Konwencja, fascynacja, realizm. Rola motywów ludowych w literaturze romantycznej i młodopolskiej.

W epoce romantyzmu panował spór pomiędzy przedstawicielami nowej epoki i klasykami, którzy nie uznawali pozarozumowej, opartej na wierzeniach prostego ludu, koncepcji współistnienia dwóch światów: żywych i umarłych, realnego i metafizycznego. Poeci romantyczni bardzo często sięgali w swoich dziełach po motywy ludowe. Jednym z najlepszych przykładów takiego utworu są "Dziady" Adama Mickiewicza, a dokładnie: druga ich część. Nasz wieszcz przedstawia w nich tytułowy obrzęd dziadów, podczas którego guślarz wywołuje duchy zmarłych. Dusze, pojawiające się podczas przedstawionej ceremonii , tułają się po świecie, ponieważ nie mogą trafić do nieba od razu, za błędy i przewinienia popełnione podczas życia na ziemi. Mickiewicz opisuje z dużą dokładnością przedstawiając całą ceremonię i jej uczestników.

Jako pierwsze pojawiają się dwa aniołki: Józio i Rózia. Są to duchy lekkie. Dzieci proszą o ratunek i wybawienie ich z tułaczki. Guślarz daje im ziarnka gorczycy i odpędza. Przed odejściem przekazują jeszcze pewną mądrość:

"Bo słuchajcie i zważajcie u siebie,
Że według Bożego rozkazu
Kto nie doznał goryczy ni razu
Ten nie dozna słodyczy w niebie"

Następną wywołaną duszą jest Widmo, które przedstawia pana, właściciela wsi, który był bardzo okrutny dla swoich poddanych i teraz nie może zaspokoić głodu ponieważ ptaki (poddani złego pana) wyrywają mu całe jedzenie. Przedstawione są tu historie kilku osób gnębionych za życia przez okrutnego pana. Guślarz nie może uratować głodującego, ponieważ:

"Kto nie był za życia człowiekiem
Temu człowiek nic nie pomoże"

Kolejna zjawa to Dziewczyna. Była najpiękniejsza w całej wsi, lecz drwiła z miłości i chłopców, którzy się jej oświadczali. Guślarz nie pomaga jej, ponieważ:

"Kto nie dotknął ziemi ni razu
Ten nigdy nie może być w niebie"

Później Dziewczyna znika i pojawia się milczący Upiór. Pomimo zaklinań Guślarza duch nie znika, ani nie wydaje z siebie żadnego głosu - wpatruje się tylko w milczeniu w oczy młodej pasterki. W końcu Guślarz nakazuje wyprowadzić ją z nacmentarnej kaplicy; Upiór podąża za nią i także opuszcza kaplicę.

Mickiewicz napisał ten utwór, aby przedstawić stary, zanikający zwyczaj wywodzący się jeszcze z czasów pogańskich, lecz jeszcze uprawiany w niektórych częściach Litwy. Z innej jednak strony chciał w sposób przystępny dla czytelnika przedstawić pewne schematy zachowań i postępowania, które stanowią podstawę dobrego życia.

Motywy ludowe przewijają się przez dużą część utworów Adama Mickiewicza. "Konrad Wallenrod" jest kolejnym utworem, w którym zostały one przedstawione. Tym razem jest to pieśń gminna, zaśpiewana przez starego wajdelotę, Halbana. W tym utworze element pieśni ludowej pełni m.in. rolę przypomnienia głównemu bohaterowi o jego zadaniu. Mickiewicz ukazuje tu pieśń jako coś niezniszczalnego; pomimo wielu lat życia wśród zupełnie obcego narodu - wśród wrogów, pozbawienia wszelkich kontaktów z ojczystą kulturą, Halban nie zapomina, nie daje się zbałamucić Niemcom. Poeta wie, że pieśni nie można ocenzurować, więc używa jej jako symbolu zrozumiałego tylko dla patriotów.

Adam Mickiewicz szeroko porusza tematykę ludową w "Balladach i romansach" zawartych w pierwszym tomie jego poezji wydanym w 1822 r. Do tego cyklu należą m.in. ballady "Romantyczność", "Świteź" i "Świtezianka" .

"Romantyczność" opowiada historię dziewczyny, która po śmierci ukochanego Jaśka chodzi po ulicach i jest przekonana o tym, że jej wybraniec wciąż ją kocha. Dla Karusi bardzo ważne jest to, że według wierzeń ludowych kontakty z ukochaną, zmarłą osobą są utrzymywane również po śmierci. Z tego powodu młoda dziewczyna błąka się po polach i po wsi rozmawiając z Jaśkiem, śmiejąc się, a niekiedy płacząc.

