Aleksandra Szafirska

Scenariusz

zajęć edukacyjnych na temat:

Pierwotna profilaktyka wrodzonych wad cewy nerwowej

/2 godziny lekcyjne/

2007

1. Temat: Pierwotna profilaktyka wrodzonych wad cewy nerwowej.

2. Cele edukacyjne i wychowawcze - wymagania

Po zajęciach uczeń potrafi

WIADOMOŚCI

Wymienić zachowania człowieka gwarantujące prozdrowotny styl życia

Omówić czynniki ryzyka dla przyszłej matki

Zdefiniować terminy: zapłodnienie, embrion, zarodek, płód

Wyliczyć etapy rozwoju prenatalnego człowieka

Wyjaśnić, na czym polega bruzdkowanie, gastrulacja i organogeneza

Wyjaśnić rozwój cewy nerwowej

Wymienić skutki nieprawidłowego rozwoju cewy nerwowej

Omówić czynniki wpływające na rozwój dziecka w okresie prenatalnym

Wymienić źródła i podać rolę biologiczną kwasu foliowego

Wyjaśnić zasady profilaktyki pierwotnej wrodzonych wad cewy nerwowej

UMIEJĘTNOŚCI

Uzasadnić konieczność zachowania prozdrowotnego stylu życia

Charakteryzować kolejne etapy wewnątrzmacicznego rozwoju człowieka

Analizować skutki nieprawidłowego rozwoju cewy nerwowej

Ocenić czynniki ryzyka wpływające na rozwój dziecka w okresie wewnątrzmacicznym

Ocenić konsekwencje zdrowotne niedoboru kwasu foliowego

Określić ogólne zasady pierwotnej profilaktyki

POSTAWY I PRZEKONANIA - po zajęciach uczeń powinien

Prezentować postawę odpowiedzialności za zdrowie swoich przyszłych dzieci poprzez dbałość o własne zdrowie jeszcze przed ich poczęciem

Zdawać sobie sprawę z czynników ryzyka dla przyszłej matki i jej dziecka

Mieć świadomość przyczyn i skutków oddziaływania szkodliwych czynników na rozwój dziecka

3. Metody/formy pracy - miniwykład, pogadanka, ranking diamentowy, analiza tekstu - praca z podręcznikiem, praca indywidualna,

4. Środki dydaktyczne - karty pracy ucznia, karteczki samoprzylepne, podręcznik „Biologia” Waldemar Lewiński, Jan Prokop, tom 1, zakres podstawowy (lub tom 2, zakres rozszerzony)

5. Bibliografia- „Jak zapobiegać wrodzonym wadom cewy nerwowej?”- na podstawie pracy zbiorowej pod redakcją Zbigniewa J. Brzezińskiego, „Program profilaktyki wad cewy nerwowej” - Instytut Matki i Dziecka, „Przewodnik dla nauczyciela-biologia”- Jan Prokop, Grażyna Skirmuntt, podręcznik „Biologia”-Waldemar Lewiński, Jan Prokop, podręcznik „Biologia”- Janina Grzegorek, Andrzej Jerzmanowski

