Gotthold Efraim Lessing - „Minna von Barnhelm, czyli żołnierska dola. Komedia w pięciu aktach”, przeł. Henryk Zymon-Dębicki, oprac. Olga Dobijanka, BN II 112, 1958.
WSTĘP
Tło historyczne działalność Gottholda Efraima Lessinga.
druga połowa XVIII wieku epoka literatury niemieckiej.
zacofanie po wojnie trzydziestoletniej w XVII wieku, liczne państewka, próba dorównania dworowi francuskiemu (wydatki, maksymalne obciążenie chłopów i mieszczan), francuszczy-zna.
głównie mieszczaństwo - odbudowa gospodarcza i kulturalna kraju.
XVII wiek: obrońcy języka niemieckiego: Samuel Pufendorf „O ustroju Rzeszy Niemieckiej” (z punktu widzenia historyka i prawnika), Christian Thomasius - filozof i prawnik, Gottfried Wil-helm Leibniz; muzyka Heinrich Schütz, poezja Johann Christian Günther.
teatr - głównie farsy heroiczne, reforma Johanna Christopha Gottscheda (zwalczał komedię ludową, propagował tragedię).
Gotthold Efraim Lessing. Życie i dzieła.
ur. 22 sierpnia 1729 r. w Kamenz, ojciec duchowny protestancki.
wykształcenie, 1746 r. uniwersytet w Lipsku, zainteresowanie komedią, poznanie samego siebie, 1748 r. komedia „Młody uczony”, liczne anakreontyki i epigramy.
1748 r. Wittenberga i Berlin, pisarstwo, dziennikarz, bieda, czasopismo „Beiträge zur Historie und Aufnahme des Theaters“ - przegląd sztuk teatralnych, brak sztuk francuskich, wyszły tyl-ko 4 zeszyty.
1752 r. ukończenie studiów.
1754-1755 czasopismo „Theatralische Bibliothek“, krytyk literacki, krytyka Gottscheda i po-parcie Hanswursta (ludowość w teatrze).
1760-1764 Wrocław „Minna von Barnhelm“ 1763-1767.
1766 r. „Laokoon, czyli o granicach malarstwa i poezji“.
1767 r. Hamburg i współpraca z teatrem (głównie mieszczańskim), fiasko.
„Dramaturgia hamburska“ - bohaterami mieszczanie.
1770 r. Wolfenbüttel idworski bibliotekarz, tragedia „Emilia Galotti“ (Wirginia, napastowana przez księcia, została zabita przez ojca, który chciał uchronić ją od hańby).
1770 r. pomoc wdowie po przyjacielu, Ewie König, miłość, bieda, 1776 r. ślub, w grudniu 1777 r. umiera ich syn (dzień po narodzinach), w styczniu 1778 r. umiera Ewa.
udział w sporze teologicznym, tragedia „Natan mędrzec“ 1779 r., choroba, prawie oślepł, opuszczony przebywał w Wolfenbüttel, zm. 15 lutego 1781 r.
Komedia niemiecka przed Lessingiem.
Andreas Gryphius - komedia, farsy.
Christian Weise (XVII wiek) - dramat szkolny, Szekspir i Molier, moralizatorstwo.
Christian Reuter (XVII wiek) - komedia, ostre satyry na mieszczaństwo.
Johan Christian Krüger - komedia charakteru / intrygi.
Johann Elias Schlegel (XVIII wiek) - komedie, „Triumf dobrych żon“, pogłębiona charakterys-tyka.
Poglądy Lessinga na komedię.
pochwała Schlegla, przyjemność, akcja uzasadniona charakterem bohaterów.
Pierre de Chassiron przeciw „płaczliwemu komizmowi”, płacz + śmiech = x, Gellert obrońca, komedia śmieszna i moralna.
Lessing: komedia: cnoty i przywary, kontrast.
Diderot: komedia wesoła, poważna, tragedia mieszczańska i wielka tragedia historyczna.
Lessing: komedia płaczliwa podgatunkiem prawdziwej; obyczaje rodzime, najważniejsze cha-raktery.
Lessing jako komediopisarz.
