1) Reformacja w Polsce
Zygmunt August nie wyzyskał jej politycznie
rezygnacja z poparcia dla kontrreformacji - utrata możliwości umocnienia władzy (nie jestem królem waszych sumień)
bez przekonania do idei „kościoła narodowego” - o które wnioskuje sejm (1555)
Z.A wysyła posłów do papieża… z petycją o- msze w języku polskim, zniesienie celibatu i sobór narodowy <- papież… odmawia - Z.A wycofuje się wbrew stanowisku sejmu (szansa na sekularyzacje dóbr duchownych i centralizacje)
Obie możliwości zostały zatracone, zwłaszcza druga gdzie Z.A sabotuje działania sejmu dążące do umocnienia jego władzy.
2 )Sejm egzekucyjny i unia lubelska - władca popiera egzekucje dopiero gdy w wojnie inflanckiej zawodzi go magnateria - po wypowiedzeniu wojny skazany na sejm, który poprze wojne o ile przeprowadzi się egzekucje
<- wg Jasienicy na 7 lat zawieszone w ten sposób zostają dwa dogmaty polityki Jagiellonów:
I. odrębność Litwy (koniecznośc złączenia obu organizmów bo Litwa wymaga stałej opieki Polski - inaczej nie przetrwa - stąd Jagiellon postanawia państwa nierozerwalnie złączyć)
II. sojusz z możnowładztwem (wojna otwiera oczy królowi i orientuje go na sojusz ze szlachtą, ale reformy niepełne bo ta sama wojna wymaga pomocy obu grup - król nie ma możliwości, ani chęci na zdecydowane reformy)
<-Obie decyzje bezpośrednio wymuszone na królu przez wojnę o inflanty i tym samym spóźnione - nie wykorzystano na reformy kilkunastu lat pokoju które niepowtarzalną szansą wobec poparcia sejmu - zniweczone przez ślepe sprzyjanie możnowładztwu przez króla.
3) Po przyłączeniu kijowszczyzny do Polski, wmyśl sejmu lubelskiego - pierwszy raz powstaje granica polsko moskiewska, co zmusza Polskę do nieustannego działania na wschodzie - zwłaszcza że to Polska właśnie broni grodu najdroższego Moskwie - „polski” Kijów.
4) Ustrój - Jasienica obala tezę o narodowym charakterze „polskiego anarchizmu”
- każdy kraj europejski musiał najpierw zwalczyć zasadę jednomyślności i przejść na wyższy poziom parlamentaryzmu do większościowej
- W Polsce od samego początku triumfuje większościowa od samego 1496 - jako prawo zwyczajowe - wystarczy przeforsować odpowiednie prawo - Z.A nie podejmuje się reformy
-> analogicznie - instrukcje - intuicyjnie posłowie traktowani jako przedstawiciele narodu ale brak prawa a sam Z.A zwolennikiem instrukcji i lokalnego przedstawicielstwa (skrycie popiera możnych i dba o ich interesy)
5) łagodność obyczajów która była charakterystyczna dla Jagiellonów w sferze wyznaniowej i polityki - wiele zgubnych konsekwencji w tych sferach ale
Powstaje w świadomości społecznej silny wzór władcy - sprawiedliwego
-> królewskość jako symbol państwa rośnie a jako instytucja polityczna słabnie
6) bez drogowskazu - bez żadnych postanowień Z.A - elekcja w 1572 została poddana przypadkowym konstelacją politycznym, koniunkturze i doraźnym interesom głownie możnych
7) cechą mającą ogromny udział w upadku Rzeczypospolitej w XVIII wieku jest kształtowany od XVI - pacyfizm szlachty - uważającą wojnę za prywatną sprawę dynastii - który powinien ją finansować (wyprawa bukowińska Olbrachta, wyprawy Zysia III do Szwecji)
8) Konfederacja warszawska - żaden kraj nie zdobył się tak wcześnie na tak daleko idącą tolerancje (w Europie kwestia XIX w., Anglia 1829)
primo
-przynosiła to czego wymaga spójność kraju zamieszkanego tylko w 40% przez polaków wymagała)
- łagodzi największy problem prawosławia w granicach ROB ( które dopiero późniejszy fanatyzm katolicki poderwie do walki -> upadek Polski)
- w polityce zewnętrznej polska tylko pasem śląska do katolickich ziem cesarza
Secundo
Konfederacja warszawska stała się „ideologią odróżniającą i spajającą Polskę.