6. Przebieg zajęć

faza	czas	materiał nauczania	czynności nauczyciela	czynności ucznia
wprowadzająca	5 min		zadaje pytanie: Kiedy możemy powiedzieć, że człowiek jest na tyle dojrzały, aby mógł założyć rodzinę?	odpowiadają na zadane pytanie, uzupełniają odpo-wiedzi kolegów (dojrzałość biologiczna, psychiczna i społeczna, poczucie odpowie-dzialności za siebie i drugiego człowieka)
realizacyjna	15 min 15 min 20 min 15 min 15 min	I. Przygotowanie się przyszłych rodziców do poczęcia dziecka. a) prozdrowotny styl życia b) czynniki ryzyka dla przyszłej ciężarnej i jej dziecka	podaje temat oraz przedstawia i wyjaśnia zagadnienia lekcji dzieli uczniów na dwie grupy zadaniowe i poleca wykonanie ćwiczenia dotyczącego prozdro-wotnego stylu życia oraz czynników ryzyka dla przyszłej ciężarnej i jej dziecka^*1 pomaga uczniom dobierać argumenty i oceniać ich ważność podsumowuje wyniki, uzupełnia informacje o tym, że rozwojowi płodu zagraża szereg czynników niezależnych od rodziców, jak promieniowanie radioaktywne, substancje toksyczne występujące w środowisku itp.	zapisują temat i zagadnienia do zeszytu organizują zespoły, pobie-rają materiały, zapoznają się z treścią instrukcji ćwiczenio-wej wykonują zadania według instrukcji, analizują wyniki, przygotowują prezentację oraz wnioski wybrani uczniowie prezen-tują wyniki i zapisują do zeszytu wnioski^*2
				II. Rozwój wewnątrz-maciczny człowieka. a) główne etapy roz-woju b) rozwój cewy nerwo-wej c) skutki nieprawidło-wego rozwoju cewy nerwowej	informuje, że w embriologii wyróżnia się trzy okresy rozwoju wewnątrzmacicznego: 1. okres zygoty - od zapłodnienia do 2 tygodnia po zapłodnieniu 2. okres embrionalny - od 3 do 8 tygodnia 3. okres płodowy - od 9 tygodnia do końca ciąży (38 tygodni) przekazuje do uzupełnienia tabelę I dotyczącą głównych etapów rozwoju prosi uczniów o odczytanie uzupełnionych treści w tabeli, analizuje wypowiedzi oraz je poprawia omawia w czasie miniwykładu^*4 ilustrowanego schematami proces neurulacji oraz skutki nieprawi-dłowego rozwoju cewy nerwowej zachęca do zadawania pytań	wypełniają otrzymane od nauczyciela tabele w karcie pracy ucznia^*3 odczytują i sprawdzają poprawność wypełnienia tabeli słuchają wykładu, przygo-towują pytania związane z omawianymi zagadnieniami
				III. Czynniki wpływa-jące na rozwój dziecka w okresie wewnątrz-macicznym	zadaje pytanie: Dlaczego rozwi-jający się embrion jest szczególnie wrażliwy na oddziaływanie czyn-ników zewnętrznych? prosi o wypisanie na podstawie treści z podręcznika szkodliwych czynników wpływających na rozwój dziecka w okresie prenatalnym i ich skutków^*5	odpowiadają na zadane pytanie uzupełniają zadanie w karcie pracy ucznia
				IV. Kwas foliowy a) źródła, zapotrzebo-wanie, przyczyny i skutki niedoborów kwasu foliowego b) rola kwasu foliowego w zapobieganiu wadom cewy nerwowej u dzieci - zasady i skuteczność profilaktyki pierwotnej	wymienia źródła kwasu folio-wego, podaje jego biologiczną rolę w czasie miniwykładu^*6 prosi o wykonanie zadań w karcie pracy ucznia^*7 przedstawia zasady i skutecz-ność profilaktyki pierwotnej wrodzonych wad cewy nerwowej	słuchają wykładu, przygoto-wują pytania wykonują zadania w karcie pracy ucznia
podsumowująca	5 min	Profilaktyka pierwotna WCN	podsumowuje lekcje zadając uczniom pytania sprawdzające^*8, syntetyzuje opracowany na zajęciach materiał podkreślając, że skuteczność profilaktyki pier-wotnej WCN zależy od zmian w zachowaniach zdrowotnych kobiet w wieku rozrodczym	odpowiadają na postawione przez nauczyciela pytania

UWAGI SZCZEGÓŁOWE

*1 Ranking diamentowy - to technika służąca do hierarchizacji priorytetów. Uczniowie pracujący zespołowo zmuszeni są do współdziałania: przedyskutowania zagadnienia oraz prowadzenia negocjacji. Argumenty najważniejsze należy umieszczać w górnej części figury. Odmianą rankingu diamentowego jest ranking trójkątny i słupkowy.

/Przewodnik dla nauczyciela - biologia. Jan Prokop, Grażyna Skirmuntt/

Zadania dla zespołów:

Grupa zadaniowa I

1. Wypiszcie na samoprzylepnych karteczkach 9 przykładów zachowań człowieka gwarantujących prozdrowotny styl życia.

2. Porozmawiajcie o każdym podanym przez was przykładzie - dobierzcie argumenty świadczące o tym, że wpisane zachowania stanowią promocję zdrowia.