„Damon, czyli prawdziwa przyjaźń” 1747 r., 1 akt, orator Leander, szczery Damon, o wdowę, duża rola pokojówki Lizetty.
„Stara panna” 1748 r., większa liczba osób, panna Ohldin, kapitan von Schlag, siostrzeniec Lelio, piekarczyk Piotr.
„Młody uczony” 1748 r., skompromitowany Damis, Juliana i Walery, chciwy Chryzander (oj-ciec Damisa).
„Wróg kobiet” 1767 r. (rozszerzona), żonaty trzykrotnie odradza synowi ślub, Hilaria jako Lelio.
„Żydzi” 1749 r., kwestia tolerancji, baron uratowany z rąk oszustów przez nieznajomego (Żyda).
„Der Freigeist” (Libertyn) 1749 r., dla ojca Lessinga - pisanie komedii niekoniecznie wpływa źle na moralność, Adrast, Henrietta, Lizydor Juliana, Teofan (pastor).
MINNA VON BARNHELM
źródła / wzory:
George Farquhar „Wierna para” 1700 r.
Nivelle de la Chaussee „Szkoła przyjaciół” 1737 r.
Wolter „Szkotka” - spotkanie w zajeździe.
Szekspir „Kupiec wenecki” - motyw pierścienia.
akcja: 22 sierpnia 1763 r. (data dzienna - akt II, scena 2; rok - niedawny pokój).
miejsce: (stolica Prus), zajazd „Pod królem Hiszpańskim”.
charakterystyki Telleheima, Minny, Wernera, Franciszki, Justa, Gospodarza Zajazdu.
charaktery bohaterów kształtują akcję, mocne osadzenie sztuki w problematyce epoki, uzna-ne za „propruską” sztukę, krytyka Riccaut (w złym świetle Francuzi).
Tellheim z Kurlandii w armii pruskiej.
wystawienia:
Hamburg 30 września 1767 r.
Frankfurt nad Menem.
Wiedeń.
Lipsk (Goethe był studentem).
Berlin 21 marca 1768 r.
wielkie powodzenie.
przekłady:
francuski 1772 r. ze zmianami (np. w postaci Riccauta).
przeróbka 1774 r., wystawiona w Berlinie (za życia Lessinga).
polski 1775 r.
angielski 1786 r.
włoski.
z polskiego na francuski (drobne zmiany).
na scenie w Polsce wystawiany (oryginał) 1774; raczej jako literatura niż sztuka.
trudny przekład - duże zróżnicowanie.
TEKST
osoby:
major von Tellheim zdymisjonowany.
Minna von Barnhelm.
Hrabia von Bruchsall - wuj Minny.
Franciszka - garderobiana Minny.
Just - służący Tellheima.
Paweł Werner - eks-wachmistrz Tellheima.
właściciel zajazdu.
Dama w żałobie.
Kurier.
Riccaut de la Marliniere.
miejsce: zajazd.
AKT.
scena - Just sam.
Just przez sen użera się z właścicielem zajazdu.
scena - wchodzi właściciel zajazdu.
właściciel zajazdu chce ułagodzić Justa, musiał zmienić pokój Tellheima, piją, potrzebował pokoju dla damy, a Tellheim nie miał za co zapłacić rachunku, otrzymał nowy pokój („z tyłu, obok gołębnika, z widokiem na mur sąsiada”).
scena - wchodzi Tellheim.
Tellheim zamierza uregulować rachunek i się wyprowadzić.
właściciel zajazdu jest przerażony, chce wyrzucić z pokoju ową damę.
Tellheim go odsyła.
scena - Tellheim i Just.
Just wścieka się na właściciela zajazdu.
Tellheim mówi mu, że nie ma pieniędzy (tylko coś na przechowanie), chce odprawić Justa, bo nie może mu zapłacić.
scena - wchodzi dama w żałobie.
dama w żałobie jest wdową po dawnym rotmistrzu Tellheima.
scena - Just wychodzi.
dama w żałobie chce spłacić dawny dług Marloffa (męża), który ten zaciągnął u Tellheima.