„Była instytucjonalnym wyrazem naszego państwowego wyznania wiary”
9) Litwa mimo unii i wbrew opinii wielu historyków, nie została „wcielona” czy pozbawiona suwerenności. Przeciwnie duża autonomia. Rody litewskie - potężne silny wpływ na politykę polską nie zapominają o interesach swoich ziem (nigdy odwrotnie mało który polak zrobił karierę na Litwie). De facto prowadzą własną politykę zagraniczną - rozejmy z Rosją gdy korona w stanie wojny
<- w czasie wojny ze Szwecją 1625-29 Litwa nienaruszony pokój by móc swobodnie eksportować zboże które żywiło żołnierzy Gustawa Adolfa
10 Ustrój
-Po ustaleniu sposobu elekcji ustrój wcale nie zwichnięty - spersonifikował się tylko w sposób skrajny i skrajnie niebezpieczny - zbyt wiele zależało teraz od osobistych wartości kolejnych wybrańców Rzeczpospolitej. (W ocenach współczesnych system był chwalony bo oni widzieli możliwości jakie dawał - my oceniamy go po skutkach)
-Jasienica nie zgadza się że pacta conventa, artykuły henrycjańskie i wolne elekcje osłabiły władze monarszą do poziomu kukiełki.
Mimo wspomnianych okoliczności Zygmuntowi III udało się:
-Zmienić strukturę społeczną kraju (zdecydowana przewaga magnatów) (mogąc rozdawać urzędy i królewszczyzny)
-Znieść hierarchie prawosławną (wbrew sejmowi)
-Wprzęgnąć Polskę w dymitriady
-Oddać rządy nad Prusami elektorowi brandenburskiemu
<-Zatem nie szczupły rzekomo zakres władzy główną rolę - ale sposób jej używania i zasady kierownicze (znów według wielu ówczesnych ekspertów władza króla w Polsce była w niektórych dziedzinach szersza od władzy absolutnej na zachodzie)
11 Polityka wewnętrzna Zygmunta III
-Zygmunt Waza - rodzinny kompleks - ród nienajzacniejszy w Szwecji - byli parweniuszami - stąd jego marzeniem było zmieszanie krwi z habsburgami - konsekwencją sojusz i późniejsze „chudopacholstwo”. Poza tym „ideologicznie tępogłowy” patrzył na Habsburgów jako wzór władców w służbie jedynej słusznej religii. I akurat jemu przyszło wyznaczać kurs polskiej polityki zagranicznej.
-W początkach XVII w na dobre przewagę zyskuje magnateria ruska polska i litewska
I to nie tylko na Ukrainie ale także w koronie - skutek polityki Zygmunta III
Nadania monarsze były fundamentem tych fortun
Ossolińscy kilka niecałych wsi a w 30 lat póznij kilkanaście wsi, miast i królewszczyzny podobnie ( o ironio) Lubomirscy - na początku kilka wsi a potem ogromne posiadłości,
miasta i kilkanaście folwarków
- Zysio jednak politykę najmniej wymagającą ale błedną:
„Naprawy państwa nie można przeprowadzić, opierając się na tym elemencie społecznym któremu silne państwo w ogóle nie jest potrzebne”
-„Strategią kontrreformacji - zdobywanie wpływu na ośrodki władzy”
Unia brzeska
Na Ukrainie z powodu charakteru jej zasiedlania - konflikty społeczne
<-kler prawosławny mógłby odegrać rolę stabilizatora. U schyłku XVI w zasób ujemnych podniet powiększył się o zatarg na tle religijnym
<-Jan Zamoyski projekt autokefalicznego patriarchatu w Kijowie po stornie polskiej
Ostatecznie dogmatyzm Zygmunta III zamiast racjonalizmu i
->„Kontrreformacja dłońmi Zygmunta III i jego doradców wyhaftowała piękny sztandar ideologiczny, który Moskwa i patriarchaty w Turcji wspólnie wręczyły Zaporożu”
rokosz zebrzydowskiego - 1606 cezurą „srebrnego wieku” odtąd program opozycji zostaje zwichnięty, dopiero gdy po zdławieniu rokoszu król potwierdza wolnośc szlachecką i wszystkie przywileje - zaczynają być one realnie egzekwowane
<- wcześniej przywileje Jagiellonów np. o wyprawach zagranicznych, utrzymywaniu zamków i żołdach były fikcją.
->ale odtąd szlachta widzi w królu zagrożenie
Na Ukrainie - żyzne gleby- ogromne nadania dla magnatów -brak ludzi - odpływ najbardziej wartościowych chłopów z korony - ogromne przedsięwzięcia - rolnictwo budowane gospodarki od podstaw - (wg Jasienicy rozproszenie sił polskich) ale przede wszystkim inwestycje a nie jak niektórzy historycy chcą kolonializm i eksploatacja (teoria polskiego pługa)
chłopi polscy na wschód a magnaci ruscy na zachód - ekspansja kultury zachodniej (w tym polskiej) pozbawiła Ukraińców/Rusinów elit, które przesiąkły do Polski , a miały przecież taką samą rolę dziejową jak Radziwiłłowie na Litwie
(Zbarascy, Ostrogscy posiadłości w Koronie, do 1648 na Rusi rdzenni jedynie Wiśniowieccy „ a i ci do cerkwi nie chadzali” )
<- Do czysta niemal zmyte zostało najwyższe piętro ruskiego społeczeństwa
W efekcie kraj który zgodnie z logiką geopolityki - na suwerenne państwo utracił warstwę przywódczą ludzi którzy siłe by rozszerzyć rzeczpospolitą do trojga narodów.