3. Oceńcie każdy z nich układając w kształcie rombu tekst, aby na jego szczycie znalazły się zachowania, które najbardziej promują zdrowy styl życia.

Przykładowe rozmieszczenie elementów w rankingu diamentowym

Grupa zadaniowa II

1. Wypiszcie na samoprzylepnych karteczkach 9 przykładów czynników ryzyka dla przyszłej ciężarnej i jej dziecka.

2. Porozmawiajcie o każdym podanym przez was przykładzie - dobierzcie argumenty świadczące o tym, że wpisane przez was czynniki stanowią rzeczywiste zagrożenie dla przyszłej matki.

3. Oceńcie każdy z nich, układając karteczki w kształcie rombu tak, aby na szczycie znalazły się te, które powodują największe zagrożenie.

Przykładowe rozmieszczenie elementów w rankingu diamentowym

*2 Wnioski do ćwiczeń (propozycje)

1. Najważniejszymi czynnikami determinującymi stan zdrowia człowieka jest właściwy

styl życia.

2. Osoby, które postanowiły zostać rodzicami, powinny jeszcze przed poczęciem dziecka

rozpocząć świadome przygotowanie do ciąży.

*3 Korzystając z podręcznika uzupełnij tabelę dotyczącą etapów w czasie rozwoju prenatalnego człowieka

Etap rozwojowy	Czas od zapłodnienia	Charakterystyczne zmiany biologiczne
zygota	1 doba	Pierwsze podziały - bruzdkowanie
Okres zarodkowy
blastocysta	7 doba	Implantacja zarodka w macicy
gastrula	10-14 doba	Gastrulacja: formowanie się listków zarodkowych oraz pierwotnych narządów i błon
organogeneza	3 tydzień	Różnicowanie narządów pierwotnych (rozpoczyna pracę serca), łożyska i pępowiny, ~ 2,5mm
		1 miesiąc	Wykształcenie łożyska, pojawienie się otworu ustnego, powstanie zawiązków oczu, płuc, kończyn,~ 5mm
		1,5-2 miesiąc	Ostateczne uformowanie narządów, krążenie płodowe, ~1g/30-40mm
Okres płodowy
	3 miesiąc	Wykształcenie narządów płciowych zewnętrznych ( umożliwiający rozróżnianie płci), ~14g/10cm
		4 miesiąc	Wykonywanie ruchów (m.in. chwytnych), powstanie paznokci,~~14g/10cm
		5 miesiąc	Lanugo- meszek płodowy, ~35dag/25cm
		6 miesiąc	Pokrycia ciała mazią płodową, otwieranie oczu, ~65dag/35cm
		7-8 miesiąc	Całkowite ukształtowanie mózgu, rozwój tkanki tłuszczowej, ~2,5kg/50cm
		9 miesiąc	Osiągnięcie stanu, umożliwiającego życie poza organizmem matki, ~3-3,5kg/50-52cm

/Przewodnik dla nauczyciela - biologia. Jan Prokop, Grażyna Skirmuntt/

*4 Miniwykład stosujemy wówczas, gdy w krótkim czasie (10-20 minut) trzeba przekazać nową wiedzę na określony temat. Podczas wystąpienia omawiane zagadnienia ilustrujemy odpowiednio dobranymi przykładami: zdjęciami, rysunkami, schematami. Poza tym stawiamy uczniom pytania problemowe lub opisujemy sytuację z wyraźnie wyodrębnionym problemem. Miniwykład powinien być wygłoszony językiem prostym i zrozumiałym, a nowe pojęcia należy dokładnie wyjaśnić, a najlepiej - zilustrować. Sposób wypowiedzi powinien sprzyjać utrzymaniu wysokiego stopnia koncentracji uwagi oraz umożliwiać maksymalną percepcję uczniów.

/Przewodnik dla nauczyciela - biologia. Jan Prokop, Grażyna Skirmuntt/

Miniwykład dotyczący procesu neurulacji oraz skutków nieprawidłowego rozwoju cewy nerwowej.

