Zjawisko ubóstwa w Polsce w latach dziewięćdziesiątych.

I. Uwagi wstępne:

Ubóstwo jako zjawisko społeczno-ekonomiczne jest różnie definiowane, a określenie jego wielkości w danej populacji zależy od przyjętych kryteriów wyznaczenia jego granic, tzw. linii ubóstwa.

Bank Światowy definiuje ubóstwo jako niemożność osiągnięcia minimalnego standardu życiowego. Według definicji EWG, ubóstwo odnosi się do osób, rodzin lub grup osób, których środki materialne kulturalne i socjalne są ograniczone w takim stopniu, że poziom ich życia obniża się poza akceptowane minimum w kraju zamieszkania.

Wyróżnia się 3 zasadnicze podejścia do statystycznego określenia granic ubóstwa:

1. na podstawie poziomu dochodów lub wydatków gospodarstw domowych,

2. na podstawie subiektywnych ocen gospodarstw domowych, które określają możliwość zaspokajania potrzeb przy różnych poziomach dochodów,

3. przy zastosowaniu niepieniężnych wskaźników charakteryzujących poziom życia (m.in. warunki mieszkaniowe, zasobność gospodarstwa domowego).

Linia ubóstwa określona wg kryteriów obiektywnych oznacza taki najniższy dochód, który umożliwi zaspokojenie minimalnych potrzeb osoby (gospodarstwa domowego). Gospodarstwo domowe uznaje się za ubogie jeśli jego dochód jest mniejszy od ustalonej granicy ubóstwa.

W badaniach poziomu ubóstwa stosuje się m.in. następujące granice;

1. Minimum socjalne - liczone jest przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych (IPiSS) jako granica ostrzegająca przed ubóstwem, wyznaczająca sferę niedostatku. Minimum to uwzględnia koszyk dóbr i usług uznanych za niezbędne do normalnego funkcjonowania człowieka w społeczeństwie, a jego poziom zbliżony jest do przeciętnego poziomu wydatków gospodarstw domowych.

2. Relatywną granicę ubóstwa - połowa średnich wydatków ekwiwalentnych ogółu gospodarstw domowych w kraju.

3. Linię ubóstwa bezwzględnego (absolutnego) - szacowaną przez IPiSS jako poziom minimum egzystencji dwukrotnie niższy od poziomu minimum socjalnego. Konsumpcja niższa od poziomu wyznaczonego tą granicą prowadzi do biologicznego wyniszczenia.

Natężenie ubóstwa w całej populacji i w poszczególnych jej grupach charakteryzuje się przy pomocy dwóch zasadniczych wskaźników:

1. zasięgu ubóstwa (udział gospodarstw domowych posiadających dochody poniżej linii ubóstwa w ogólnej liczbie gospodarstw),

2. głębokości ubóstwa (różnica pomiędzy granicą ubóstwa i średnim dochodem jednostek ubogich, odniesiona do wartości granicy ubóstwa).

II. Skala ubóstwa w świetle przeprowadzonych badań

W latach osiemdziesiątych ubóstwo dotyczyło przede wszystkim rodzin emeryckich i dysfunkcyjnych (tzw. rodzin patologicznych). W latach dziewięćdziesiątych najczęstszą przyczyną marginalizacji rodzin i rozszerzania się skali ubóstwa stanowi bezrobocie i zbyt niskie dochody gospodarstw domowych.

Badania poziomu ubóstwa prowadzone w latach dziewięćdziesiątych przez różne ośrodki naukowe jednoznacznie wskazują, iż zagrożenie ubóstwem najsilniej koreluje ze względnie młodym wiekiem, niskim poziomem wykształcenia, miejscem zamieszkania w małym mieście i na wsi oraz z wielkością gospodarstwa domowego.

Istotnym wyznacznikiem biedy jest również typ rodziny. Najwyższe zagrożenie ubóstwem istnieje w rodzinach wielodzietnych. Najbardziej zagrożone ubóstwem są rodziny z trojgiem i więcej dzieci, w następnej kolejności rodziny niepełne i rodziny osób starszych utrzymujących się ze świadczeń emerytalno-rentowych.

W latach osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych obserwowano rozszerzanie się sfery ubóstwa i wzrost zagrożenia ubóstwem. W latach 1995 - 1996 tendencja ta uległa zahamowaniu. Odsetek osób żyjących poniżej minimum egzystencji spadł z 6,4% w 1994 r. do 4,3% w 1996 r. Odsetek osób żyjących w sferze niedostatku, poniżej minimum socjalnego zmniejszył się z około 58% w 1995 r. do około 47% w 1996 r. Zasięg ubóstwa relatywnego kształtował się w tym czasie na poziomie 13-14%.