<- Odwrotnie na Litwie - zachowuje odrębnośc ale to ona podczas unii dąła dynastie i elity hermetyczną politykę
->z tak wytworzonej nienaturalnej pustki rodzi się sicz jako embrion państwa - ale nie jest ona już partnerem do rozmów dla stanowej i magnackiej Rzeczypospolitej Obojga Narodów
Wojna 1609 spowodowała gwałtowny wzrost roli militarnej kozaczyzny - działania Sahajdacznego przyspieszyły rozejm w Deulinie - odtąd właśnie liczy się najśmielsze operacje kozackie i ich łupieżczą aktywizacje - szczególnie w strone Turcji (Kaffa, Istambuł)
W 1621 rzeczpospolita w śmiertelnym zagrożeniu - Zygmunt III Waza do Teofanesa (który nielegalnie reaktywował kościół grecki ) o wsparcie. Wojsko 40 000 podczas wyprawy
złożone w połowie z kozaków - „Kto takie chwile przeżył, tego już żadna siła nie skłoni do zgody na rolę chłopa pańszczyźnianego”
1632 Kozacka delegacja chce uczestniczyć w elekcji - słucha o przycinaniu paznokci. Latem tego samego roku ostatni rdzennie ruski magnat Jeremi Wiśniowiecki zmienia wyznanie i otwarcie akcentuje swoją łacińskość i polskość. Gdyby on wystąpił na sejmie w imieniu Rusi nikt o paznokciach nie śmiałby mówić -> Wielkim dla polski nieszczęściem było na tym stadium rozwoju dziejowego spolszczenie się magnatów ukraińskich
kresy południowe - wdawanie się w spory mołdawskie - nie było awanturnictwem - przeciwnie kwestia istotna dla ROB bo wzmagało bezpieczeństwo.
<- wpuścić tam silnego wroga - sułtana lub cesarza (wg Zamoyskiego) - to mieć go na przedmieściu Lwowa i Przemyśla
> Z drugiej strony opanowanie tych terenów bazę wypadową do ataku na tatarów krymskich
Dymitriady i konflikt z Rosją
Wielka smuta w Rosji trwała zaledwie 4 lata - co konsekwencją właśnie interwencji Zygmunta III Wazy -> najazd -> konsolidacja narodowa -> wróg zewnętrzny
Na tej bazie odrodziła się jeszcze silniejsza monarchia rosyjska
Wg Jasienicy - Smoleńsk to żadna rekompensata za dostarczenie przeciwnikowi tego fatalnego kapitału.
Fantazje Zygmunta (idea krucjaty która przywróci Moskwę Rzymowi z Zysiem na czele)
poczyniły większe szkody niż poczynania mniszchów i wiśniowieckich
„Pomysły podboju carstwa świadczą tylko o głupocie autorów (Zysio i papiestwo) - nie wystarczyło wszak wejść na Kreml by ułatwić Szwedom podbój Nowogrodu
Trzeba jeszcze było zdobyć Nowogród niżny, Astrachań, Archangielsk itd. - słowem wyludnić całą Rzeczypospolitą w celi mobilizacji załóg okupacyjnych”
25) Władysław Czapliński - teorie podług której - w szlacheckich rodzinach występuje mniejsza śmiertelność niemowląt więc wzrost demograficzny szybszy w tej warstwie.
