Karol Marks i Max Weber o stratyfikacji społecznej - podobieństwa i różnice
Praca zaliczeniowa
Olsztyn 2009
W mojej pracy postaram się pokrótce opisać i przeanalizować zagadnienie stratyfikacji społecznej, tak szeroko opisywane w literaturze socjologii a także porównać jak do tego zagadnienia podchodzili Karol Marks i Max Weber. Postaram się wskazać elementy wspólne dla obu teorii prezentowanych przez tych myślicieli w oraz takie, które znacząco się od siebie różnią. Stratyfikacja jest cechą wszystkich społeczeństw bez względu na miejsce rozwoju tegoż społeczeństwa. Stratyfikacja jest też zjawiskiem nad wyraz złożonym, które w zależności od sytuacji przyjmuje różne formy. Jako, że jest to zjawisko powszechnie występujące w każdym społeczeństwie, nie dziwi fakt, iż na przestrzeni lat powstało bardzo wiele różnych teorii zajmujących się analizą tego, mającego kolosalne znaczenie dla socjologii zjawiska. Do najpopularniejszych teorii opisujących to zagadnienie należą teoria konfliktu reprezentowana przez Karola Marksa oraz koncepcja trzech wymiarów podziałów społecznych Maxa Webera ( mające charakter antagonistyczny). Obie te klasyczne teorie leżą u podstaw socjologii i po dziś dzień ich rola i znaczenie są olbrzymie a ich wpływ na rozwój nauki jest przeogromny. Przedstawię teraz pokrótce biografię pierwszego z tych myślicieli mianowicie twórcę teorii walki klas Karola Marksa.
Karol Heinrich Marks urodził się 5 maja 1818 r. w Trewirze. Marks pochodził z wyemancypowanej rodziny żydowskiej (jego ojciec przeszedł na chrześcijaństwo). Studiował w Bonn oraz w Berlinie. W 1842 podjął pracę, jako redaktor Gazety Reńskiej. Po zamknięciu gazety przez władze pruskie przeniósł się do Paryża gdzie poznał Fryderyka Engelsa. Został wydalony w 1845 roku skąd wyjechał do Brukseli. Tam zaangarzował się w tworzenie związku komunistów jak i w publicystykę. Tam wspólnie z F. Engelsem napisał Manifest komunistyczny. Po wydaleniu z Belgii udał się do Francji jednak ostatecznie osiadł w Londynie. Zmarł 14 marca 1883 r. Na początku teoretycznych rozważań nad stratyfikacją społeczna by dobrze zinterpretować znaczenie tego zagadnienia wstępnie wyjaśnię, co dokładnie rozumiem pod pojęciem stratyfikacji.
Stratyfikacja, inaczej rozwarstwienie jest to pojęcie, które obrazuje fakt, iż każda społeczność składa się z poziomów, które pozostają względem siebie w stosunkach nadrzędności i podrzędności. Kryterium przynależności klasowej, według którego tworzą się owe stosunki to dla Marksa dostęp do środków produkcji tak, więc wyznacznik podziału klasowego ma dla niego charakter ekonomiczny (podobnie jak to ma miejsce w przypadku teorii Maxa Webera).
