Praca magisterska MaBgorzata Brolska Tendencje depresyjne i wBa[ciwo[ci temperamentalne osób


Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

Małgorzata Brolska

Tendencje depresyjne i właściwości temperamentalne osób a ich poznawcze strategie regulacji emocji

Praca magisterska

napisana pod kierunkiem

dr hab.Magdaleny Marszał-Wiśniewskiej,

prof. SWPS

Warszawa 2005

STRESZCZENIE

Celem badania była analiza związku między tendencjami depresyjnymi i właściwościami temperamentalnymi osób a częstością stosowania poznawczych strategii regulacji emocji. Badaniem objęto 121 studentów. Wykorzystano trzy kwestionariusze: Inwentarz Depresji Becka (BDI), Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT) oraz Kwestionariusz Poznawczej Regulacji Emocji (CERQ).

Analizy wykazały między innymi, że osoby o tendencjach depresyjnych częściej stosują nieadaptacyjne poznawcze strategie regulacji emocji, szczególnie „ruminacje”, „samoobwinianie” i „katastrofizowanie”, oraz rzadziej strategie „pozytywne”, takie jak: „koncentracja na planach” i „pozytywne przewartościowanie” w porównaniu z osobami niedepresyjnymi.

Ponadto wykazano interakcyjny wpływ aktywności i tendencji depresyjnych oraz żwawości i tendencji depresyjnych na częstość stosowania „pozytywnych” strategii regulacji emocji.

Słowa kluczowe: depresja, temperament, regulacja emocji, poznawcze strategie regulacji emocji.

SPIS TREŚCI

1. ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE str. 4 - 14

1.1. Poznawcze strategie regulacji emocji str. 4 - 6

1.2. Poznawcze strategie regulacji emocji - wybrane wyniki badań str. 6 - 10

1.3. Właściwości temperamentalne - Regulacyjna Teoria Temperamentu str. 10 - 12

1.4. Depresja str. 13 - 14

2. HIPOTEZY I PYTANIA BADAWCZE str. 15

3. METODA str. 16 - 18

3.1. Osoby badane str. 16

3.2. Techniki badawcze str. 16 - 18

3.2.1. Poznawcze strategie regulacji emocji str. 16 - 17

3.2.2. Właściwości temperamentalne str. 17 - 18

3.2.3. Tendencje depresyjne str. 18

3.3. Procedura badania str. 19

3.4. Metody analizy statystycznej str. 19 - 20

4. WYNIKI BADAŃ str. 21 - 40

4.1. Statystyki opisowe zmiennych str. 21 - 23

4.1.1. Poznawcze strategie regulacji emocji str. 21 - 22

4.1.2. Właściwości temperamentalne str. 22 - 23

4.1.3. Tendencje depresyjne str. 23

4.2. Wyniki wielozmiennowych dwuczynnikowych analiz wariancji str. 24 - 40

4.2.1. Tendencje depresyjne i właściwości temperamentalne a częstość

stosowania adaptacyjnych i nieadaptacyjnych strategii regulacji emocji str. 24 - 30

4.2.2. Tendencje depresyjne i właściwości temperamentalne a częstość

stosowania adaptacyjnych strategii regulacji emocji str. 30 - 35

4.2.3. Tendencje depresyjne i właściwości temperamentalne a częstość

stosowania nieadaptacyjnych strategii regulacji emocji str. 36 - 40

5. WNIOSKI I DYSKUSJA WYNIKÓW str. 41 - 45

6. BIBLIOGRAFIA str. 46 - 50

7. ZAŁĄCZNIKI str. 51

1. ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE

1.1. Poznawcze strategie regulacji emocji

Regulacja emocji jest bardzo ważnym czynnikiem determinującym dobrostan psychiczny i prawidłowe funkcjonowanie każdego człowieka w codziennym życiu (Cicchetti, Ackerman i Izard, 1995; Thompson, 1991, za: Garnefsky i in., 2001). Wzbudzane emocje mobilizują organizm i wyzwalają dostępne zasoby w odpowiedzi na ważne dla danej jednostki zdarzenia, czy to z punktu widzenia przetrwania organizmu, czy też ze względu na jego potrzeby oraz zamierzenia (Clark i Watson, 1999). Emocje mają więc charakter adaptacyjny, chociaż pewne ich właściwości niekiedy mogą mieć charakter dysfunkcjonalny. Ma to miejsce wtedy, gdy po jakimś nieprzyjemnym zdarzeniu nie nastąpi powrót do równowagi emocjonalnej, tylko nasili się przeżywanie negatywnych emocji (Clark i Watson, 1999).

W większości badań nad regulacją emocji łączono aspekt poznawczy (na poziomie myślenia) z aspektem behawioralnym (na poziomie zachowania), traktując je jako jedną skalę (m.in. badania Holahan i Moos, 1987). Momentem przełomowym w badaniach nad emocjami była koncepcja Lazarusa (1991), który po raz pierwszy wprowadził niezależny komponent poznawczy (świadomy) w rozumienie regulacji emocji, co później zostało wykorzystane w badaniach nad strategiami „radzenia sobie”. Nadal jednak koncentrowano się jedynie na pojedynczych poznawczych strategiach regulacji emocji. Dopiero badacze holenderscy jako jedni z pierwszych skoncentrowali się w swoich badaniach na poznawczej regulacji emocji, uwzględniając zarówno strategie adaptacyjne, jak i strategie nieadaptacyjne (Garnefski, Kraaij i Spinhoven, 2001).

Poznawcze strategie regulacji emocji według tych badaczy to: „zewnętrzne i wewnętrzne procesy odpowiedzialne za monitorowanie, ewaluację i modyfikowanie reakcji emocjonalnych, szczególnie w zakresie ich intensywności oraz cech temporalnych, sprzyjające osiąganiu celów jednostki” (Garnefski i in., 2001 s.1311). Wyróżnili pięć strategii adaptacyjnych, zwanych inaczej „pozytywnymi” oraz cztery strategie nieadaptacyjne, czyli „negatywne”.