Tellheim zaprzecza, że Marloff był mu cokolwiek winny, pieniądze należą do syna damy w ża-łobie, Tellheim informuje ją o zaległych pieniądzach z pułku.
scena - Tellheim sam.
drze kwit z długiem Marloffa.
scena - wchodzi Just.
Just podaje Tellheimowi rachunek, nie spodziewał sie odprawy, z rachunku wynika, że to Just jest winny Tellheimowi.
Tellheim chce zarekomendować służącego przyjaciołom.
Just przekonuje pana, że zostanie u niego na służbie.
Tellheim jest inwalidą - ma niesprawną rękę.
scena - wchodzi służący.
służący: jego pani chce przeprosić Tellheima za zajęcie mu pokoju, służący zdradza Tellhei-mowi plotki.
Tellheima nie interesują plotki o owej damie.
scena - Tellheim i Just.
Tellheim daje Justowi ostatni klejnot, ma go sprzedać, zapłacić rachunek i zabrać pudla.
scena - Just sam.
Just zamierza sprzedać klejnot gospodarzowi.
scena - wchodzi Werner.
Werner wybiera się na wojnę z Turkami, sprzedał majątek, ma 100 dukatów dla Tellheima.
Just odmawia, chce wywinąć coś właścicielowi zajazdu.
AKT.
scena - Minna i Franciszka.
Minna poszukuje Tellheima.
Franciszka jest sceptyczna, „Sercu nie należy zbytnio ufać”.
Minna opowiada o Tellheimie, „Przyjaciele i wrogowie [mienią go] najdzielniejszym żołnie-rzem świata (…) Posiada najszlachetniejsze serce, lecz prawość i szlachetność to słowa, któ-rych on nigdy nie używa”.
Franciszka podejrzewa, że Tellheim znalazł sobie inną.
scena - wchodzi właściciel zajazdu.
właściciel zajazdu jest szpiclem policji, wypytuje podróżne o dane osobowe itp., niby, że takie przepisy.
Minna pochodzi z Turyngii, celem przyjazdu są sprawy osobiste.
Minna radzi właścicielowi zajazdu zaczekać z dalszymi pytaniami na przyjazd Hrabiego, roz-mowa o Tellheimie.
właściciel zajazdu pokazuje Minnie pierścień, który dostał od Justa.
Minna orientuje się, że Tellheim również przebywa w zajeździe.
właściciel zajazdu ma znaleźć Tellheima.
scena - Minna i Franciszka.
Minna jest szczęśliwa, daje Franciszce pieniądze i pierwszemu napotkanemu rannemu żoł-nierzowi.
scena - wchodzi właściciel zajazdu.
właściciel zajazdu informuje Minnę, że Just nie chce iść po Tellheima.
Minna poleca przyprowadzić do siebie Justa.
scena.
Franciszka żałuje Tellheima.
scena - wchodzą właściciel zajazdu i Just.
Minna nie zna Justa.
Just nie chce pójść po Tellheima, nie chce też od Minny pieniędzy.
Franciszka mówi, że Minna jest siostrą Tellheima.
Just traktuje to dwuznacznie.
właściciel zajazdu ma sam odszukać Tellheima.
scena.
Minna dziękuje Bogu za odnalezienie ukochanego, nie zamierza się stroić.
scena - wchodzą Tellheim i właściciel zajazdu.
Tellheim i Minna krępują się witać przy właścicielu zajazdu.
Franciszka przemocą wyprowadza właściciela zajazdu.
scena.
Tellheim: „Szukała pani człowieka szczęśliwego, godnego pani miłości, a znalazła pani nę-dzarza”.
Minna pyta, czy on ją wciąż kocha.
Tellheim tłumaczy jej, że jest złamanym człowiekiem.
dla Minny to jednak nic nie znaczy.
Tellheim wybiega „byle dalej” od niej.
AKT.
scena - Just.
idzie z listem od Tellheima do Minny.
scena - wchodzi Franciszka.
Just oddaje Franciszce list, Tellheim chce się z nią spotkać.
Franciszka wypytuje Justa o innych służących Tellheima.
scena - Franciszka sama, potem wchodzi właściciel zajazdu.
właściciel zajazdu podglądał Tellheima i Minnę.
scena - wchodzi Werner.
