ŚREDNIOWIECZNE INSPIRACJE W LITERATURZE ROMANTYCZNEJ.
Jednym z powodów odwoływania się romantyków do przeszłości było eksponowanie narodu jako autonomicznego indywiduum w obrębie ludzkości.
O jego odrębności miały decydować dwa elementy: historyczna tradycja i moralność. Innym powodem sięgania do przeszłości jest odkrycie człowieka jako wytworu historii. Odkryto tzw. "człowieka historycznego".
Najchętniej sięgano do czasów średniowiecza. Tajemnicze zamki, czy też ruiny stawały się wspaniałą scenerią do ukazywania niezwykłych przygód średniowiecznych rycerzy śmiało dążących do realizacji swoich idei.
Możliwe, że wybór średniowiecza był spowodowany tym, że romantycy lubili nastrój tajemniczości. Stąd też sięganie do tematyki orientalnej, do poezji ludowej pełnej fantazji, baśniowości i tajemniczości.
W polskim romantyzmie możemy doszukać się innych przyczyn sięgania do tradycji średniowiecznej. W naszej historii czasy Romantyzmu to okres, w którym Polska nie była niepodległość. Fakt ten ma decydujące znaczenie dla problematyki światopoglądowej i moralnej ówczesnego piśmiennictwa. Znajduje ona wyraz przede wszystkim w pytaniach o przyczyny tragedii losu narodowego, rolę zła w świecie rządzonym przez Boga, który dopuścił do rozbioru Polski, wreszcie w próbach określania nowej sytuacji narodu, sformułowania uczuciowo - moralnych zasad obywatelskich zachowań i działań polskiej społeczności w niewoli. Literatura romantyczna miała szukać wzorów pisarskich, które odpowiadałyby istniejącej sytuacji. Tragizm położenia polski kierował ludzi ku Bogu, jako twórcy i ostoi moralnej. Zwrot ku Bogu, to także zwrot ku średniowieczu, kiedy to najbardziej rozwinął się wątek boski. Do najczęściej podkreślanych i eksponowanych przez romantyków antynomii m.in. należą: duch i materia, dobro i zło, uczucie i rozum ("Dziady III cz". - o duszę Konrada walczą Aniołowie i Szatan, "Nie-boska komedia" - hrabia Henryk postawiony między dwiema siłami - duchów dobrych i złych, "Faust" - bohater zwodzony przez Mefistofelesa).
Nurt ideologii jaka dojrzewała przez całe polskie średniowiecze to nurt ideologii narodu i państwa. Już wieki średnie wyłoniły świadomość narodową Polaków. Ich poczucie odrębności i godności wobec obcych, ich przywiązanie do ziemi i przekonanie o obowiązku obrony. Główną nosicielką tej świadomości była historiografia (kroniki Kadłubka, Galla Anonima, Jana Długosza). Wzbudziły one w Polakach patriotyzm.
Polska powieść historyczna w dobie romantyzmu miała ambicje upamiętnienia dziejów, pokazywania ich blasku i chwały. Wreszcie miała przypominać i nauczać o przeszłości. Dlatego nie zwrócono się ku zwykłym bohaterom, lecz ku wielkim postaciom historycznym, postaciom wielkich królów i mężów stanu (w balladach - "Lilie" wspomniany został Bolesław Śmiały).
Akcja Mickiewiczowskiej "Grażyny" rozgrywa się w średniowieczu na Litwie. Główni bohaterowie Litawor i Grażyna to para książęca. Litwa znajduje się w okresie sporów i walk książąt dzielnicowych, których książe Witold zmusza do uległości. Litawor, młody, nieopatrzny i popędliwy książe Nowogródka, nie chcąc uznać zwierzchnictwa Witolda wzywa na pomoc Krzyżaków, zawsze czujnych i gotowych wkroczyć na Litwę. Do zamku przybywają Krzyżaccy posłowie, a Grażyna, aby zapobiec zdradzie przywdziewa zbroję męża i na czele rycerzy rusza do walki z Krzyżakami. Zrozpaczony Litawor teraz dopiero uświadamił sobie własną nikczemność i zdradę, ginie dobrowolnie na stosie przy zwłokach żony. Historyczność poematu widoczna jest już na samym początku w opisie zamku nowogródzkiego. Zamek jest oczywiście gotycki, gdyż ten styl stał się ulubionym stylem romantyków sięgających do tradycji średniowiecza. Średniowieczne cechy widoczne są także w charakterystyce postaci, szczególnie osoby Litawora. Gwałtowny, mężny, żądny władzy, nie ogładzony przez kulturę, jest doskonałym typem średniowiecznego rycerza, który swą dumę pana feudalnego stawia wyżej niż dobro ojczyzny.