Poznawcze strategie adaptacyjne pozwalają jednostce na zmianę zachowania w obliczu trudnych, konfrontacyjnych sytuacji i łatwiejsze poradzenie sobie z nimi. Garnefski i współpracownicy zaliczyli do nich następujące strategie (Garnefski, Kraaij i Spinhoven, 2001):

akceptacja (acceptance) - aakceptowanie tego, czego się doświadczyło i pogodzenie się z tym, co się stało;

koncentracja na planach (refocus on planning) - myślenie o tym, jakie kroki należy podjąć i jak poradzić sobie z negatywnym wydarzeniem;

koncentracja na czymś pozytywnym (positive refocusing) - myślenie o czymś radosnym i przyjemnym, zamiast rozmyślania o tym, co się właśnie wydarzyło;

pozytywne przewartościowanie (positive reappraisal) - nadanie pozytywnego znaczenia negatywnemu wydarzeniu, traktując je w kategoriach rozwoju osobistego;

stwarzanie perspektywy (putting into perspective) - pomniejszenie znaczenia danego zdarzenia i podkreślanie jego względności w porównaniu z innymi.

Istotne wydaje się w tym miejscu zwrócenie uwagi na fakt, iż w przypadku jednej z powyższych strategii - koncentracji na czymś pozytywnym - jej adaptacyjność jest względna. Strategia ta w wąskim przedziale czasu ma znaczenie bardzo pozytywne. Może być jednak również formą „umysłowego uwolnienia się” od przykrej sytuacji i ucieczką w myśli o pozytywnych, radosnych rzeczach, uniemożliwiającą w dłuższym przedziale czasowym skuteczną regulację emocji i efektywne działanie (Garnefski i in., 2001).

Z kolei nieadaptacyjne strategie regulacji emocji znacznie utrudniają zmianę zachowania jednostki w sytuacjach trudnych. Wśród nich badacze holenderscy wyróżnili następujące strategie:

samoobwinianie (self blame) - przypisywanie sobie winy za to, czego się doświadczyło;

obwinianie innych (blaming others) - przypisywanie winy innym za to, czego się doświadczyło;

ruminacje (rumination or focus on thought) - ciągłe myślenie o negatywnym zdarzeniu, które miało miejsce w przeszłości i przeżywanie uczuć z nim związanych;

katastrofizowanie (catastrophizing) - wyraźne podkreślanie grozy sytuacji, jaką się przeżyło (Garnefski i in., 2001).

Skuteczna poznawcza regulacja emocji pozawala na poradzenie sobie z różnymi trudnymi sytuacjami, jakie zdarzają się każdemu człowiekowi. Badając poznawcze strategie regulacji emocji u osób z zaburzeniami nastroju, można lepiej przyjrzeć się ich sposobowi myślenia i interpretowania napływających informacji, a w rezultacie skuteczniej pomóc w jego zmianie tak, by osoby te lepiej radziły sobie w obliczu stresujących wydarzeń.

1.2. Poznawcze strategie regulacji emocji - wybrane wyniki badań

Dotychczas badań nad poznawczą regulacją emocji było stosunkowo niewiele. Większość z nich łączy poznawczy aspekt regulacji emocji z aspektem behawioralnym, nie traktując ich w żadnej mierze niezależnie, a ujmując je na jednym wymiarze (Garnefski i in., 2001). Zgodnie z tym podejściem na regulację emocji składają się strategie skoncentrowane na problemie oraz strategie skoncentrowane na emocjach (Compas, Orosan i Grant, 1993; za: Garnefski i in., 2001). Pierwsze odnoszą się do działań zmierzających do rozwiązania danego problemu, natomiast drugie skupiają się na radzeniu sobie z emocjami wywołanymi daną sytuacją stresową. Jako bardziej adaptacyjne postrzegane są strategie skoncentrowane na problemie, jednak w szczególnych sytuacjach, gdy nie da się nic konstruktywnego zrobić w celu zmiany danej sytuacji, te strategie zawodzą, a bardziej przystosowawcze okazują się strategie skoncentrowane na emocjach (Lazarus, 1993).

Szeroko rozumiane skoncentrowanie na emocjach i na problemie to wymiary niewystarczające w wyjaśnianiu różnorodnych i skomplikowanych sposobów radzenia sobie w sytuacjach stresujących (Compas i in., 1993; za: Garnefski i in., 2001). Dlatego obecnie odchodzi się od łączenia podejścia behawioralnego z poznawczym, a koncentruje się na każdym z nich oddzielnie. Dzięki temu można np. lepiej zbadać wpływ świadomych poznawczych procesów na emocjonalne funkcjonowanie człowieka.

Jako jedni z pierwszych tematem tym zajęli się holenderscy badacze: Garnefski, Kraaij oraz Spinhoven (2001). Stworzyli oni Kwestionariusz Poznawczej Regulacji Emocji, w którym wyróżnili dziewięć poznawczych strategii; w tym strategie adaptacyjne oraz strategie nieadaptacyjne.

Badania holenderskie pokazały istotny związek między poznawczą regulacją emocji a występowaniem symptomów depresyjnych bądź lękowych w odpowiedzi na negatywne wydarzenia życiowe. Z depresją i lękiem pozytywnie korelują trzy nieadaptacyjne poznawcze strategie regulacji emocji: „ruminacje”, „katastrofizowanie” i „samoobwinianie”, z kolei negatywnie korelują adaptacyjne poznawcze strategie regulacji emocji, jak np. „koncentracja na czymś pozytywnym” czy „pozytywne przewartościowanie”. Badania na uczniach szkół średnich (Garnefski i in, 2001) pokazały, że osoby te częściej stosują strategie „pozytywne” niż „negatywne”, natomiast najczęściej stosowaną przez nich poznawczą strategią jest „koncentracja na planach”, za to najrzadziej stosowane są strategie „obwiniania innych” oraz „katastrofizowania”. W późniejszych badaniach, które zostały przeprowadzone na dwóch grupach osób dorosłych - osób z depresją kliniczną i osobach zdrowych, zmiennymi różnicującymi obie grupy okazały się: „samoobwinianie”, „katastrofizowanie” oraz „pozytywne przewartościowanie”. Pierwsze dwie strategie były istotnie częściej stosowane przez osoby z grupy osób zaburzonych niż z grupy osób zdrowych, natomiast w grupie osób zdrowych istotnie częściej w porównaniu z grupą osób z depresją kliniczną stosowano „pozytywne przewartościowanie” (Garnefski, Kommer, Kraaij, Teerds, Legerstee i Onstein, 2002).