ROZWÓJ CEWY NERWOWEJ - NEURULACJA Różnicowanie się układu nerwowego u człowieka jest bardzo złożonym okresem rozwoju zarodka, w którym wyodrębnia się 3 podstawowe etapy: 1.- neuroindukcja- to proces wzajemnego oddziaływania na siebie komórek zarodka, w wyniku którego dochodzi do wyodrębnienia się tzw. płytki nerwowej około 16 dnia od zapłodnienia. 2.- neurulacja pierwotna-jest to zamiana płytki nerwowej przez fazę rynienki do całkowitego zamknięcia się w cewę między 18-28 dniem od zapłodnienia. Okres ten dotyczy formowania się mózgu i rdzenia kręgowego, z wyjątkiem segmentów ogonowo-lędźwiowych. 3.- neurulacja wtórna- stanowi dalszy ciąg rozwoju rdzenia kręgowego od momentu zamknięcia się doogonowego odcinka rynienki nerwowej. Dotyczy to kanalizacji cewy nerwowej i różnicowania się segmentów dolnych krzyżowych i lędźwiowych. Neurulacja wtórna trwa do końca siódmego tygodnia życia płodowego. SKUTKI NIEPRAWIDŁOWEGO ROZWOJU CEWY NERWOWEJ Do wad cewy nerwowej (WCN) zaliczane są różne postacie kliniczne wad ośrodkowego układu nerwowego, powstające w pierwszych tygodniach ciąży w wyniku zaburzenia procesu zamykania się cewy nerwowej. Wady cewy nerwowej dzieli się na dwie zasadnicze grupy: bezmózgowie oraz przepukliny mózgu i rdzenia. W zależności od charakteru uszkodzenia mogą to być wady otwarte lub zamknięte. WCN mogą występować jako wady izolowane lub jako jeden z objawów w warunkowanych genetycznie zespołach wad wrodzonych. /Jak zapobiegać wrodzonym wadom cewy nerwowej? Na podstawie pracy zbiorowej pod redakcją Zbigniewa J.Brzezińskiego/

*5 Na podstawie treści z podręcznika wypisz szkodliwe czynniki i ich najczęstsze skutki w okresie prenatalnym

Czynnik	Najczęstsze skutki
Alkohol	Niska waga urodzeniowa, deformacje anatomiczne, upośledzenie umysłowe
Narkotyki	Opóźnienie rozwoju płodu, ryzyko przedwczesnego porodu, wysoka śmiertelność okołoporodowa, niska waga urodzeniowa, uzależnienie narkotykowe potomstwa
Dym papierosowy	Zawarty w dymie tlenek węgla wiąże się z hemoglobiną matki, zmniejszając w ten sposób jej zdolność do przenoszenia tlenu- powoduje to niedotlenienie płodu, mniejsza waga urodzeniowa, ryzyko wodogłowia, słabszy rozwój umysłowy dziecka
Leki	Wiele leków oddziałuje niekorzystnie na płód, np. powszechnie stosowana aspiryna zaburza rozwój nerek
Infekcje wirusowe i bakteryjne	Najgroźniejsze dla płodu są bakterie kiły oraz wirusy różyczki i HIV. Kobieta, która zachoruje na różyczkę w pierwszych miesiącach ciąży, może stracić dziecko lub urodzić je z upośledzonym wzrokiem, słuchem lub sercem. HIV może przenieść się z matki na dziecko w czasie ciąży, podczas porodu lub karmienia. Zwadami rozwojowymi w układzie kostnym, nerwowym i oddechowym mogą urodzić się dzieci kobiety chorej na kiłę. Niektóre wady spowodowane krętkiem kiły mogą ujawnić się w 5-8 roku życia (zniekształcenia zębów, wady wzroku lub słuchu)
Infekcje wywołane przez pierwotniaki	Z tej grupy najgroźniejsza dla płodu jest toksoplazmoza, wywoływana przez pierwotniaka Toxoplasma gondii. Choroba jest roznoszona przez ssaki, głównie koty. Formy infekcyjne pasożyta przenikają przez łożysko i umiejscawiają się w tkankach płodu, powodując w nim poważne zmiany chorobowe bądź poronienie.
Promieniowanie jonizujące	Młode, szybko dzielące się komórki płodu są szczególnie wrażliwe na promieniowanie: może ono powodować poważne wady rozwojowe oraz białaczkę. Promieniowanie ultrafioletowe (UV) i jonizujące (X i γ) mają silne działanie mutagenne.