Werner ostrzega Franciszkę przed właścicielem zajazdu, przyszedł zjałać właściciela zajazdu za złe potraktowanie Tellheima.
właściciel zajazdu przekręca słowa Justa.
scena - Franciszka i Werner.
Werner opowiada o dłużnikach Tellheima, o jego powodzeniu.
Franciszka wychodzi doręczyć Minnie list, obiecuje zaraz wrócić na pogawędkę.
scena - Werner sam.
zastanawia się, jak wcisnąć Tellheimowi pieniądze.
scena - wchodzi Tellheim.
Werner udaje, że oddaje Tellheimowi pieniądze Marloffowej.
Tellheim mówi o jej porannej wizycie, że spłaciła dług, „Nie należy uchodzić za bogatszego, niż się jest w istocie”, nie chce być dłużnikiem Wernera, „Nie wolno pożyczać, gdy nie wiemy, czy będziemy mogli oddać”, krytykuje pociąg Wernera do wojaczki, „łajdackiego trybu życia”.
Werner proponuje pożyczkę z procentem.
Tellheim odmawia.
scena - wchodzi Franciszka.
Franciszka zauważa Tellheima, zawraca do pokoju.
scena - Tellheim i Werner sami.
Werner wypytuje Tellheima o panią Franciszki.
scena - wraca Franciszka.
Franciszka oddaje Tellheimowi jego list, lepiej porozmawiać niż listownie się kontaktować.
Tellheim: „Ona musi przeczytać list. Zawiera on moje usprawiedliwienie, wszystkie powody i przyczyny…”.
Franciszka przekazuje Tellheimowi, że Minna wybierze się na przejażdżkę sam na sam w zamkniętym powozie.
Franciszka wspomina o żartach Wernera dotyczących kochanek Tellheima.
Tellheim wciska służącej list, jest rozpieczętowany (?).
Franciszka radzi mu się wystroić.
scena - Werner i Franciszka sami.
Werner tłumaczy się z żartu, wychodzi.
nowy znajomy spodobał się Franciszce.
scena - wchodzi Minna.
Minna przeczytała list Tellheima, duma jest jedyną wadą jej ukochanego, szykuje mu psikusa.
AKT.
scena - Minna i Franciszka.
Franciszka czyni wyrzuty Minnie, że myślała o Tellheimie (miały o nim nie rozmawiać).
scena - wchodzi Riccaut.
Francuz, żle mówi, szuka Tellheima, ma nowinę, zdymisjonowany.
Minna chce go wspomóc finansowo.
Riccaut jest oszustem przy grze, uważa Minnę za swoją (tez oszustkę).
scena - Minna i Franciszka.
Franciszka ma ubaw z Riccaut.
Minna wierzy w ludzi, martwi sie, czy Tellheim przyjdzie.
scena - wchodzi Werner.
Werner informuje obie panie, że Tellheim został zatrzymany przez płatnika wojskowego i nie-długo przyjdzie.
scena - Franciszka i Minna.
Minna komentuje Wernera, zamienia pierścienie.
scena - wchodzi Tellheim.
Minna i Tellheim mają wyjechać na spotkanie hrabiemu.
Minna mówi o (dys)honorze i ich związku, o jej reputacji, to dobrze, że on został kaleką - nie będzie jej bił, śmieje się.
Tellheim mówi jej o powodzie zdymisjonowania: zapłacić z własnej kieszeni kontrybucję, a później zakwestionowano jego prawo do zwrotu pieniędzy, czuje się dotknięty na honorze, te-raz on się śmieje.
Minnę przeraża jego śmiech i nienawiść.
on jest zamyślony.
ona przestraszona, mówi o nowinach Riccauta, zostały umorzone zarzuty przeciwko Tellhei-mowi.
Tellheim żąda jednak uznania weksla - sprawiedliwość, nie jest jej godzien.
Minna oddaje mu pierścionek, „Ma pan zbyt wiele poczucia honoru, by nie doceniał miłości”, „Niech się tak zdaje, żeśmy się nigdy nie znali”.
Tellheim jest zaskoczony.
Minna: „Pana nieszczęście jest tylko prawdopodobne, moje jest pewne”, chce odejść.