Temat poznawczych strategii regulacji emocji podejmowali również w swoich badaniach inni badacze, jednak głównie koncentrowali się na pojedynczych strategiach. Ciekawe wyniki uzyskała Susan Nolen - Hoeksema w licznych badaniach nad strategią ruminacji (Nolen-Hoeksema, 1991, 2001). Potwierdziły one, że na długość trwania epizodu depresyjnego duży wpływ ma strategia ruminacji, czyli skupianie się na przykrym, stresującym zdarzeniu pod względem jego przyczyn i konsekwencji, zamiast działań prowadzących do usunięcia negatywnych emocji wywołanych tym zdarzeniem (Nolen-Hoeksema, 1991). Podobne wyniki osiągnęła ona w badaniach nad strategią ruminacji u osób osieroconych. Osoby często stosujące tą strategię koncentrują się na negatywnych emocjach, związanych z żałobą i nie dopuszczają do uwolnienia się od tych emocji, co może owocować pogłębianiem się depresyjnego nastroju aż do pojawienia się zaburzenia (Nolen-Hoeksema, 2001). Na podstawie tych badań wysunęła wniosek, iż „ruminacje” mogą być predyktorem występowania depresji oraz permanentnego utrzymywania się tego zaburzenia. W sytuacji nadmiernej koncentracji na emocjach i myślach o tym, co się wydarzyło, trudnością stają się myśli i zachowania zmierzające do aktywnego rozwiązania problemu (Carver, Scheier i Wientraub, 1989), tym bardziej, jeśli dana osoba doświadcza „ruminacji” na długo po zakończeniu negatywnego zdarzenia (Koole, Smeets i Van Knippenberg, 1999).

Strategia „samoobwiniania” z kolei była badana przez Andersona i innych (Anderson, Miller, Niger, Will i Sedikides, 1994). Potwierdziła się dodatnia zależność obwiniania siebie za znalezienie się w danej sytuacji z wysokim poziomem depresji. Osoby depresyjne bowiem dokonują wewnętrznych, stałych i uogólnionych atrybucji dotyczących negatywnych wydarzeń życiowych (McGee, Wolfe i Olson, 2001).

Strategia „obwiniania innych” natomiast bardziej wiąże się z problemami natury behawioralnej (McGee i in., 2001), choć z niektórych badań (Tennen i Affleck, 1990) wynika pozytywna zależność obwiniania innych z pogorszonym dobrostanem fizycznym i psychicznym. Obwinianie innych jest więc przejawem gorszego przystosowania się.

Z gorszym przystosowaniem wiąże się również „katastrofizowanie” (Sullivan, Bishop i Pivik, 1995). Badania pokazują, że strategia ta odwołuje się do emocjonalnego wyczerpania i depresji.

Oprócz badania strategii nieadaptacyjnych, prowadzono również badania nad strategiami adaptacyjnymi. „Stwarzanie perspektywy” dodatnio koreluje z dobrostanem psychicznym (Allan i Gilbert, 1995; za: Garnefski i in., 2002). Natomiast pozostałe strategie, czyli „akceptacja”, „koncentracja na czymś pozytywnym”, „pozytywne przewartościowanie” oraz „koncentracja na planach” w umiarkowanym stopniu korelują dodatnio z miarami samooceny oraz optymizmu, jednocześnie korelując umiarkowanie negatywnie z lękiem oraz depresją (Carver, Scheier i Wientraub, 1989).

Warto na zakończenie również wspomnieć o badaniach Wojciszke (Wojciszke, 2003). Badania te dotyczyły Skal Regulacji Nastroju, które to skale można przyrównać do poznawczych strategii regulacji emocji (np. w ramach Skali Podwyższania Nastroju znajdują się stwierdzenia odpowiadające pozytywnym ruminacjom czy akceptacji, z kolei w ramach Skali Obniżonego Nastroju można znaleźć stwierdzenia odpowiadające ruminacjom negatywnym czy katastrofizowaniu). Wojciszke uzyskał wynik wskazujący na to, iż skale te są niezależne od siebie, zatem częstość stosowania zabiegów podwyższających nastrój nie ma związku z częstością stosowania zabiegów obniżających nastrój. Ponadto częstsze i bardziej naturalne jest podwyższanie nastroju, natomiast obniżanie nastroju jest prawdopodobnie nieintencjonalne i sprzeczne z naturalnym dążeniem każdego człowieka do hedonizmu (Wojciszke, 2003).

1.3. Właściwości temperamentalne - Regulacyjna Teoria Temperamentu

Temperament jest bardzo ważnym czynnikiem, wpływającym na skuteczne radzenie sobie w sytuacjach trudnych i ekstremalnych, a więc takich, w których przeżywane są silne emocje. Przede wszystkim w istotny sposób reguluje zachowanie, czyli wpływa na utrzymanie równowagi między wymaganiami środowiska a możliwościami organizmu. Przejawia się to w poszukiwaniu bądź unikaniu stymulacji w zależności od optymalnego poziomu aktywacji (Strelau, 1996). Stąd osoby o tzw. wysokim stopniu aktywowalności (np. osoby o wysokiej emocjonalności, unikające doznań, mało impulsywne, introwertywne czy wysoko reaktywne) będą miały wyższy poziom aktywacji niż osoby o niskim stopniu aktywowalności (np. osoby o niskiej emocjonalności, poszukujące doznań, wysoko impulsywne, ekstrawertywne czy nisko reaktywne) w odpowiedzi na bodziec o tej samej intensywności (Strelau, 1996). Innymi słowy osoby o wysokiej aktywowalności na trudne wydarzenia życiowe będą reagowały większym natężeniem stresu i jednocześnie będą przeżywały silne emocje negatywne w porównaniu z osobami o niskiej aktywowalności, u których w tej samej sytuacji może w ogóle nie pojawić się stres, natomiast mogą ujawnić się emocje pozytywne. Dlatego też każda z tych osób, jeśli tylko będzie miała wybór, będzie szukała środowiska optymalnego dla jej poziomu aktywacji - albo o wysokiej albo o niskiej wartości stymulacyjnej.

