Jerzy Andrzejewski „Bramy raju” 1960
Wstęp:
„ Jak potężnym i powszechnym było namaszczenie, świadczy o tym owa dziwna wyprawa krzyżowa dzieci , która na kilka lat przed śmiercią Innocenta III (1213) poruszyła południowo- wschodnią Francją, a nawet niemieckie okolice. Pastuszek pewien począł głosić, że duchy nie niebieskie oznajmiły mu, jako grób święty może być wybawiony tylko przez niewinnych i małoletnich. Chłopcy i dziewczęta w wieku od 8- 16 lat opuszczali swoje rodzinne miejsca, zbierali się w tłumy i dążyli ku brzegom morza Wiele ich poginęło z utrudzenia i niedostatku, wiele także stało się łupem chciwych handlarzy, którzy wabili te dzieci do siebie, a potem je sprzedawali w niewolę.” Fryderyk Schloesser Dzieje powszechne.
Pielgrzymka Powieść Andrzejewskiego ze względu na swoją formę należy do najciekawszych w polskiej literaturze. Cała powieść bowiem składa się z dwóch zdań. Pierwsze (niewspółmierne wobec drugiego) zawiera w sobie całą fabułę opowieści, drugie brzmi “I szli całą noc.” Pomimo tak konsekwentnie stosowanej konwencji w wielu miejscach tego jedynego zdania Bram raju, aż prosi się o postawienie kropki. Zwłaszcza w miejscach, w których autor wtrąca zdania poboczne. Jednak to właśnie te “problemy” w technice opisu zwracają uwagę na fakt, jak istotne było dla Andrzejewskiego takie, a nie inne opracowanie utworu.Interpretacja tego zabiegu formalnego w duchu najbardziej współczesnym to przyłożenie do utworu Andrzejewskiego teoretycznych terminów hipertekstualności, czy literatury. Gilles Deleuze i Felix Gauttari w swej książce identyfikują zabieg narracyjny z Bram raju z definiowanym przez siebie pojęciem powieści kłącza. “Kłączowatość” utworu to taki sposób jego budowania, który znosi wszelką linearność i daje możliwość zestawiania ze sobą bardzo różnych, odległych fragmentów, właśnie dzięki temu, że nie są one ze sobą związane tradycyjnym porządkiem.
I tak właśnie można postąpić przy interpretacji Bram Raju.
Trudno bowiem uznać linearny porządek za istotną cechę konstrukcji utworu. Jednocześnie nie jest też to jedno zdanie powieści wspólną wypowiedzią całej zbiorowości pielgrzymów. Raczej przypomina ono mozaikę, sieć wzajemnych relacji czwórki głównych bohaterów. Ponadto do takiego traktowania tego jedynego zdania zachęca powtarzające się w różnych funkcjach, konfiguracjach wezwanie Jaluba z Cloyes (”[...] objawił mi Bóg wszechmogący, aby wobec bezdusznej ślepoty królów, książąt i rycerzy dzieci chrześcijańskie okazały łaskę i miłosierdzie dla miasta Jerozolimy, które jest w rękach pogańskich Turków, ponieważ ponad wszelkie potęgi na ziemi i na morzu ufna wiara oraz niewinność dzieci największych dzieł może dokonać [...]“). Stanowi to wezwanie rodzaj punktów odniesienia w strukturze tej wypowiedzi narracyjnej.
Idąca przez kraj Vendome trwa juz piąty tydzień, odkąd Jakub, zwany Pięknym, albo Znalezionym ogłosił, że Bóg nakazał mu zebrać dzieci i wyruszyć do Jerozolimy, by wyzwolić z rąk pogańskich grób Chrystusa. Trzeci dzień trwa powszechna spowiedź.Mnich - spowiednik, ma sen, śni mu się, że widzi dwoje dzieci idące przez pustynię, jeden chłopiec upada i nie może iść dalej, drugi jest ślepy, idzie po omacku. Ślepy ma twarz Jakuba z Cloyes. Jakub idzie na przodzie, jest przywódcą wyprawy. Inni jej członkowie to Aleksy Melissen, Blanka, Robert, Maud. Wszyscy po kolei spowiadają się mnichowi.
Maud idzie na Jerozolimę tylko ze względu na Jakuba, którego kocha. Czuje, z tego powodu wyrzuty sumienia, że jej myśli wypełnia Jakub. Wie, że on kocha ją wyłącznie jak przyrodnią siostrę, z którą się wychowywał. Ją z kolei kocha Robert.
Robert opuścił ojca także nie ze względu na cel pielgrzymki, tylko ze względu na Maud. Opowiada mnichowi o Jakubie - był podrzutkiem, znalazł go kowal Szymon (ojciec Maud), zawsze był inny, lubił samotność. To nie Jakub swoim wezwaniem skłonił ich do podjęcia wyprawy, lecz Maud, która jako pierwsza go poparła, to ona dokonała cudu, który sprawił, że teraz idą do Jerozolimy
.Blanka kocha Jakuba, ale co noc oddaje się Aleksemu, oboje czerpią ze swoich ciał rozkosz, choć oboje siebie nienawidzą i tak naprawdę nie sobie nawzajem chcieliby tę rozkosz ofiarować. Jakub przegnał kiedyś Blankę ze swego szałasu, wtedy, gdy był w nim opiekun Aleksego - hrabia Ludwik pan na Chartres i Blois. Opiekun, ale jednocześnie kochanek Aleksego oraz morderca jego rodziców. Blankę zmusza do spowiedzi Aleksy. Oskarża Jakuba i Maud o rozwiązłość, mówi, że gdyby Jakub ją pokochał, nie byłaby kłamliwa, próżna i rozpustna. Cofa swoje oskarżenia.
Aleksy to jedyny spadkobierca hrabiego Ludwika. jest Grekiem, pochodzi z Bizancjum. Nie wierzy w istnienie Boga. Gdy miał osiem lat, zginęli jego rodzice. Dopiero po latach dowiedział się , kto jest ich mordercą. Aleksy rozmyśla o tym, że człowiekiem targają nieustanne żądze, potrzeba gwałtu i okrucieństwa. Nie uratował Ludwika, gdy ten tonął, bo wiedział, że jego opiekun umierał z obrazem Jakuba pod powiekami, to w jego szałasie się skrył, gdy Aleksy go szukał. Jakub nosi pierścień ofiarowany niegdyś Aleksemu przez Ludwika.
Jakub opowiada mnichowi, że to właśnie Ludwik odsłonił przed nim los Jerozolimy. Jakub jest najbardziej czysty i niewinny z wszystkich dzieci, ale to jemu mnich nie może dać rozgrzeszenia. nawołuje dzieci, aby zawróciły z drogi, ale jego słowa głuszy pieśń zaintonowana przez Aleksego. Drugie i zarazem ostatnie zdanie powieści brzmi: “I szli całą noc”.