Tellheim próbuje ją zatrzymać.
ona odchodzi.
scena - Tellheim i Franciszka.
Tellheim chce pobiec za Minną.
Franciszka go wstrzymuje, mówi o ofierze poniesionej przez Minnę dla Tellheima - uciekła z domu, hrabia ją wydziedziczył, bo nie chciała wyjść za jego wybranka, została opuszczona przez wszystkich.
scena - Tellheim sam.
chce odzyskać ukochaną, poszukuje Wernera.
AKT.
scena - Tellheim i Werner.
Tellheim chce pożyczyć od Wernera pieniądze.
Werner wspomina o decyzji zwrotu pieniędzy z nadwornej kasy państwowej.
Tellheim twierdzi jednak, że to plotka, Just ma wykupić pierścień, Tellheim chce się jutro oże-nić i wstąpić znów do służby wojskowej.
scena - Tellheim sam.
„Cała moja dusza zbudziła sie do nowego życia”.
scena - wchodzi Franciszka.
Franciszka informuje Tellheima, że Minna wyjechała, pyta go o pierścień (to jego, nie jej, zo-stał wykupiony o właściciela zajazdu), mówi o biedzie Minny, która nie chce rozmawiać z uko-chanym.
scena - Tellheim sam.
„Co ja jej powiem?”.
scena - wchodzą Minna i Franciszka.
Minna żąda swojego pierscienia.
Franciszka mówi, że opowiedział wszystko Tellheimowi.
Tellheim chce wręczyć ukochanej pierścień, który od niej otrzymał.
Minna wyznaje mu miłość.
Tellheim mówi o swoim odżyciu.
scena - wchodzi Kurier.
Kurier wręcza Tellheimowi pismo królewskie.
scena - Tellheim, Minna i Franciszka.
Tellheim czyta list.
scena - skrada się właściciel zajazdu.
właściciel chciałby od Minny pierścień, bo Just chce go wykupić.
Minna bierze na siebie wszystko.
scena - Tellheim, Minna i Franciszka.
Tellheim: „Przywrócono mi szczęście i honor”.
Minna czyta list, gratuluje mu.
Tellheim: pochwała szczerej miłości Minny, „Kochać mnie będzie dla mnie samego, a ja dla niej zapomnę o całym świecie”, nie chce już być żołnierzem, ale chce zamieszkać z Minną, mimo „straty” (utraty majątku) Minna pozostaje sobą, nie jest aniołem, którego musiałby „wiel-bić z drżeniem”, ale nie mógłby kochać.
Minna wyrzuca mu jego wcześniejsze zachowanie.
Tellheim się denerwuje, że ktoś mógłby nią pogardzać.
Minna: „Tylko równość jest najsilniejszą więzią uczuć miłosnych”.
Tellheim chce podrzeć list, grozi, że wszędzie rozpowie o jej próbach rozerwania więzów.
scena - wpada Just.
Just mówi o wykupieniu przez Minnę pierścienia.
Tellheim: fałszywa, niewierna istota, „Przybyła pani tutaj, by ze mną zerwać”.
scena - wchodzi Werner.
Werner przyszedł z pieniędzmi.
Tellheim już ich nie chce.
Minna chce wytłumaczyć ukochanemu, ale on jej nie słucha.
scena - za chwilę wejdzie hrabia.
Minna mówi o kłamstwie, by poznać jego uczucia, pierścienie, pięknym za nadobne.
Tellheim: „Jakbym zbudził się ze straszliwego snu”.
scena - wchodzi hrabia.
Minna i hrabia witają się.
Minna przedstawia wujowi Tellheima.
wychodzą.
scena - Tellheim, Werner, Just i Franciszka.
Tellheim zostaje, by porozmawiać z Wernerem, pyta o drugi tysiąc z pieniędzy Wernera, chce być bankierem Wernera, ściskają się.
scena - Franciszka i Werner.
Franciszka: „Panie wachmistrzu, czy panu nie potrzeba pani wachmistrzowej?”.
Werner: zapewne pojadą razem do Persji, „Za 10 lat będzie panienka generałową albo wdo-wą!”.
pominięte w notatce - wynika z tekstu!
1