Podsumowując powyższy akapit można zauważyć, że poszczególne cechy temperamentu moderują nie tylko regulację zachowania, ale również regulację procesów emocjonalnych. Zatem to temperament w dużej mierze wpływa na to, czy dana osoba spostrzeże określoną sytuację jako zagrażającą bądź obciążającą. Pod tym względem mamy do czynienia z dużymi różnicami indywidualnymi w zakresie oceny danego zdarzenia jak i przeżywanych w związku z nim emocji.

Według Strelaua temperament, to „zespół podstawowych, względnie stałych czasowo cech osobowości, które manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania (parametrach energetycznych i czasowych). Cechy te występują we wczesnym dzieciństwie i są wspólne dla człowieka i zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne, temperament podlega zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania i starzenia się oraz niektórych czynników środowiskowych” (Zawadzki i Strelau, 1997, s. 12).

Strelau wyróżnia następujące cechy temperamentu:

żwawość - tendencję do szybkiego reagowania, do utrzymywania wysokiego tempa aktywności i do łatwej zmiany jednego zachowania (reakcji) w inne, odpowiednio do zmian otoczenia;

perseweratywność - tendencję do kontynuowania i powtarzania zachowań po zaprzestaniu działania bodźca (sytuacji), który to zachowanie wywołał;

wrażliwość sensoryczna - zdolność do reagowania na bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej;

reaktywność emocjonalna - tendencję do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyrażająca się w dużej wrażliwości emocjonalnej i niskiej odporności emocjonalnej;

wytrzymałość - zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności oraz w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej;

aktywność - tendencję do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub do zachowań dostarczających stymulacji zewnętrznej (Strelau, 2002).

Według Strelaua (Strelau, 1996, Strelau, 2001) efektywna regulacja stymulacji to dopasowanie dopływającej stymulacji do indywidualnych możliwości jej przetwarzania. Cechą temperamentu, która ma szczególne znaczenie w przetwarzaniu dopływających bodźców emocjonalnych, jest reaktywność emocjonalna. Poziom reaktywności emocjonalnej, w połączeniu z wytrzymałością, decyduje o tym, czy dana osoba ma duże możliwości przetwarzania stymulacji i dobrze radzi sobie ze znacznym natężeniem bodźców, zwłaszcza w sytuacjach trudnych, czy też ma małe zapotrzebowanie na bodźce i sytuacje wysoce stresujące powodują wyczerpanie dostępnych jej możliwości radzenia sobie i w efekcie prowadzą do wystąpienia objawów depresyjnych..

Na podstawie wielu badań okazało się, iż właściwości temperamentalne w dużym stopniu wpływają na procesy poznawcze (Ciarkowska, 1992; za: Habrat, 2000), jak również mają wpływ na radzenie sobie w sytuacjach stresujących, a co za tym idzie na pojawienie się depresji. Przede wszystkim dużą rolę odgrywa poziom wspomnianej wyżej reaktywności emocjonalnej oraz perseweratywności. Osoby depresyjne mają zdecydowanie wyższy poziom tych właściwości oraz mniejsze zapotrzebowanie na stymulację w porównaniu z osobami zdrowymi (Habrat, 2000). Ponadto występują różnice między osobami depresyjnymi i zdrowymi również w poziomie wszystkich innych właściwości temperamentalnych, a więc z depresją wiąże się mniejsza żwawość, mniejsza wytrzymałość i aktywność oraz mniejsza wrażliwość sensoryczna (Habrat, 2000).

W kontekście obecnego badania istotne wydaje się przyjrzenie się zależnościom między temperamentem i poznawczymi strategiami regulacji emocji, jako że badań tego typu jest niewiele. Wyniki tego badania mogą okazać się interesujące i inspirujące dla dalszych poszukiwań związków poznawczego radzenia sobie z emocjami w wyniku doświadczania negatywnych wydarzeń życiowych z cechami temperamentalnymi.

1.4. Depresja

Depresja charakteryzuje się przede wszystkim obniżonym nastrojem oraz utratą dotychczasowych zainteresowań i zdolności odczuwania przyjemności. Ponadto często pojawiają się zaburzenia snu, zmęczenie, spowolnienie ruchów i mowy, zaburzone łaknienie, słaba koncentracja oraz poczucie winy, jak również myśli samobójcze (ICD 10). Osoby chore odczuwają pogłębiającą się bezsilność i niemoc, coraz bardziej wycofują się z życia społecznego. Znamienne jest u nich nieumiejętne radzenie sobie w sytuacjach zagrażających lub zakłócających równowagę psychiczną, co wynika ze sporych deficytów na poziomie poznawczym, behawioralnym, emocjonalnym oraz motywacyjnym (Pużyński, 1988; za: Wiórka, 2002).

W dzisiejszych czasach depresja stała się jednym z najczęściej występujących zaburzeń psychicznych (Rosenhan i Seligman, 1994; za: Fajkowska - Stanik i Marszał - Wiśniewska, 2003), w związku z czym obserwuje się spore zainteresowanie badaczy tym problemem. Powstało wiele teorii, próbujących wyjaśnić przyczyny nieprawidłowego funkcjonowania osób cierpiących na depresję. Wśród nich, obok modeli biologicznych czy psychodynamicznych, duże znaczenie odgrywają modele poznawcze, a szczególnie model negatywnych myśli Becka (Beck, 1967: za: Czabała, 2000), który zapoczątkował rozwój poznawczych teorii depresji.