Według koncepcji Marksa historia społeczna jest historią walk między klasami. Owa walka toczyła się w różnych okresach historycznych (m.in. w starożytności czy średniowieczu). We wczesnych epokach rozbicie społeczne było bardzo duże. „ W starożytnym Rzymie mamy patrycjuszów, rycerzy, wasali, majstrów cechowych, czeladników, chłopów poddanych i ponadto jeszcze w obrębie każdej z tych klas znowu odrębne szczeble” Jednak już w nowoczesnym społeczeństwie burżuazyjnym, które wyłoniło się na gruzach społeczeństwa feudalnego struktura społeczna uległa znacznemu uproszczeniu. Społeczeństwo uległo podziałowi na dwie główne klasy „ dwa wielkie wrogie obozy” Do tych obozów należą uprzywilejowana burżuazja i znajdująca się w dużo gorszym położeniu klasa robotnicza czyli proletariat. Genezy takiego stanu rzeczy każe Marks upatrywać w akumulacji pierwotnej. Akumulacja pierwotna wytworzyła się w ramach procesu w wyniku, którego pewna elita, czyli ludzie rozumni i oszczędni poprzez swoje działania zdołali zgromadzić mienie, w przeciwieństwie do drugiej grupy ludzi, którzy byli leniwi, nieroztropni i z łatwością trwonili majątek. I niezbędnych zapasów kapitału nie udało im się wytworzyć Tak w świadomości społecznej utrwaliła się wizja powstania dwóch antagonistycznych wobec siebie klas. Fakt, że klasa uprzywilejowana, czyli burżuazja była w posiadaniu środków produkcji powodował, że druga część społeczeństwa ulegała coraz szybciej procesowi pauperyzacji, czyli zubożenia. W taki sposób powstał podział społeczeństwa na właścicieli środków produkcji i na tych, którzy owych środków nie posiadali a jedyne, co mieli to własna praca, ten właśnie sposób jak twierdził Marks jednostki uprzywilejowane wyzyskują pozostałą część społeczeństwa. Pomiędzy tymi grupami nieustannie toczy się konflikt. „Walka rozgrywa się na trzech poziomach politycznym, ideologicznym i ekonomicznym”· Jest to walka pomiędzy właścicielami środków produkcji ( burżuazją) a najemnymi robotnikami nieposiadającymi środków produkcji.Walka ta jak pisze Marks „zawsze za każdym razem kończyła się rewolucyjnym przeobrażeniem społeczeństwa albo wspólną zagładą walczących klas ” Istnienie podziału klasowego oraz walki pomiędzy jej elementami prowadzi do dyktatury proletariatu a w swej końcowej fazie do upadku kapitalizmu i zniesienia wszelkich klas. Walka ta jest szczególnie widoczna w społeczeństwie kapitalistycznym. W XIX wieku w związku z rozwojem przemysłu i wzmożonym napływem taniej siły roboczej ze wsi na tereny miejskie, wytworzyły się specyficzne warunki, w których olbrzymiego znaczenia nabrali właśnie ci nieposiadający środków produkcji ludzie nazwani przez Marksa proletariatem. Ludzie ci, aby przeżyć byli zmuszeni sprzedawać swą siłę roboczą.” Stali się sprzedawcami samych siebie” Marks pisał także o klasach w sobie i klasach dla siebie. Wedle jego teorii w początkowej fazie rozwoju tzn., gdy tworzy się klasa w sobie wśród jej członków nie ma poczucia solidarności. Natomiast kolejnym etapem jest klasa dla siebie. W tym stadium członkowie grupy maja już wykształcona świadomość społeczną. Zgodnie z teoria Marksa należy ona do nadbudowy. „Do nadbudowy w szerokim tego słowa znaczeniu zalicza się: wyobrażenia, sądy, idee przyjmujące formy prawne, polityczne, religijne, artystyczne, filozoficzne odzwierciedlające ogół stosunków kształtujących się na bazie ustroju ekonomicznego danego społeczeństwa. Zgodnie z doktryną tak rozumianego rozwoju społeczno-ekonomicznego, każdej bazie odpowiada jej tylko właściwa nadbudowa”. W kolejnym punkcie mojej pracy przytoczę biografię innego znamienitego myśliciela, Maxa Webera.