W 1996 roku 47% osób w Polsce żyło w gospodarstwach domowych, w których poziom wydatków był niższy od minimum socjalnego, 14% osób (ok. 5,4 mln) żyło w rodzinach, w których poziom wydatków był niższy od relatywnej granicy ubóstwa, a 4,3% (ok.1,7 mln) osób żyło w rodzinach, których wydatki były niższe od minimum egzystencji.

W okresie transformacji pogorszyła się sytuacja rodzin powiązanych z rolnictwem. Dochody tych gospodarstw domowych były w 1996 r. o ok. 13 - 19% niższe niż dochody rodzin pracowniczych, podczas gdy na początku zmian ustrojowych przewyższały dochody pracownicze o 3 - 6%.

Raport Banku Światowego

W raporcie Banku Światowego `Poverty in Poland' - (Ubóstwo w Polsce), opublikowanego w 1994 r. jako granice ubóstwa przyjęto:

najniższą emeryturę i rentę,

minimalną płacę.

Według kryterium najniższej emerytury oceniono, iż 14,4% ludności w Polsce można uznać za ubogą, tj. ok. 5,5 mln osób.

Według kryterium minimalnej płacy oceniono, iż 26,2% ludności można uznać za ubogą, tj. ok. 10 mln osób.

Według kryterium wieku wśród ubogich:

ludność w wieku produkcyjnym stanowiła - 61%,

dzieci stanowiły - 34%,

ludzie starsi stanowili - 5%.

Według kryterium grupy społeczno-ekonomicznej wśród ubogich:

pracownicy stanowili - 38%,

rolnicy stanowili - 17%,

chłoporobotnicy stanowili - 12%.

Według raportu Banku Światowego 60% ogółu ubogich osób w kraju mieszka na wsi, co stanowi 22,1% ogółu mieszkańców wsi, czyli że co 5 mieszkaniec wsi w Polsce jest człowiekiem ubogim.

Badania Głównego Urzędu Statystycznego

Od 1991 roku Główny Urząd Statystyczny prowadzi badania budżetów domowych, które służą m.in. szacowaniu frakcji (odsetek, stopa ubóstwa, zasięg) ludności ubogiej oraz do opisu cech tej populacji.

Na podstawie tych badań szacuje się, iż w latach 1993 - 1996 odsetek osób wchodzących w skład gospodarstw domowych, w których przeciętne miesięczne wydatki były niższe od przyjętej relatywnej linii ubóstwa wynosił:

w 1993 r. - 12,0%

w 1994 r. - 13,5%

w 1995 r. - 12,8%

w 1996 r. - 14,0 %

Odsetek osób w gospodarstwach domowych znajdujących się poniżej relatywnej linii ubóstwa według miejsca zamieszkania w 1996 r. przedstawiał się następująco:

Miasta:

500 tys. i więcej 4,0%

200 - 500 tys. 7,5%

100 - 200 tys. 8,0%

20 - 100 tys. 10,6%

20 tys. i mniej 14,8%

Wieś: 21,2%

Największe różnice między miastem i wsią w stopniu zagrożenia ubóstwem dotyczą gospodarstw jednoosobowych, rodzin osób starszych oraz gospodarstw, w których głowa rodziny miała wyższe wykształcenie; najmniejsze dotyczą rodzin wielodzietnych.

W 1996 roku mieszkańcy wsi stanowili około 60% ogółu osób żyjących w Polsce w sferze ubóstwa relatywnego.

W populacji ubogich żyjących na wsi:

* ok. 27% stanowiły osoby z gospodarstw pracowników,

* ok. 21,1% stanowiły osoby z gospodarstw rolników,

* ok. 21% stanowiły osoby z gospodarstw emerytów i rencistów,

* ok.16% stanowiły osoby z gospodarstw pracowników użytkujących gospodarstwo rolne,

* ok.12% stanowiły osoby z gospodarstw utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (głównie z zasiłków dla bezrobotnych oraz świadczeń społecznych).

Tabela 1. Odsetek osób w gospodarstwach domowych w miastach i na wsi znajdujących się poniżej relatywnej granicy ubóstwa według cech społeczno- ekonomicznych w 1996 r.