*6 Miniwykład dotyczący źródeł kwasu foliowego i jego roli biologicznej oraz zasady i skuteczność profilaktyki pierwotnej wrodzonych wad cewy nerwowej.

KWAS FOLIOWY a) źródła, zapotrzebowanie, przyczyny i skutki niedoborów kwasu foliowego źródła - warzywa zielonolistne: brokuły, szpinak, brukselka, kapusta włoska, kalafior, szparagi, sałata - rośliny strączkowe: fasola, groch - wątroba, drożdże - produkty wzbogacone w kwas foliowy: płatki śniadaniowe, soki owocowe, mąka, pieczywo zapotrzebowanie - 0,4 mg kwasu foliowego dziennie przyczyny niedoborów kwasu foliowego - zapasy kwasu foliowego w organizmie mogą być uszczuplone w wyniku nieprawidłowego odżywiania się, stałego odchudzania, nadużywania alkoholu, palenia papierosów, ciężkiej pracy i innych czynników. Stosowanie pigułek antykoncepcyjnych także obniża zapasy kwasu foliowego. Wada metaboliczna organizmu zmniejsza możliwości przyswajania kwasu foliowego zawartego w produktach żywnościowych. skutki niedoborów kwasu foliowego- nawet niewielkie niedobory kwasu foliowego mogą mieć poważne konsekwencje zdrowotne dla ludzi różnych grup wiekowych, a w szczególności kobiet w wieku rozrodczym, u których w okresie ciąży dochodzi do powstawania wad wrodzonych rozwijającego się płodu. Niedobór kwasu foliowego powoduje zaburzenia rozwoju cewy nerwowej, nasilenie procesów miażdżycowych i wynikającą stąd chorobę niedokrwienną serca, podatność komórek na transformacje nowotworowe, zaburzenia psychiczne o charakterze depresyjnym. b) rola kwasu foliowego w zapobieganiu wadom cewy nerwowej u dzieci - zasady i skuteczność profilaktyki pierwotnej - Okres pierwszych 12 tygodni cechuje wyjątkowo duże natężenie podziałów komórkowych związanych z formowaniem się organów płodu, w tym układu nerwowego. Niedobory kwasu foliowego we wczesnych okresach embriogenezy mogą upośledzić przebieg procesów metabolicznych związanych z rozrostem i prowadzić do powstawania nieprawidłowości strukturalnych. Polski program pierwotnej profilaktyki WCN W 1997 roku Minister Zdrowia i Opieki Społecznej powołał zespół ekspertów w sprawie zapobiegania wadom wrodzonym cewy nerwowej. Przedstawił swoje stanowisko i zalecenia. 1. Wszystkie kobiety w wieku rozrodczy w Polsce , które mogą zajść w ciążę, powinny spożywać 0,4 mg kwasu foliowego dziennie w celu zapobiegania wystąpienia u ich potomstwa wad cewy nerwowej, w tym zwłaszcza rozszczepu kręgosłupa i bezmózgowia. Kobiety, które uprzednio urodziły dzieci dotknięte WCN, są obciążone zwiększonym ryzykiem urodzenia kolejnego dziecka z taką wadą. Powinny one mieć zapewnioną możliwość porady genetycznej przed kolejną ciążą. 2. Bezzwłocznie rozpocząć możliwie najszerszą kampanię we wszystkich rodzajach masowego przekazu, mające na celu zachęcanie wszystkich kobiet w wieku rozrodczym do przyjmowania preparatów witaminowych, zawierających w jednej dziennej dawce 0,4 mg kwasu foliowego. Ponadto należy wprowadzić do wszystkich programów edukacyjnych o zdrowiu informacje o roli kwasu foliowego w powstawaniu wad wrodzonych cewy nerwowej oraz możliwości zapobiegania im przez jego podawanie w odpowiednich dawkach (0,4mg dziennie) 3. Wszystkim lekarzom dostarczyć obszerną informację o możliwości profilaktyki pierwotnej wad cewy nerwowej wraz zaleceniem stosowania jej wśród wszystkich kobiet w wieku rozrodczym. 4. Przystąpić do przygotowania programu profilaktyki pierwotnej przez odpowiednie wzbogacanie kwasem foliowym niektórych produktów żywnościowych. Skuteczność profilaktyki pierwotnej WCN - powodzenie profilaktyki pierwotnej zależy od zmian w zachowaniach zdrowotnych kobiet w wieku rozrodczym - zmiany takie dokonują się znacznie wolniej i wymagają systematycznej i długotrwałej edukacji zdrowotnej - na świecie podejmuje się próby oceny wiedzy społeczeństwa, w tym kobiet w wieku rozrodczym i pracowników służy zdrowia, na temat roli kwasu foliowego w zapobieganiu WCN - miernikiem skuteczności jest częstość występowania WCN. Informacji takich mogą dostarczyć badania chorobowości i umieralności z powodu WCN lub specjalnie prowadzone rejestry wad wrodzonych /Jak zapobiegać wrodzonym wadom cewy nerwowej? Na podstawie pracy zbiorowej pod redakcją Zbigniewa J.Brzezińskiego/