Max Weber był znanym niemieckim socjologiem, religioznawcą, prawnikiem i ekonomistą. Urodził się 21 kwietnia 1864 r. w Niemczech w rodzinie żydowskiej. Jego ojciec był znanym doktorem prawa oraz politykiem. Weber był najmłodszym z siedmiorga rodzeństwa. Dzieciństwo jak i młodość spędził w Berlinie. W latach 1882-1884 zaczął studia w Heidelbergu, które był zmuszony przerwać, aby odbyć służbę wojskową. W latach 1885 - 1886 ukończył studia na uniwersytecie w Berlinie a w roku kolejnym w Gottingen. W 1897 roku zmarł jego ojciec, co wpędziło go w depresje i zmusiło do przerwania wykładów. W 1903 został wydawcą Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik gdzie pojawiła się jego słynna praca Etyka protestancka i duch kapitalizmu 1912 r. próbował stworzyć partię łącząca liberałów i socjaldemokratów jednak bez powodzenia. Weber zmarł 14 czerwca 1920 r. w wyniku zapalenia płuc. Przez uczonych uznany za jednego z czołowych przedstawicieli socjologii. Do najważniejszych Maxa Webera należą: „Etyka protestancka i duch kapitalizmu” z 1905 r., i „Gospodarka i społeczeństwo” z roku 1922.
Koncepcja rozwarstwienia społecznego przedstawiona, przez Maxa Webera znacząco różni się od tej prezentowanej przez wspomnianego wcześniej Karola Marksa.
Weber otwarcie polemizował z Marksem. Jego koncepcja stratyfikacji społecznej jest wielowymiarowa nie odnosi się tak jak to było u Marksa jedynie do klas społecznych, lecz także do stanów oraz partii. Weber wyróżnił trzy płaszczyzny zróżnicowania społecznego: płaszczyznę ekonomiczną, ( wewnątrz której następuje podział na klasy) płaszczyznę prestiżu ( podział na stany) oraz polityczną ( podział na partie).
Wedle tej koncepcji przynależność klasowa nie wiąże się z tworzeniem wspólnoty tak jak się to dzieje u Marksa. Klasy nie są wspólnotami „ stanowią jedynie możliwe i częste podstawy wspólnego działania” Przynależność klasowa znajdująca się w płaszczyźnie ekonomicznej łączy się z kapitalistycznym typem gospodarki a więc z gospodarka rynkową. Według teorii Maxa Webera „ Klasę tworzą wyłącznie interesy ekonomiczne związane z istnieniem rynku” Weber stanowczo odrzuca Marksowską koncepcję interesu społecznego a tym samym możliwość przekształcenia się klasy w sobie w klasę dla siebie. W podziale klasowym największe znaczenie odgrywają dochody. „Posiadanie i nie posiadanie są podstawowymi kategoriami wszelkich położeń klasowych” Posiadanie bądź nie posiadanie dochodu określa naszą pozycję, lecz nie jest to jedyny czynnik, który ma znaczenie, równie ważne jest posiadanie kapitału oraz specyficznych kwalifikacji. Weber wyróżnił trzy typy klas: klasę posiadania, klasę zarobkową ( dochody z pracy i zysk), klasę społeczną. Weber zauważa, także, że praktycznie uniemożliwiona jest wędrówka i jakikolwiek awans z jednej klasy do innej. Myśliciel ten w swojej koncepcji ukazującej kształt stratyfikacji społecznej wprowadził bardzo ważne pojęcie pozycji społecznej, które określa położenie jednostki w danym społeczeństwie. Wedle koncepcji Maxa Webera klasy, stany oraz partie są odzwierciedleniem podziału władzy, jaki ma miejsce we wspólnocie. W ujęciu Maxa Webera działalność partii, których siedliskiem jest sfera władzy są