Dwujęzyczność literatury polskiej w renesansie
Do Polski język łaciński dotarł wraz z chrześcijanizmem. Znany początkowo tylko duchownym, upowszechniał się stopniowo dzięki postępowi alfabetyzacji. Był używany w liturgii, szkołach oraz we wszystkich dziedzinach życia publicznego wymagających kontaktów międzynarodowych. Decydując o elitaryzmie i hermetyzmie kultury, stawał się jednocześnie czynnikiem jej europeizacji, pomostem umożliwiającym przepływ idei między krajem a zachodnią wspólnotą. Skromne początki twórczości literackiej w języku polskim z okresu średniowiecza uzyskały rozwinięcie w działalności pisarzy renesansowych.
W początkowym okresie Renesansu w Polsce poeci tworzyli po łacinie. Włączali się przez to w europejski nurt renesansowy, humanistyczny, nawiązując do wzorów starożytnych. Język polski uważany był za zbyt mało precyzyjny, by wyrazić nim poezję. Tak więc w środowisku dworskim rozwija się łacińska poezja humanistyczna. Uprawiana przez przedstawicieli różnych stanów: szlacheckiego, mieszczańskiego, nawet chłopskiego, w klasycznych formach wyrażała ogólną sekularyzację życia, przygotowując rozkwit poezji pisanej po polsku w tym duchu i stylu, o czym świadczy najpierw oddziaływanie łacińskiej twórczości na polskie próby rymotwórców samouków, potem zaś bezpośrednie przejście jej przedstawicieli do języka polskiego.
„Renesans” stworzył wybitne dzieła literackie pisane w języku łacińskim. Nie była to już łacina zniekształcona naleciałościami średniowiecznymi, lecz wyzyskująca wzory klasyczne, czerpiące z dorobku antycznej myśli i rozwijająca twórczo jej dorobek. Poezja polsko-łacińska, publicystyka polityczna, piśmiennictwo naukowe i użytkowe posługiwały się łaciną, tworząc drugi obok polskiego tor rozwoju literatury, żywotny i ofensywny aż po schyłek epoki.
Najwybitniejsi poeci tworzący po łacinie:
Andrzej Krzycki − Pisał łaciną żywą i plastyczną, daleką od klasycznej. Pisał utwory religijne, nieprzyzwoite, erotyki, wiersze refleksyjne i złośliwe, jadowite epigramaty oraz pamflety i paszkwile (tekst ośmieszający jakąś osobę i kompromitujące ją w oczach innych). Encomium Lutheri" - "Pochwała Lutra", pierwsza w Europie satyra antyluterska; Epitalamium Divi Sigismundi primi regis et inclytae Bonae, reginae Poloniae - "Epitalamia na cześć zaślubin Zygmunta z Barbarą i później z Boną".
Mikołaj Hussowski − Zaliczany jest do grona wczesnorenesansowych poetów polsko-łacińskich. Jego twórczość nie jest obszerna, wyróżnia się jeden sporych rozmiarów poemat - Carmen de statura, feritate ac venatione bisontis (Pieśń o wyglądzie, dzikości i polowaniu na żubra) Kraków 1523, znany powszechnie pod skróconym tytułem: Carmen de bisontis (Pieśń o żubrze).
Klemens Janicki − Autor cyklu elegii Variae elegiae i Tristium liber z których pochodzi elegia O sobie samym do potomności (De se ipso ad posteritatem); epigramatów Epigrammata i żywotów królów polskich Vitae regnum Polonorum. Wzorował się na starożytnych: przywołuje bogów starożytnych, mitologię, metaforykę.
Jan Dantyszek − elegia Jonas propheta de interitu civitatis Gedanensis (Jonasz Prorok o zagładzie miasta Gdańska), (1535), poemat De nostrorum temporum calamitatibus silva (O klęskach naszych czasów), opublikowanym w roku 1530 w Antwerpii, Bolonii, Kolonii i w Krakowie oraz Elegia amatoria. erotyk ten, znany także pod tytułem Ad Grinaeam (Do Grynei, 1518).
Skromne początki twórczości literackiej w języku polskim z okresu średniowiecza uzyskały świetne rozwinięcie w działalności pisarzy renesansowych. Był to nie tylko rozwój żywiołowy. Ludzi renesansu odróżniała od innych pokoleń pełna świadomość znaczenia ich własnej twórczości. Uprawiali ją, z całym przekonaniem realizując świadomie ukształtowany program. Zarówno Rejowskie "[…] iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają", jak i dumne wyznanie Kochanowskiego z "Muzy": "Sobie śpiewam a Muzom […]", dają świadectwo temu programowi, wyrażają go i manifestują niezależnie do indywidualnych różnic w sposobie realizacji.
