Jan Paweł II mówił, że „rodziny są najstarszymi i zarazem powszechnymi naturalnymi instytucjami i wspólnotami ludzkimi, i to zarówno w wymiarze ogólnospołecznym jak i religijnym, które występują we wszystkich kulturach. Stąd są one zarazem jednymi z najcenniejszych dóbr ludzkości”
Rodzina jest małą grupą społeczną o swoistej strukturze i specyficznym funkcjonowaniu. O jej odmienności od innych grup społecznych stanowi:
sposób wchodzenia do niej nowych członków,
brak typowego przywództwa,
wyraźny podział pokoleniowy,
intymność stosunków,
wspólnota zamieszkania członków,
wspólne nazwisko i własność,
tradycja rodzinna
(F. Adamski 1982, s. 24).
Jest grupą podstawową (pierwotną) liczącą niewielu członków, stwarzającą jednostce pierwsze i podstawowe środowisko społeczne, w którym ta kształtuje swoją osobowość i uczy się form współżycia społecznego. Członków rodziny łączą bezpośrednie stosunki oparte na uczuciu - charakteryzujące się spontanicznością i nastawione na wzajemną pomoc i opiekę.
W grupie tej stosunki społeczne są względnie trwałe. Charakterystyczne dla niej jest tworzenie wspólnoty: poczucia przynależności członków do siebie i poczucia wspólnych celów. Każda rodzina tworzy własną i niepowtarzalną atmosferę, która daje poczucie odrębności ze względu na przynależność „właśnie do tej a nie innej rodziny”
Według. F. Adamskiego (2002, s. 29) „rodzina stanowi duchowe zjednoczenie szczupłego grona osób, skupionych we wspólnym ognisku domowym aktami wzajemnej pomocy i opieki, oparte na wierze w prawdziwą lub domniemaną łączność biologiczną, tradycję rodzinną i społeczną. Jej cechą jest „ (...) wspólne zamieszkanie członków, wspólne nazwisko, wspólną własność, ciągłość biologiczna oraz wspólna kultura duchowa”.
We współczesnym świecie, pod wpływem przemian zachodzi proces ograniczenia liczby funkcji realizowanych przez rodzinę do trzech podstawowych. Funkcji prokreacyjnej, socjalizacyjnej i funkcji miłości, która polega na stwarzaniu w rodzinie szczególnej atmosfery bezinteresownej miłości, życzliwości i oddania, niezbędnej do prawidłowego psychicznego, uczuciowego, a także moralnego rozwoju człowieka, dokonującego się na wszystkich etapach jego życia. Konsekwencją ograniczenia funkcji realizowanych przez rodzinę jest upodobnianie się rodziny do zinstytucjonalizowanej małej grupy (formalnej), utrzymującej też cechy grupy nieformalnej (bliskość przestrzenną, małą liczbę członków, nieformalne wzory kontroli oraz nieformalne stosunki łączące członków grupy, przybierające charakter osobowy).
Jako grupa społeczna i instytucja społeczna charakteryzuje się „dominującymi stosunkami osobowymi zasadzającymi się na długotrwałej więzi uczuciowej” (F. Adamski 2002, s. 31). Jest zarówno wspólnotą (bo zakłada zbieżność pragnień i uczuć) jak i zrzeszeniem, ponieważ stwarza sytuację prawną, umowną o charakterze organizacyjnym (H. Stasiak 1975, s. 51).
Papież Jan Paweł II uznawał, że „rodzina jest najbardziej pierwotną i fundamentalną wspólnotą ludzką, na której opiera się całe społeczeństwo (...), wskazywał rodzinę jako pierwsze środowisko realizacji wychowania do szacunku dla człowieka i jego życia. W Liście do rodzin pisze: „Rodzina jest - bardziej niż jakakolwiek inna społeczność - środowiskiem, w którym człowiek może bytować dla niego samego poprzez bezinteresowny dar z samego siebie. Pod tym względem jest ona społecznością niezastąpioną i niezastępowalną: jest sanktuarium życia”. Uznając ogromne znaczenie wychowawcze rodziny twierdził, że „rodzina kształtuje człowieka, który do niej należy - kształtuje jego sumienie, jego hierarchię wartości i jego sposób odnoszenia się do innych. Dlatego tak ważne jest to, czym żyje wspólnota rodzinna, co jest w niej najważniejsze, jaka jest jej atmosfera?” Również dlatego, że „(...) rodzina odgrywa decydującą i niezastąpioną rolę w kształtowaniu kultury życia”
(za: ks. A. Lach 2000, s. 93 - 103)
Jan Paweł II mówił: „Aby rodzina mogła wypełniać swoje powołanie jako „sanktuarium życia” i komórka społeczeństwa, które miłuje i przyjmuje życie, należy koniecznie i pilnie zapewnić jej pomoc i oparcie” (za: ks. Artur Lach 2000 s. 103).
Cyt. Za: ks. Robert Bieleń, Rodzina podstawową drogą współczesnego kościoła. W: W służbie rodziny (red.) ks. R. Bieleń, Warszawa 2000, ss. 47 - 61.