<- Równolegle postępuje koncentracja ziemi przez magnatów więc gdzieś musi się ta nadwyżka podziać - stąd fenomen lisowczyków, dymitriad częściowo tez kozaczyzny
26) 1620 Żółkiewski mógł czekać ufortyfikowany na linii Dniestru ale poszedł wgłąb Mołdawii - naciski na króla -„dworskich konsyliarzy” którzy bali się by Turcy nie skręcili i nie poszli na cesarza dopomóc czechom (wkrótce po śmierci Żółkiewskiego - Biała Góra)
<- Jasienica sugeruje kolejny polski wkład w wojnę trzydziestoletnią
Konflikt ze Szwecją w I poł. XVII w
Do szeregu ciężarów pozostawionych po Jagiellonach doszedł jeszcze granit szwedzki (przyłożony przez wazów)
Utrata Inflant nie była konieczna gdyby nie tępawy dogmatyzm Zygmunta III, Gustaw Adolf chciał pokoju pod warunkiem zrzeczenia się korony szwedzkiej i ukrócenia intryg. Zygmunt nie mógłby się na to zgodzić bo to byłoby przyznaniem utraty Szwecji dla katolicyzmu
<- Zygmunt postępował ze sztywną powagą człowieka ograniczonego - „sługa doktryn”
<-Po Oliwie Gustaw Adolf zrzeka się zajętych terytoriów (poza Estonią) i chce tylko zwrotu kosztów wojny <- ale Zysio właśnie posłał polską flotę pod Wismar łudzony mirażami hiszpańskiej floty na Bałtyku i desantu w Szwecji - odmawia
„Cała ta wojna szczytem absurdu dziejowego”
Gustaw Adolf rwał się do Niemiec by walczyć wespół z Francją o cel najważniejszy również dla Polski - utrzymanie rozbicia Niemiec- był naszym naturalnym sojusznikiem
Polityka Władyslawa IV
Władysław Czapliński o Władysławie - „szczytem jego marzeń było odzyskać utraconą koronę szwedzką , a tron polski odstąpić któremuś z braci”
- 1634 mimo ogromnej przewagi zawiera pokój z Rosją chcąc wespół w zespół zdobyć Szwecję .
- 1634 mobilizacja sił pod wodzą Koniecpolskiego i przewaga nad sułtanem który nieświadom tego uderza - pokój o nie wielkich korzyściach- ponieważ za rok upływał rozejm ze Szwedami.
Pokój w sztumskiej wsi najlepszym momentem na wcielenie Prus Książęcych - nie było potęgi która zdolna by wydrzeć Prusy Polsce
- jednak w polskiej teorii i praktyce politycznej tamtych czasów - istotniejsza nad „pergaminy” była realna przewaga, miażdżąca dysproporcja sił na korzyść Rzeczpospolitej, która była gwarantem posłuszeństwa Prus i powodem lekceważenia zagrożenia
<- Władysław IV marzy o roli pośrednika w wojnie trzydziestoletniej i łudzony przez oba obozy przestaje się interesować Prusami.
Państwo którym rządził Władysław IV, znajdowało się na równi pochyłej. Zbyt już głęboko naruszyła kontrreformacja jego wewnętrzny ład. Obywatele nauczyli się spozierać na ideologiczne sztandary wywieszone poza granicami Rzeczypospolitej. Król nie mógł odrobić zła dokonanego. Postępując tolerancyjnie hamował jednak nieco proces zanikania więzi wewnętrznej
„Lekceważenie i systematyczne gwałcenie praw i tradycji Rzeczypospolitej było główną przyczyną upadku władzy królewskiej w Polsce”
Ukraina a rządy Władysława IV
„Magnackiej Rzeczypospolitej nie stać było na sprawiedliwość socjalną. Na twardy porządek państwowy zdobyć by się mogła na pewno.”
o powstaniu Pawluka 1637
Lud ukraiński był na pewno nieszczęśliwy. Niemniej ci którzy go podrywali do walki myśleli raczej o własnych pożytkach niż o sprawiedliwości socjalnej - Ciężki błąd popełniła Rzeczpospolita nie uczyniwszy całej starszyzny kozackiej po prostu szlachtą - herby folwarki i prawo do pańszczyzny odegrałoby rolę potężnego pacyfikatora
Gdyby idea wyprawy na Turcje
nie upadła ze względu na zarozumiałość i wybujałe ambicje Władysława IV (Istambuł, Persja) a osiągnęła cel realny - podbój Krymu - na pewno rzutowałoby to na położenie Rusi w ROB i mogło otworzyć nowe możliwości rozwiązania konfliktu
o śmierci Stanisława Koniecpolskiego 1646 a wyprawie na Turcję
Na progu wojny zabrakło wodza. W przededniu działania, ściśle związanego z przyszłością Ukrainy, przestał istnieć groźny wprawdzie lecz dlatego właśnie uznawany na całym Niżu autorytet. Rozhulana fantazja monarsza pozbyła się hamulca (wg Jasienicy Władysław IV był swoistym megalomanem pragnącym dokonać czegoś wiekopomnego)
Podsumowanie srebrnego wieku
Wszystkie plemiona Rzeczypospolitej uczestniczyły w próbie stworzenia i umocnienia wielonarodowego państwa i praca ta uświetnia dzisiaj indywidualną już historię każdego z nich. Niezwykle trudne zadanie było rozwiązywane z częściowym powodzeniem, dopóki szanowano wnioski wypływające z własnej praktyki i doświadczenia katastrofę przyniosły obce doktryny i ambicje ludzi, którzy właściwie tylko z tytułu prawa, lecz nie sercem, byli królami Polski, wielkimi książętami Litwy i Rusi.