W modelu Becka decydującą rolę w pojawieniu się depresji odgrywają dwa mechanizmy: tzw. triada poznawcza oraz tzw. błędy logiczne. Triada poznawcza dotyczy negatywnych myśli o sobie oraz o wszelkich zdarzeniach, mających miejsce w przeszłości i w teraźniejszości, jak również pesymistycznego patrzenia w przyszłość. Te wadliwe przekonania kształtują się w wyniku wcześniejszych doświadczeń i stają się poznawczymi schematami, które determinują nieadekwatne i nieskuteczne zachowania, w efekcie prowadząc do napięć, lęku przed otoczeniem, bezradności i niskiej samooceny. Z kolei do błędów logicznych Beck zalicza między innymi „arbitralne wnioskowanie, czyli wyciąganie wniosków przy braku dostatecznej ilości przesłanek, selektywną uwagę, czyli skupianie się na jednym szczególe z pominięciem innych elementów oceny sytuacji oraz personalizację, czyli przypisywanie sobie odpowiedzialności za negatywne zdarzenia pojawiające się w doświadczeniach życiowych jednostki, a nawet za takie zdarzenia w życiu innych ludzi” (Czabała, 2000, s. 594). Triada poznawcza wraz z błędami logicznymi prowadzi do zaburzeń emocjonalnych, a zgodnie z teorią Becka na przeżywane emocje i podejmowane działania wpływa sposób interpretacji określonych zdarzeń przez osobę. Zdaniem Becka główna różnica między osobami depresyjnymi i zdrowymi polega na tym, że w obliczu straty bądź zagrożenia w obu przypadkach następuje wycofanie z aktywności i emocjonalnego angażowania się, tylko, że u osób niedepresyjnych jest to reakcja przejściowa, natomiast osoby depresyjne postrzegają negatywne okoliczności jako rozszerzające się i nieodwracalne. Stąd jednym z nurtów badań nad depresją jest badanie poznawczych możliwości przetwarzania informacji, szczególnie związanych z negatywnymi emocjami.

Chociaż depresja jest zaburzeniem natury emocjonalnej to ciągle mało jest badań dotyczących specyfiki emocjonalnego funkcjonowania osób depresyjnych, w tym i poznawczych strategii regulacji emocji

2. HIPOTEZY I PYTANIA BADAWCZE

Ogólnym celem badania było udzielenie odpowiedzi na pytanie: Jak właściwości temperamentalne i tendencje depresyjne różnicują częstość stosowania poznawczych strategii regulacji emocji? Sformułowano następujące hipotezy badawcze:

Hipoteza 1: Osoby o tendencjach depresyjnych częściej stosują „negatywne” poznawcze strategie regulacji emocji w porównaniu z osobami niedepresyjnymi.

Hipoteza 2: Właściwości temperamentalne różnicują częstość stosowania poznawczych strategii regulacji emocji. Osoby, których właściwości temperamentalne związane są z wysoką efektywną regulacją stymulacji typu: duże możliwości przetwarzania stymulacji, wysoka aktywność, częściej stosują adaptacyjne strategie regulacji emocji w porównaniu z osobami, których właściwości temperamentalne związane są z niską efektywną regulacją stymulacji typu: małe możliwości przetwarzania stymulacji, niska aktywność. Można przypuszczać, że:

- osoby o wysokiej wytrzymałości stosują częściej adaptacyjne strategie regulacji emocji niż osoby o niskiej wytrzymałości,

- osoby o niskiej reaktywności emocjonalnej częściej stosują adaptacyjne strategie regulacji emocji niż osoby o wysokiej reaktywności emocjonalnej,

- osoby o wysokiej aktywności częściej stosują adaptacyjne strategie regulacji emocji niż osoby o niskiej aktywności.

Ponadto sformułowano pytanie.

Pytanie 1: Jak interakcja tendencji depresyjnych i właściwości temperamentalnych różnicuje częstość stosowania poznawczych strategii regulacji emocji?

3. METODA

3.1. OSOBY BADANE

Badanie zostało przeprowadzone wśród studentów stacjonarnych II roku ekonomii jednej z państwowych uczelni technicznych. W badaniu wzięło udział 121 osób badanych, w tym 80 kobiet (66,1%) i 41 mężczyzn (33,9%). Wiek osób badanych zawierał się w przedziale od 19 do 25 roku życia (x = 21,48; SD = 1,20), przy czym aż 72 osoby badane (59,5%) miały 21 lat.

3.2. TECHNIKI BADAWCZE

3.2.1. Poznawcze strategie regulacji emocji

W celu określenia różnic indywidualnych w częstości stosowania poznawczych strategii regulacji emocji w obliczu nieprzyjemnych bądź negatywnych wydarzeń wykorzystano Kwestionariusz Poznawczej Regulacji Emocji ( CERQ - Cognitive Emotion Regulation Questionnaire) (Garnefski i in., 2001), w tłumaczeniu Anny Weber (Weber, 2002) [Załącznik 1]. Kwestionariusz ten składa się z 36 pozycji - twierdzeń, do których badani muszą się ustosunkować zaznaczając na pięciostopniowej skali jak często myślą i czują w dany sposób (od 1 - (prawie) nigdy do 5 - (prawie) zawsze). Skala KPRE składa się z 9 podskal, które odpowiadają poszczególnym poznawczym strategiom regulacji emocji, spośród których 5 to strategie adaptacyjne, zwane inaczej „pozytywnymi”, natomiast 4 to strategie nieadaptacyjne lub inaczej „negatywne”. Pozycje dotyczące poszczególnych podskal są przemieszane. Do każdej podskali są 4 pozycje. Wyniki kwestionariusza oblicza się oddzielnie dla każdej z podskal, a więc w ramach jednaj podskali można uzyskać wartości z zakresu od 4 do 20 punktów. Można również obliczyć łączny wynik zarówno dla pięciu strategii „pozytywnych” (zakres wartości 20 - 100) jak i czterech strategii „negatywnych” (zakres wartości 16 - 80).