"Świteź" przedstawia historię bezbronnego miasta zamieszkałego czasowo tylko przez kobiety, dzieci i starców. Miejscowość ta została napadnięta przez Rosjan, natomiast mieszkańcy poprosili Boga o śmierć, by nie dostać się do niewoli; zostali zamienieni w podwodne kwiaty, a ich miejscowość zalana wodą. W ten sposób powstało jezioro "Świteź", nad brzegami którego rosyjscy żołnierze zostali ukarani za swoje czyny. W utworze tym zawarte są wierzenia ludowe odnośnie Świtezi: zatopionego miasta, zamienionych w kwiaty kobiet i dzieci, magicznej mocy kwiatów.

"Świtezianka" opisuje historię pewnego myśliwego, który przysięga swojej ukochanej miłość do końca życia. Szybko jednak łamie przysięgę gdy daje się uwieść niebywale pięknej nimfie wodnej, która okazuje się być jego ukochaną. Nimfa przepowiada mu surową karę i w ten sposób kochanek zamienia się w jęczący modrzew stojący nad brzegiem jeziora. Opowieść ta jest oparta na podaniach, mówiących o nimfach wodnych ukazujących się nad brzegiem jeziora.

Autor chciał przekazać zasadę o nieuchronności kary za złamane przysięgi i obietnice; poruszony został problem winy i kary, co autor ujmuje w wersach utworu:

"(...) kto przysięgę naruszy
Ach biada jemu. za życia biada!
I biada jego złej duszy"

W okresie młodej polski jednym z poetów, który nawiązywał w swoich utworach do motywów ludowych był Kazimierz Przerwa - Tetmajer. W jego twórczości do motywów ludowych nawiązują m.in. utwory: "Jak Janosik tańczył z cesarzową", "Ballada o Janosiku i Szalomonównie Jadwidze", cykl: "Na skalnym podhalu", do którego należą: "Bez co się święci dostali na kępę" i "O Panu Jezusie i zbójnikach".

"Jak Janosik tańczył z cesarzową" - jest to anegdotka o tym jak cesarzowa Austrii, usłyszawszy o wspaniałych wyczynach Janosika, zapragnęła z nim zatańczyć . Tetmajer przedstawia tutaj bardzo duży wpływ ballad i podań ludowych na życie ludzi, nie tylko z danego narodu.

"O Panu Jezusie i rozbójnikach" jest to tekst oparty na podaniu ludowym o Jezusie, który został przyłączony przez grupę rozbójników jako tragarz i posługiwacz. Podróżował z nimi i obserwował ich nienaganne zachowanie. Gdy wszyscy trafili do miasta zostali postawieni przed sądem i skazani. W tym momencie Jezus powiedział całą prawdę o oskarżonych i sędziach. Rozbójników zamienił w jabłonie, a sędziów wygonił z miasta.

We wszystkich wymienionych przeze mnie utworach można zauważyć elementy dotyczące motywów ludowych. W twórczości Kazimierza Przerwy - Tetmajera elementy te służą przekazaniu treści i morałów dotyczących życia. Autor wykorzystał w nich podania ludowe.

Motywy ludowe zawarte w "Weselu" Stanisława Wyspiańskiego to głównie tytułowe wesele wiejskie, które jest w tym przypadku symbolem, podobnie jak występujący w ostatniej scenie chochoł.

W "Chłopach" Władysława Reymonta szeroko zostały opisane obyczaje i obrzędy panujące na wsi. Wszystkie święta i uroczystości o charakterze religijnym, kultowym stanowią główną treść utworu. Moim zdaniem najlepszym przykładem "ludowości", związanym także z II częścią "Dziadów", jest fakt, że w Dniu Zadusznym Kuba wyszedł z kościoła po mszy za zmarłych i poszedł na grób rodziców aby rzucić okruchy chleba dla dusz czyśćcowych.

Praktycznie cała powieść opiera się na elementach ludowych, jest to po prostu wspaniały opis całego, rocznego cyklu życia na wsi.

Dużą część twórczości romantycznej i młodopolskiej dobrze charakteryzują poniższe słowa Cypriana Norwida:

"I stąd największym prosty lud poetą
Co nuci z dłońmi ziemią brązowemi,
A wieszcz periodem pieśni i profetą,
Odlatującym z pieśniami od ziemi"

---