Wyszczególnienie	Odsetek osób poniżej relatywnej granicy ubóstwa
		Miasta	Wieś
Ogółem	9,3	21,2
Według liczby osób w gospodarstwie domowym
1 osobowe	3,1	12,2
2 osobowe	3,8	8,6
3 osobowe	5,3	11,9
4 osobowe	8,2	17
5 osobowe	16,5	23,5
6 i więcej osobowe	29,8	33,4
Według typu biologicznego gospodarstwa
Małżeństwa:
Bez dzieci na utrzymaniu	2,8	7,4
z 1 dzieckiem	4,4	10,4
z 2 dzieci	7,7	14,9
z 3 dzieci	17	23,6
z 4 i więcej dzieci	36	39,7
Matka lub ojciec z dziećmi	9,5	17,7
Według wieku głowy gospodarstwa domowego
34 lata i mniej	12,5	22,5
35-44 lata	11,3	22,5
45-54 lata	7,4	22
55-64 lata	5,8	15,6
65 lat i więcej	5,7	18,9
Według poziomu wykształcenia głowy gospodarstwa domowego
Wyższe	0,9	5,4
Średnie	5,3	10,6
Zasadnicze	12,6	22,7
Podstawowe i bez wyk.	17,1	25,8

Źródło: Wskaźniki ubóstwa w świetle badań budżetów gospodarstw domowych, GUS, Warszawa 1997, s. 42.

Rodziny utrzymujące się z niezarobkowych źródeł to grupa społeczno-ekonomiczna gospodarstw domowych najbardziej zagrożona ubóstwem. W 1996 roku w tej grupie odsetek osób, których miesięczne wydatki były niższe od relatywnej granicy ubóstwa wyniósł ok. 57%.

Tabela 2. Wybrane wskaźniki dotyczące warunków życia gospodarstw domowych pozostających poniżej relatywnej granicy ubóstwa w miastach i na wsi w 1996 r.

Wyszczególnienie	Gospodarstwa domowe pozostające poniżej relatywnej granicy ubóstwa (w %)
		Miasta	Wieś
Żywność	55,4	62,7
Odzież	3,5	4,9
Mieszkanie	20,3	10,9
Koszty użytkowania mieszkania	19,0	9,5
Ochrona zdrowia	2,2	2,5
Higiena osobista	3,2	3,0
Oświata	2,1	1,9
Kultura i wypoczynek	2,7	1,9
Transport i łączność	3,7	5,3

Źródło: Wskaźniki ubóstwa w świetle badań budżetów gospodarstw domowych, GUS, Warszawa 1997, s. 45.

Szacuje się, że w 1996 roku wśród populacji ubogich (ok. 5,4 mln osób wg kryterium relatywnego) około 1,4 miliona osób było ubogimi przynajmniej od 1993 roku. Ubóstwem trwałym najbardziej zagrożone są rodziny wielodzietne, gospodarstwa domowe o niskim poziomie wykształcenia, dotknięte bezrobociem, zwłaszcza te mieszkające na wsi i w małych miastach.
Ubóstwo trwałe jest głębsze niż przeciętne w danym roku. Szacuje się, iż wydatki osób pozostających w ubóstwie w latach 1993 - 1996 były o 28% niższe od wydatków określonych dla relatywnej granicy ubóstwa. Wydatki gospodarstw domowych zagrożonych ubóstwem trwałym kształtowały się na granicy przetrwania biologicznego (minimum egzystencji); trzy czwarte budżetu tych rodzin stanowiły wydatki na żywność i opłaty mieszkaniowe.
Gospodarstwa zagrożone ubóstwem trwałym charakteryzują się niskim poziomem i niekorzystną strukturą konsumpcji oraz gorszym niż w pozostałych gospodarstwach warunkami mieszkaniowymi i słabszym wyposażeniem w dobra trwałe.
W 1996 roku najwyższym odsetkiem ubogich charakteryzował się makroregion Środkowo-Wschodni - ok. 19%. Wyższymi od przeciętnej krajowej wskaźnikami ubóstwa odznaczały się makroregiony: Północny, Północno-Wschodni, Południowo-Wschodni oraz Środkowo-Zachodni.
Relatywnie najniższą stopę ubóstwa odnotowano w makroregionach Stołecznym i Południowym - ok. 10%.
Należy jednak zaznaczyć, iż w makroregionach istnieje bardzo duże zróżnicowanie stopnia ubóstwa, nie tylko na poziomie województw, ale również w poszczególnych miejscowościach.

