym spokojnym tempie powraca tematycznie do wariacji V. Kolejna seria opadających motywów i potężnych akordów oraz biegu aktów prowadzi do finałowej VII wariacji która jest syntezą fugata wariacji V a także wprowadza element pędu rytmicznego doprowadzonego do rozszerzenia tempa w końcowym fragmencie finału.

Sonata op.11nr 4 Paula Hindemitha reprezentuje styl neoklasyczny. W analizowanym utworze ujawnia się on w stosowaniu form uprawianych wcześniej (fantasia , wariacje , fugato) a także w nawiązaniu częściowym do dawnych zasad harmonicznych.

---