skierowane na tzw. społeczną władzę, czyli wywieranie wpływu na społeczność i jej działania. „ Partyjne działanie wspólnotowe opiera się w przeciwieństwie do klas i stanów, w przypadku, których nie jest to nieuchronne, zawsze na stosunkach stowarzyszenia” . Zawsze dąży się do osiągnięcia konkretnego celu może to być przeforsowanie konkretnego programu politycznego, osiągnięcie korzyści materialnych czy też honoru dla przywódcy. Jak pisze Weber partie mogą istnieć tylko w ramach wspólnot opartych na stosunkach stowarzyszenia Występuje w nich porządek i aparat składający się z osób, których głównym zadaniem jest jego urzeczywistnienieWpływanie na ten właśnie aparat stanowi główny cel partii. Partie mogą się posługiwać różnymi środkami byle tylko zdobyć władzę ( od użycia przemocy po prymitywne środki wpływania na ludzi takie jak wykorzystywanie środków finansowych, siły perswazji, oszustwa czy „obstrukcji w ramach ciał parlamentarnych ”
Z kolei położenie stanowe zależne jest nie od sytuacji ekonomicznej, lecz warunkowane jest „ przez swoistą, pozytywną lub negatywną ocenę honoru, „ który to jest związany z pewną wspólną cechą dużej liczby osób. Porządek stanowy jak twierdzi Weber oznacza zróżnicowanie według honoru i stanowego sposobu życia. Zauważa on też, że posiadający i nieposiadający mogą należeć do jednego stanu, ( co jest nad wyraz częste) a różnica między nimi będzie jedynie wynikiem podejścia do honoru.” W praktyce stanowemu zróżnicowaniu towarzyszy monopolizowanie idealnych i materialnych dóbr czy też szans”Honor stanowy opiera się zawsze na ekskluzywności i dystansie oraz na pewnych przywilejach ( takich jak przywilej noszenia określonych strojów, spożywania pewnych określonych potraw, grania na określonych instrumentach). Często wyrazem honoru stanowego jest żądanie pewnego szczególnego sposobu życia od każdego członka danego stanu. Z kolei jak pisze Weber „klasy dzielą się wedle stosunków do produkcji i do nabywania dóbr, stany wedle zasad konsumpcji dóbr, w postaci swoistych rodzajów sposobów życia” Każdy z wymienionych porządków ( tzn. porządek gospodarczy, porządek społeczny oraz sfera władzy, w której zawierają się partie) wpływa na pozostałe oraz na porządek prawny. Zarówno klasy, stany jak i partie zakładają ( z konieczności) stowarzyszenia w ramach to, których rozwijają właściwą dla siebie aktywność.
Podsumowując rozważania na temat stratyfikacji społecznej należy podkreślić, że zjawisko to było i nadal jest obecne praktycznie w każdym społeczeństwie na kuli ziemskiej, a z nierównościami spotykamy się wszędzie i na każdym kroku. Dlatego tak cieszy świadomość, że szczególną wagę tego zagadnienia dostrzegli już myśliciele starożytni a wśród nich Platon, który stworzył model państwa idealnego z wyraźnie zarysowaną hierarchią. Na samej górze hierarchii państwa według koncepcji Platona stali mędrcy, filozofowie, których najważniejszym zadaniem było sprawne kierowanie państwem. Kolejne ważne miejsce w zajmowali w tej strukturze społecznej strażnicy, których zadaniem było dbać o bezpieczeństwo całego ludu. Ostatnie miejsce należało do chłopów, których zadaniem było dostarczanie wszelkich niezbędnych dóbr (głównie żywności).