Analizy CBOS

Z analiz i zestawień różnych wskaźników dotyczących sytuacji materialnej Polaków w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych wynika, że:

• 14% badanych osiąga nie więcej niż połowę przeciętnych dochodów (bieda relatywna);

• 33% ankietowanych uzyskuje miesięczne dochody na osobę w rodzinie nie wyższe niż określana przez badanych wartość progowa biedy (bieda obiektywna według społecznie zdefiniowanego kryterium);

• 36% badanych deklaruje poczucie upośledzenia finansowego (bieda subiektywna);

• 47% rodzin osiąga dochody nieprzekraczające wysokości minimum socjalnego, które - według Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych - w marcu tego roku dla czteroosobowej rodziny pracowniczej wynosiło 504 zł;

• 49% badanych obiektywnie lub subiektywnie żyje w sferze ubóstwa (łącznie osoby osiągające dochody nie wyższe od społecznie określonego finansowego progu biedy oraz takie, które - bez względu na wysokość uzyskiwanych dochodów - same uważają się za biedne). Warto zauważyć, że wynik ten jest zbieżny z obszarem biedy, jaki uzyskaliśmy stosując mniej rygorystyczne kryterium finansowe (dochody miesięczne wyższe o 20 zł per capita) ;

• 20% badanych żyje w warunkach, które można nazwać biedą zarówno obiektywną, jak i subiektywną;

• najniższe deklarowane przez ankietowanych średnie dochody (185 zł) stanowią jedną szóstą najwyższych średnich dochodów (1089 zł).

Bariery utrudniające wydostanie się z biedy według respondentów CBOS.

Zdecydowanie najczęściej wskazywaną barierą, która utrudnia wydostanie się z biedy, jest bezrobocie. Mniej więcej co trzeci badany przez CBOS w ankietach dotyczących zjawiska ubóstwa wymienia także niskie wykształcenie i brak kwalifikacji utrudniających uzyskanie dobrze płatnej pracy, brak wsparcia i opieki ze strony państwa, niskie świadczenia emerytalno-rentowe, ale - równie często - także alkoholizm. Ponad jedna czwarta ankietowanych wśród przyczyn utrwalających biedę wymienia chorobę lub kalectwo oraz niezaradność życiową. Co piąty respondent wskazuje lenistwo i brak chęci do pracy jako istotne powody niemożności wydostania się z biedy. Wszystkie te czynniki składają się na specyficzną subkulturę biedy, która dodatkowo utrwala ten stan w grupach nią dotkniętych prowadząc do ich społecznego wykluczenia, marginalizacji. Zupełnie sporadycznie wymieniane są takie przyczyny, jak brak rodziny lub pomocy z jej strony i ślepy los.

Obecnie respondenci CBOS najczęściej wskazują na dwa czynniki utrwalające biedę - brak pracy oraz brak wsparcia i opieki ze strony państwa. Systematycznie wzrasta także przekonanie, że istotną barierę stanowi poziom wykształcenia i kwalifikacji ludzi biednych. Opinie na temat nadużywania alkoholu jako czynnika utrwalającego biedę - mimo wahań w czasie - utrzymują się mniej więcej na tym samym poziomie. Natomiast systematycznie spada przekonanie, że barierą utrudniającą wydostanie się z biedy jest choroba, kalectwo, niezaradność życiowa osób biednych oraz ich niechęć do pracy.

Ostatnie lata przyniosły zmiany w ocenie kondycji materialnej polskich rodzin. Począwszy od roku '98 obserwujemy powolny, ale systematyczny spadek odsetka osób pozytywnie oceniających sytuację materialną swoich rodzin i wzrost odsetka niezadowolonych, przy względnie stałej liczbie określających warunki materialne swoich rodzin jako przeciętne. W ciągu ostatnich dwóch lat zwiększyła się też grupa respondentów mających poczucie upośledzenia ekonomicznego.

III. Wybrane mierniki zróżnicowania poziomu życia ludności wiejskiej i miejskiej

Wielkość bieżącego spożycia i zagospodarowania materialnego gospodarstw domowych świadczy o poziomie życia ludności. Oceny stopnia zaspokojenia podstawowych potrzeb materialnych i kulturalnych (potrzeby żywieniowe, mieszkaniowe, zdrowotne, oświatowe, kulturalne, rekreacyjne, zagospodarowanie materialne) są miernikami poziomu życia ludności.