Kwestionariusz Poznawczej Regulacji Emocji jest narzędziem rzetelnym, współczynniki alfa-Cronbacha dla poszczególnych podskal oscylują wokół wartości 0,80 (Garnefski i in., 2001). Kwestionariusz KPRE wymaga jeszcze dalszych badań w celu ugruntowania trafności konstruktów.

3.2.2. Właściwości temperamentalne

Różnice indywidualne w zakresie właściwości temperamentalnych szacowano za pomocą FCZ - KT (Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz Temperamentu) (Zawadzki i Strelau, 1997) [Załącznik 2]. Arkusz FCZ - KT składa się ze 120 pozycji - stwierdzeń, które odnoszą się do zachowań, reakcji w różnych codziennych sytuacjach. Badani muszą ustosunkować się do każdej pozycji, udzielając odpowiedzi twierdzącej („Tak”) lub przeczącej („Nie”). Wśród 120 pozycji po 20 stwierdzeń odnosi się do poszczególnych 6 skal: żwawości (np. Zwykle zdążam odskoczyć, aby mnie nie ochlapał samochód.), perseweratywności (np. Często wraca mi do głowy jakaś uporczywa myśl.), reaktywności emocjonalnej (np. Trudno jest sprawić mi przykrość.), wytrzymałości (np. Potrafię intensywnie pracować po nieprzespanej nocy.), aktywności (np. Prowadzę intensywne życie towarzyskie.) oraz wrażliwości sensorycznej (np. Czuję nawet delikatny zapach kwiatów.). Pozycje odnoszące się do poszczególnych właściwości temperamentalnych zostały ułożone losowo, wyniki oblicza się według klucza. Za odpowiedź diagnostyczną przyznawany jest 1 punkt; w ramach każdej skali można uzyskać od 0 do 20 punktów. Im więcej punktów diagnostycznych, czyli im wyższy wynik liczbowy na danej skali, tym wyższe nasilenie danej cechy u osoby badanej.

Kwestionariusz FCZ-KT charakteryzuje się dobrymi parametrami psychometrycznymi (Zawadzki i Strelau, 1997), czyli przede wszystkim jest rzetelny i trafny, co odnosi się do wszystkich sześciu skal kwestionariusza. Rzetelność pomiaru obliczana na podstawie wskaźników zgodności wewnętrznej okazała się wysoka - współczynnik alfa Cronbacha zawiera się w przedziale od wartości 0,73 dla wrażliwości sensorycznej do wartości 0,85 dla wytrzymałości. (Zawadzki i Strelau, 1997). Charakterystyka psychometryczna tego narzędzia odpowiada standardom stawianym tego typu metodom diagnostycznym i jest także zbliżona do cech psychometrycznych innych inwentarzy, badających osobowość i temperament. Ważne jest również małe obciążenie poszczególnych skal zmienną aprobaty społecznej (Zawadzki i Strelau, 1997).

3.2.3. Tendencje depresyjne

W celu określenia nasilenia objawów depresyjnych u osób badanych wykorzystano Inwentarz Depresji Becka (BDI - Beck Depression Inventory) (Parnowski i Jernajczyk, 1977) [Załącznik 3]. Składa się on z 21 pozycji (od A do U), z których każda zawiera po cztery twierdzenia dotyczące przekonań lub odczuć z ostatniego tygodnia. Badani w każdej pozycji muszą wybrać jedno twierdzenie, które najlepiej oddaje ich odczucia. Twierdzenia są punktowane na skali od 0 do 3 punktów określających nasilenie danego objawu (wyróżniono cztery klasy objawów: emocjonalne, poznawcze, motywacyjne oraz fizyczne), a więc w kwestionariuszu można uzyskać od 0 do 63 punktów, przy czym im wyższy wynik, tym większe nasilenie objawów depresyjnych.

Inwentarz Depresji Becka jest narzędziem rzetelnym i trafnym (Parnowski i Jernajczyk, 1997). Trafnie określa nasilenie objawów depresji. Jednak zdaniem samego autora nie jest to narzędzie wystarczające do diagnozy depresji klinicznej (Kendall, Hollon, Beck, Hammen i Igram., 1987).

3.3. PROCEDURA BADANIA

Badanie przeprowadzono w marcu 2003. Miało miejsce w trakcie wykładu, za zgodą wykładowcy i studentów. Przebiegało w dwóch etapach, w odstępie jednotygodniowym. Udział w badaniu miał charakter anonimowy i dobrowolny. W każdym etapie badani byli proszeni o wypełnienie kwestionariuszy we wskazanej kolejności. W pierwszym etapie badani wypełniali kwestionariusze: (1) Kwestionariusz Poznawczej Regulacji Emocji (KPRE), (2) Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz Temperamentu (FCZ - KT), w drugim - (3) Inwentarz Depresji Becka (BDI). Taka właśnie kolejność kwestionariuszy miała na celu przede wszystkim oddzielenie od siebie technik „emocjonalnych” (KPRE, BDI). W przypadku każdego z etapów badani wypełniali także krótką tabelkę dotyczącą wybranych danych socjodemograficznych (wiek, płeć).