Jednym z pierwszych krzewicieli wartości języka polskiego był Biernat z Lublina. Napisał modlitewnik Raj duszny (wydany w 1513). Stanowił on przeróbkę modlitewnika Antidotarius animae. Ok. 1516 lub ok. 1522 ukazał się jego Żywot Ezopa Fryga - wierszowana biografia, zawierająca ponadto ponad 200 bajek, opartych na wzorach łacińskich (ich tytuły stanowią pierwszy polski zbiór przysłów). Biernat był także autorem listu do księgarza krakowskiego Szymona (1515), w którym zawarł renesansową filozofię opartą na racjonalności.
Mikołaj Rej − twórczość jego powstała na pograniczu epok literackich, reprezentuje różne idee: średniowieczną moralistykę i dydaktykę łączy z renesansowym posłannictwem pisarza jako propagatora języka narodowego, zamiast łaciny lub greki klasycznej. Za swoją misję uznawał edukację narodu, ukazanie harmonii człowieka i natury. Jego zdaniem "człowiek naturalny", powinien mówić i pisać w swoim ojczystym języku. Dawne miano ojca literatury polskiej Mikołaj Rej zawdzięczał autorskiemu posłaniu zawartemu w zbiorze satyrycznych epigramatów Zwierzyniec (1562): A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, lecz swój język mają. W posłaniu tym autor, zgodnie z ideałami reformacji, daje do zrozumienia, że Polacy mają nie język gęsi (łacinę, nazywaną tak od brzmienia jej wymowy, od gęsich piór używanych ówcześnie do pisania, a w kontekście legendy o gęsiach, które obroniły Rzym) lecz swój własny, polski i tym samym deklaruje kulturową i polityczną niezależność Rzeczypospolitej od papieskiego Rzymu.
Najwybitniejszym polskim autorem piszącym zarówno po łacinie jak i po polsku był Jan Kochanowski. Lista jego dzieł obejmuje kilkaset dzieł w znacznej części wierszowanych:
− w języku polskim: fraszki, pieśni (w tym Pieśni świętojańskiej o Sobótce, składającej się z 12 wierszy), wierszowane tragedie: Odprawa posłów greckich i niedokończona Alcestis męża od śmierci zastąpiła, dokonał przekładu 150 psalmów (wydanych w zbiorze Psałterz Dawidowy) oraz 7 psalmów opublikowanych jako Siedm psalmów pokutnych. Jest autorem cyklu wzorów osobowych Wzór pań mężnych; poematu heroikomicznego Szachy; poematu satyryczno-politycznego Satyr albo Dziki mąż; licznych epicediów i epitalamiów; hodoeporikonu Jezda do Moskwy; cyklu Trenów poświęconych zmarłej córce, poematu Zuzanna i Proporzec albo hołd pruski, anegdot i facecji (Apoftegmata), listu poetyckiego Marszałek, przekładu fragmentu księgi III Iliady Homera (Monomachija Parysowa z Menelausem), traktatów Ortographia polska i O Czechu i Lechu historyja naganiona oraz prozatorskiego dialogu Wróżki.
− w języku łacińskim: ody (wydane w zbiorze Lricorum libellus), liczne elegie (Elegiarum libri duo i Elegiarum libri IV - zbiory obejmujące kilkadziesiąt utworów), 123 epigramaty (wydane pod tytułem Foricoenia); jest także autorem panegiryczno-dworskiej sielanki (Dryas Zamchana...), łacińskiego epilogu do Odprawy posłów greckich pt. Orpheus Sarmaticus oraz satyry politycznej Gallo crocitanti A'MOIBE.
Należy pamiętać, że w dobie renesansu literatura pisana w języku łacińskim i w języku polskim funkcjonowała w obiegu na równych prawach, natomiast jeśli chodzi o utwory, które „eksportowane” były na zachód, pisane były tylko w języku łacińskim, ponieważ Łacina przez wiele wieków była językiem nauki i sztuki. Dopiero od XVII wieku rola łaciny zmniejsza się, w XVIII marginalizuje, ale język łaciński dalej bywa używany, zwłaszcza jako język liturgii i publikacji Kościoła katolickiego.
3