Jednakże dopiero wieki późniejsze przyniosły ze sobą niewyobrażalne zmiany w strukturze społecznej i gospodarce a tym samym stały się inspiracją dla omawianych przeze mnie myślicieli. Zarówno Marks jak i Weber poprzez obserwacje dokonujących się niewyobrażalnych zmian wskazali, że ekonomia jest jednym z podstawowych elementów życia społecznego, który odgrywał i nadal odgrywa wielki wpływ na kształtowanie się struktury społecznej oraz na relacje pomiędzy jej elementami. Wybitny przedstawiciel oświecenia Jan Jakub Rousseau stwierdził, że „społeczeństwo jest obrazem nierówności społecznych, ucisku jednych przez drugich, a nierówności są źródłem zła”. Również koncepcja Walki klas zwana inaczej teorią konfliktu zwraca uwagę, że w wyniku złej redystrybucji dóbr, czyli ich podziału jedni ludzie wykorzystują innych, tych, którzy nie posiadają środków produkcji, nie mają nic prócz własnej pracy. Konsekwencją takiej sytuacji wedle zamysłu Marksa miała być rewolucja proletariatu prowadząca do zmian w strukturze społecznej, obalenia władzy kapitalistów przez proletariat i jego dyktatura. W wyniku, czego ludzie zapanowaliby nad własnym losem i poprawiliby w znacznym stopniu swoją sytuację ekonomiczną, która w wyniku wielu wieków wyzysku przez klasy posiadające była wręcz dramatyczna, co więcej przenosiła się na kolejne pokolenia tworząc sytuację, która wydawała się nie mieć rozwiązania. U Webera sytuacja ta nie jest tak jednoznaczna. Owszem sytuacja ekonomiczna jest bardzo ważna, lecz nie odgrywa ona roli dominującej. Na położenie jednostki w strukturze społecznej ma wedle jego koncepcji wpływ wiele czynników a ekonomia jest tylko jednym z nich. Dla Webera stratyfikacja ma znacznie więcej „ poziomów” Ne tylko szczegółowo opisaną przez Marksa hierarchię klas. Jest to jedna z podstawowych różnic w koncepcjach obu wyżej wymienionych myślicieli socjologii klasycznej.
Różnice, jakie, na co dzień obserwujemy pomiędzy poszczególnymi grupami i jednostkami istnieją od dawien dawna i zapewne będą istniały już zawsze. Socjolodzy nadal jednak będą badali mechanizmy, które powodują tworzenie i utrwalanie się nierówności społecznych, a prowadząc owe badania i analizy, budując swoje teorie będą odwoływali się do dzieł i poglądów myślicieli opisanych miedzy innymi w tej właśnie pracy. Dzięki spuściźnie, jaką pozostawili po sobie Karol Marks oraz Max Weber bardziej precyzyjnie będą oni potrafili wskazać na przyczyny i źródła, tychże nierówności.
Bibliografia
Literatura
Weber M., Etyka protestancka i duch kapitalizmu, Warszawa 2002.
Weber M .,Gospodarka i społeczeństwo, Warszawa 2002.
Marks K., Manifest komunistyczny, Warszawa 2008.
Kołakowski L.,Główne nurty marksizmu, Poznań 2001.
Szacka B., Wstęp do Socjologii, Warszawa 2006.
Szacki J., Historia Myśli Socjologicznej, Warszawa 2006.
II. Strony internetowe :
http://www.staff.amu.edu.pl/~kozyr/mikroklasy.htm (dostęp z dnia 9.06.2009).
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3937971( dostęp z dnia 9.06. 2009).
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=4009794 ( dostęp z dnia 1.06.2009 r.)
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3937971(dostęp z dnia 9.06.2009).
Karol Marks, Manifest komunistyczny, str. 3.
Tamże, str. 3.
K. Marks, Manifest komunistyczny, str. 2
Karol Marks, Kapitał, Warszawa , 2008 Tower Press, s. 275.
http://portalwiedzy.onet.pl/42920,,,,nadbudowa,haslo.html ( dostęp z dnia 9.06. 2006 r.)
http://www.sociologie.akcja.plaweber.htm ( dostęp z dnia 20. 05.2009 r.).
Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo, Warszawa 2002, PWN, s. 671.
Barbara Szacka, Wstęp do socjologii, Warszawa 2006, Oficyna Naukowa, s. 280.
Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo, Warszawa 2002, PWN, s. 672.
Tamże, s.680.
Tamże, s.680.
Tamże, s.680.
Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo, Warszawa 2002, PWN, s. 678.
Tamże, s.680
J. J. Rousseau, Trzy rozprawy z filozofii społecznej, Warszawa 1956, PWN, s.128.
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=4009794 ( dostęp z dnia 1.06.2009 r.)
5