*7 Zadania

Zadanie 3

Spośród wymienionych produktów podkreśl te, które są bogate w kwas foliowy:

jaja, sery, brukselka, czarna porzeczka, szparagi, mleko, masło, marchew, szpinak, drożdże,

sałata, śmietana, pomidory

Zadanie 4

Wymień produkty wzbogacane w kwas foliowy:

- płatki śniadaniowe

- soki owocowe

- mąka

- pieczywo

Zadanie 5

Podaj cztery korzyści dla organizmu człowieka z powodu przyjmowania kwasu foliowego:

- zapobieganie wadom cewy nerwowej oraz innym wadom wrodzonym

- profilaktyka niedokrwistości

- zapobieganie miażdżycy

- ochrona przed nowotworami

- przeciwdziałanie depresji

*8 Pytania kontrolne:

- Wymień etapy rozwoju prenatalnego człowieka.

- Wymień skutki nieprawidłowego rozwoju cewy nerwowej.

- Wyjaśnij zasady i skuteczność profilaktyki pierwotnej wrodzonych wad cewy nerwowej.

Ewaluacja:

Uczniowie odpowiadają pisemnie na pytanie: W jaki sposób wykorzystasz uzyskane dzisiaj informacje?

ZAŁĄCZNIKI:

KARTA PRACY UCZNIA

1. Korzystając z podręcznika uzupełnij tabelę dotyczącą etapów w czasie rozwoju prenatalnego człowieka

Etap rozwojowy	Czas od zapłodnienia	Charakterystyczne zmiany biologiczne
zygota	1 doba
Okres zarodkowy
	7 doba	Implantacja zarodka w macicy
gastrula
organogeneza	3 tydzień
		1 miesiąc
		1,5-2 miesiąc	Ostateczne uformowanie narządów, krążenie płodowe, ~1g/30-40mm
Okres płodowy
	3 miesiąc
			Wykonywanie ruchów (m.in. chwytnych), powstanie paznokci,~~14g/10cm
		5 miesiąc	Lanugo - meszek płodowy, ~35dag/25cm
			Pokrycia ciała mazią płodową, otwieranie oczu, ~65dag/35cm
		7-8 miesiąc
		9 miesiąc

2. Na podstawie treści z podręcznika wypisz szkodliwe czynniki i ich najczęstsze skutki w okresie prenatalnym

Czynnik	Najczęstsze skutki

Zadanie 3

Spośród wymienionych produktów podkreśl te, które są bogate w kwas foliowy:

jaja, sery, brukselka, czarna porzeczka, szparagi, mleko, masło, marchew, szpinak, drożdże,

sałata, śmietana, pomidory

Zadanie 4

Wymień produkty wzbogacane w kwas foliowy:

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Zadanie 5

Podaj cztery korzyści dla organizmu człowieka z powodu przyjmowania kwasu foliowego:

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

12

---