Według Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej wybrane, podstawowe mierniki poziomu życia ludności wiejskiej i miejskiej przedstawiają się następująco:

1. Wskaźniki ogólne:	wieś	miasto
Udział wydatków niezbędnych w wydatkach ogółem (%)	61,4	55,3
Udział usług w wydatkach ogółem (%)	17,8	29,1
2. Zdrowie:
Liczba lekarzy na 10 tys. mieszkańców	2,7	19,5
Wydatki w % wydatków w mieście na:
Ochronę zdrowia	67,0	100,0
Higienę osobistą	60,9	100,0
3. Mieszkanie:
Wyposażenie mieszkań w instalacje na 100 gospodarstw domowych
Łazienka	62,2	89,9
Gaz sieciowy	12,5	74,6
Centralne ogrzewanie	46,7	75,6
4. Wykształcenie:
% osób w wieku 15 i więcej lat z wykształceniem:
Nieukończone podstawowe	8,6	3,1
Ukończone średnie	14,2	33,0
Ukończone wyższe	1,7	9,2
Wydatki na oświatę w % wydatków w mieście	52,4	100,0
5. Kultura i rekreacja
Wydatki na kulturę w % wydatków w mieście	45,1	100,0
Wydatki na wypoczynek w % wydatków w mieście	18,6	100,0

Źródło: Poziom życia ludności wiejskiej, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 1997.

Wybrane mierniki poziomu życia ludności wiejskiej i miejskiej w różnych dziedzinach życia świadczą o tym, iż poziom życia ludności wiejskiej jest znacznie niższy niż ludności miejskiej. Szczególny dystans dzieli ludność wiejską od miejskiej w dziedzinie oświaty, ochrony zdrowia, kultury i wypoczynku.

Głównymi przyczynami takiego stanu rzeczy są: gorszy dostęp do infrastruktury społecznej i technicznej, niższy poziom dochodów, niekorzystna sytuacja demograficzna, niższy poziom wykształcenia.

V. Wnioski końcowe.

• Ubóstwo w Polsce jest zjawiskiem wielowymiarowym, a szacunki jego skali zależą od przyjętych kryteriów oceny. Zgodnie z wynikami badań Banku Światowego i Głównego Urzędu Statystycznego ubóstwo znacznie częściej dotyczy mieszkańców wsi. Ubóstwo najsilniej koreluje z bezrobociem, miejscem zamieszkania na wsi i w małym mieście, typem rodziny, niskim poziomem wykształcenia.

• Badacze obserwują niepokojące zjawisko utrwalania się, dziedziczenia ubóstwa, co w konsekwencji prowadzi do degradacji rodziny pod względem materialnym i społecznym. Liczbę osób żyjących w tzw. ubóstwie trwałym w latach dziewięćdziesiątych szacuje się na ok. 2 mln osób.

• Ludność wiejska jest szczególnie narażona na utrwalanie się ubóstwa ponieważ ma gorszy dostęp do infrastruktury społecznej i technicznej, jest gorzej wykształcona, a dominującym typem gospodarstwa domowego są liczebne gospodarstwa domowe (w 1996 r. przeciętna wielkość gospodarstwa rolników wynosiła 4,24 osoby, a pracowników użytkujących gospodarstwo rolne - 4,84 osoby).

Wykonanie: Wojciech Smyk, nr alb. 26242;

Materiały źródłowe:

1. Badania CBOS (różne): Ubóstwo wg Polaków.

2. Domański Henryk., Hierarchie i bariery społeczne w latach dziewięćdziesiątych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2000.

3. Golinowska Stanisława, Krzętowska Alicja, „Nędza, ubóstwo, niedostatek”, Rzeczpospolita, 09.09.1999r

4. Gulbicka Bożena, Niewęgłowska Grażyna, Poziom życia ludności wiejskiej, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 1997

5. Juraś -Krawczyk Barbara, Edukacyjny i społeczny wymiar bezrobocia, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2000.

6. Polska '96. Habitat a rozwój społeczny, Fundacja Zabezpieczenia Społecznego, Warszawa 1996.

7. Statystyczny opis życia 1990 -1995, GUS, Warszawa 1997.

8. Trzcińska Danuta, Sytuacja gospodarstw domowych w latach dziewięćdziesiątych, Wiadomości Statystyczne" nr 12, GUS, Warszawa, grudzień 1997.

9. Ubóstwo w świetle badań budżetów gospodarstw domowych, GUS, Warszawa 1996.

10. Wskaźniki ubóstwa w świetle badań budżetów gospodarstw domowych, GUS, Departament Warunków Życia, Warszawa 1997.

1

1

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.

---