3.4. METODY ANALIZY STATYSTYCZNEJ

W celu zweryfikowania postawionych hipotez i udzielenia odpowiedzi na sformułowane pytanie badawcze zastosowano:

- dwuczynnikowe dwuzmiennowe analizy wariancji, w których czynnikami były tendencje depresyjne x określona właściwość temperamentalna, a zmiennymi zależnymi były wszystkie adaptacyjne poznawcze strategie regulacji emocji (łączny wynik) oraz wszystkie strategie nieadaptacyjne (łączny wynik);

- dwuczynnikowe pięciozmiennowe analizy wariancji, w których czynnikami były jak wyżej tendencje depresyjne x określona właściwość temperamentalna, zaś zmiennymi zależnymi były poszczególne strategie „pozytywne”: „akceptacja”, „koncentracja na planach”, „koncentracja na czymś pozytywnym”, „pozytywne przewartościowanie” i „stwarzanie perspektywy”;

- dwuczynnikowe czterozmiennowe analizy wariancji, w których czynnikami były, jak wyżej, tendencje depresyjne x określona właściwość temperamentalna, natomiast zmiennymi zależnymi były poszczególne strategie „negatywne”, tj. „samoobwinianie”, obwinianie innych”, „ruminacje” oraz „katastrofizowanie”.

W analizach uwzględniono dwa poziomy właściwości temperamentalnych (wysokie versus niskie). Za kryterium rozróżnienia grup odpowiednio dla każdej z podskal przyjęto medianę. Uwzględniono również dwa poziomy tendencji depresyjnych (osoby „z tendencjami depresyjnymi” i „niedepresyjni”) tworząc dwie zbliżone wielkością grupy dla każdego z czynników.

Z analizy statystycznej wyników uzyskanych przez osoby badane w Inwentarzu Depresji Beck'a wykluczono wartości skrajne (0, 1, 30, 31) oraz te, mieszczące się w przedziale ok. 0,5 odchylenia standardowego poniżej i powyżej średniej (6, 7, 8, 9). Badanych, którzy uzyskali wartości wyników, mieszczące się w przedziale od 2 do 5 zaklasyfikowano jako „osoby niedepresyjne”, od 10 do 24 - jako „osoby z tendencjami depresyjnymi”. Takie rozróżnienie odpowiada zaleceniom kryterialnym, zgodnie z którymi stany depresyjne wiąże się z wynikami równymi bądź przekraczającymi 10 punktów. W grupie „osób niedepresyjnych” średni wynik w Inwentarzu Depresji Beck'a wyniósł x = 2,71 (N = 39; SD = 2,22); w grupie „osób z tendencjami depresyjnymi” x = 14,20 (N = 34; SD = 3,61). Użycie określenia „osoby z tendencjami depresyjnymi” a nie „osoby depresyjne” podyktowane było następującymi faktami:

- kwestionariusz Becka, choć stosowany do określania symptomów depresji, nie jest zdaniem autora wystarczającym narzędziem do diagnozy klinicznej;

- badane były jedynie osoby zdrowe, nie osiągnięto więc wyników bardzo wysokich.

4. WYNIKI BADAŃ

4.1. STATYSTYKI OPISOWE ZMIENNYCH

4.1.1. Poznawcze strategie regulacji emocji

W tabeli 1 przedstawiono liczebność próby, wartości średnie, odchylenia standardowe oraz zakres zmienności wyników otrzymanych łącznie dla strategii pozytywnych, łącznie - dla negatywnych oraz dla każdej z dziewięciu poznawczych strategii regulacji emocji.

Tabela 1. Wyniki uzyskane w Kwestionariuszu Poznawczej Regulacji Emocji

POZNAWCZE STRATEGIE REGULACJI EMOCJI

N

Średnia

Odchylenie standardowe

Minimum

Maksimum

Strategie pozytywne (adaptacyjne) - łącznie

113

67,4425

9,23400

35,00

91,00

Strategie negatywne (nieadaptacyjne) -łącznie

110

43,9545

7,72033

26,00

63,00

Skala akceptacji

119

13,1597

2,42159

7,00

20,00

Skala koncentracji na czymś pozytywnym

120

12,3917

3,40118

4,00

20,00

Skala koncentracji na planach

119

15,3193

2,71197

8,00

20,00

Skala pozytywnego przewartościowania

117

14,0171

3,02285

5,00

20,00

Skala stwarzania perspektywy

119

12,4202

2,77549

4,00

19,00

Skala ruminacji

117

12,7179

3,41863

4,00

19,00

Skala samoobwiniania

119

11,7815

2,58798

6,00

19,00

Skala katastrofizacji

118

9,9746

3,02542

4,00

17,00

Skala obwiniania innych

119

9,5966

2,47811

4,00

15,00

Nie otrzymano wyników od wszystkich osób badanych (braki danych). Pełny zakres zmienności osiągnięto jedynie w przypadku skali koncentracji na czymś pozytywnym, choć duży zakres zmienności od 4 do 19 zaobserwowano dla skali ruminacji oraz skali stwarzania perspektywy, oraz zakres 5 - 20 dla skali pozytywnego przewartościowania. Średnio najczęściej stosowana jest strategia koncentracji na planach, a najrzadziej strategia katastrofizowania. Współczynniki korelacji r - Pearsona między podskalami „negatywnych” strategii regulacji emocji zawierają się w przedziale od r = 0,248; p<0,01 (między katastrofizowaniem i obwinianiem innych) do r = 0,481; p<0,001 (między ruminacją i katastrofizowaniem). Z kolei w przypadku strategii adaptacyjnych najniższy współczynnik korelacji r - Pearsona uzyskano między strategią koncentracji na planach i strategią stwarzania perspektywy (r = 0,246; p<0,01), natomiast najwyższy współczynnik między strategią pozytywnego przewartościowania i strategią koncentracji na czymś pozytywnym (r = 0,523; p<0,001). Obliczony współczynnik korelacji r - Persona pomiędzy strategiami „pozytywnymi” i „negatywnymi” wyniósł r = 0,089 i nie był istotny statystycznie, co wskazuje na brak związków między tymi skalami.

4.1.2. Właściwości temperamentalne

W tabeli 2 przedstawiono liczebność próby, wartości średnie, odchylenia standardowe oraz zakres zmienności wyników uzyskanych dla każdej skali.