Historycyzm romantyczny poza tendencją do wyszukiwania z dziejów wniosków dla późniejszych okresów, poszukiwał również prawd uniwersalnych, tj. prawdy ważnej w każdym czasie, w każdym społeczeństwie. Historia ukazana w "Grażynie" mówi o konieczności rezygnowania z korzyści i spraw osobistych na rzecz dobra ojczyzny.
W "Konradzie Wallenrodzie" akcja toczy się w XIV wieku. Jest to powieść historyczna z "dziejów litewskich i polskich". Na Litwie panuje Witold. Są to czasy walki z Zakonem Krzyżackim. Konrad jest człowiekiem honoru, jako rycerz średniowieczny ma silnie rozwinięte poczucie moralności i etyki, konieczność wybrania drogi podstępu jako formy walki z wrogiem wywołuje w nim ostre rozterki. Konrad posiada trzy najistotniejsze cechy średniowiecznego rycerza: miłość do ojczyzny, nienawiść do wroga (Krzyżaków) i miłość do kobiety (Aldony).
U Norwida inspiracje średniowieczem zauważamy w wierszu "Bema pamięci żałobny rapsod". Utwór ten został napisany w 1851 roku i poświęcony pamięci generała Bema, uczestnika powstania listopadowego, a potem naczelnego wodza powstańczej armii węgierskiej, zmarłego w 1850 roku w Turcji. Pogrzebowi Bema zostały nadane cechy pogrzebu średniowiecznego rycerza, a zarazem starosłowiańskiego wodza. Zwłoki jego, przybrane w zbroję rycerską, niesie bojowy rumak, nad nim "wieją proporce" a "trąby długie we łkaniu aż się zanoszą". Idą panny żałobne, jedne ze snopami, drugie z wielkimi glinianymi naczyniami, chłopy biją w topory, a pachołki w tarcze. Towarzysze broni bohaterskiego wodza kłują włóczniami rumaka.
Odwołanie do średniowiecza obserwujemy w romantyzmie niemieckim. Niemcy pod koniec XVIII w nie przeżyli jeszcze rewolucji burżuazyjnej, ale przez kilkanaście lat duża część krajów niemieckich znajdowała się pod okupacja wojsk napoleońskich, a więc pod rządami Francuzów. Po klęsce Napoleona Niemcy odzyskały utracone ziemie, lecz były osłabione ekonomicznie i państwowo, pomniejszyła się ich rola w polityce europejskiej.
Dramat Goethego "Faust" nawiązuje do średniowiecznego podania o alchemiku, który za cenę tajemnicy robienia złota sprzedał swoją duszę diabłu.
"Cierpienia młodego Wertera" też mogą nawiązywać do romansów średniowiecznych. Goethe ukazał tu losy młodego człowieka przeżywajacego nieszczęśliwą miłość, która w efekcie doprowadziła go do samobójstwa.
Przykładów nawiązań do średniowiecza możemy szukać równie ż w twórczości Waltera Scotta, który do swych powieści wprowadzał fabułę romansową, nie pozbawioną niekiedy wątków melodramatycznych, ale żywą, obfitującą w przygody i awantury, przeżycia swych bohaterów ukazywał na tle wydarzeń historycznych. Pojawia się u niego dużo scen zbiorowych (sceny uczt, rycerskich turniejów, pojedynków. Można również zauważyć dużą dokładność w opisach strojów czy uzbrojenia.