Tabela 2. Wyniki uzyskane w FCZ - KT

WŁAŚCIWOŚCI TEMPERAMENTALNE

N

Średnia

Odchylenie standardowe

Minimum

Maksimum

Reaktywność emocjonalna

120

10,8500

4,87603

,00

20,00

Wytrzymałość

120

8,6417

4,49238

,00

20,00

Aktywność

120

12,2500

4,02357

1,00

19,00

Wrażliwość sensoryczna

120

15,1667

3,14451

6,00

20,00

Żwawość

120

15,0750

3,39343

1,00

20,00

Perseweratywność

119

13,6471

4,04338

4,00

20,00

Nie otrzymano wszystkich wyników jedynie od jednej osoby badanej (brak danych). Pełny zakres zmienności uzyskano dla reaktywności emocjonalnej i wytrzymałości, natomiast najmniejszy zakres zmienności pojawił się w przypadku wrażliwości sensorycznej. Najwyższą średnią uzyskano dla wrażliwości sensorycznej, natomiast najniższą uzyskano w przypadku wytrzymałości.

Powyższe dane pod względem średnich i odchyleń standardowych odpowiadają danym z próby normalizacyjnej (Zawadzki i Strelau, 1997).

4.1.3. Tendencje depresyjne

W tabeli 3 przedstawiono liczebność próby, wartości średnie, odchylenia standardowe oraz zakres zmienności wyników uzyskanych w Inwentarzu Depresji Becka.

Tabela 3. Charakterystyka wyników uzyskanych w BDI

TENDENCJE DEPRESYJNE

N

Minimum

Maksimum

Średnia

Odchylenie standardowe

BDI

120

,00

31,00

7,7667

5,97999

Uzyskana dla Inwentarza Depresji Becka średnia 7,76 jest wynikiem mieszczącym się w granicach normy (Kendall, Hollon, Beck, Hammen i Igram, 1987).

4.2. WYNIKI WIELOZMIENNOWYCH DWUCZYNNIKOWYCH ANALIZ WARIANCJI.

4.2.1. Tendencje depresyjne i właściwości temperamentalne a częstość stosowania adaptacyjnych i nieadaptacyjnych strategii regulacji emocji

Dwuczynnikowa dwuzmiennowa (strategie adaptacyjne [łączny wynik] i nieadaptacyjne [łączny wynik]) analiza wariancji wykazała:

- efekt główny tendencji depresyjnych (F(2,59)=7,676; p<0,01) przy kontroli reaktywności emocjonalnej, (F(2,60)=10,169; p<0,001) przy kontroli wytrzymałości, (F(2,59)=10,233; p<0,001) przy kontroli aktywności, (F(2,60)=10,562; p<0,001) przy kontroli wrażliwości sensorycznej, (F(2,60)=9,340; p<0,001) przy kontroli żwawości oraz (F(2,60)=8,080; p<0,01) przy kontroli perseweratywności;

- efekt główny reaktywności emocjonalnej (F(2,59)=6,836; p<0,01) przy kontroli tendencji depresyjnych;

- efekt główny wytrzymałości (F(2,60)=8,326; p<0,01) przy kontroli tendencji depresyjnych;

- efekt główny perseweratywności (F(2,60)=5,139; p<0,01) przy kontroli tendencji depresyjnych;

- efekt interakcyjny tendencji depresyjnych i aktywności (F(2,59)=5,908; p<0,01).

Innymi słowy nasilenie tendencji depresyjnych, reaktywności emocjonalnej, wytrzymałości, perseweratywności oraz interakcji tendencji depresyjnych i aktywności różnicuje strukturę strategii regulacji emocji (adaptacyjnych i nieadaptacyjnych).

Testy jednowymiarowe (jednozmiennowe) ujawniły:

- efekt główny tendencji depresyjnych (F(1,61)=4,699; p<0,05) przy kontroli wrażliwości sensorycznej oraz (F(1,61)=3,961; p<0,05) przy kontroli żwawości. Osoby niedepresyjne istotnie częściej stosują strategie adaptacyjne [M=68 przy kontroli wrażliwości sensorycznej i M=69 przy kontroli żwawości] w porównaniu z osobami z tendencjami depresyjnymi [M=64 przy kontroli wrażliwości sensorycznej i M=65 przy kontroli żwawości];

- efekt główny reaktywności emocjonalnej (F(1,60)=4,666; p<0,05) przy kontroli tendencji depresyjnych (osoby nisko reaktywne emocjonalnie istotnie częściej stosują strategie adaptacyjne [M=69] w porównaniu z osobami wysoko reaktywnymi emocjonalnie [M=64]);

- efekt główny wytrzymałości (F(1,61)=5,760; p<0,05) przy kontroli tendencji depresyjnych (osoby wysoko wytrzymałe istotnie częściej stosują strategie adaptacyjne [M=69] w porównaniu z osobami nisko wytrzymałymi [M=64]);

- efekt interakcyjny tendencji depresyjnych i aktywności (F(1,60)=10,584; p<0,01).

Graficzny obraz tej interakcji prezentuje Ryc. 1.

0x08 graphic
0x08 graphic
0x01 graphic

Ryc. 1 Częstość stosowania adaptacyjnych poznawczych strategii regulacji emocji (wynik łączny) w zależności od poziomu tendencji depresyjnych i aktywności.

Jak pokazuje Ryc.1 osoby z tendencjami depresyjnymi i jednocześnie wysoko aktywne istotnie częściej stosują poznawcze strategie adaptacyjne w porównaniu z osobami z tendencjami depresyjnymi i jednocześnie nisko aktywnymi (p<0,01). Ponadto, osoby nisko aktywne bez tendencji depresyjnych istotnie częściej (p<0,001) stosują poznawcze strategie adaptacyjne w porównaniu z osobami nisko aktywnymi z tendencjami depresyjnymi.

- efekt interakcyjny tendencji depresyjnych i żwawości (F(1,61)=5,692; p<0,05).

Graficzny obraz tej interakcji prezentuje Ryc. 2.

0x08 graphic
0x08 graphic
0x01 graphic

Ryc. 2 Częstość stosowania adaptacyjnych poznawczych strategii regulacji emocji (wynik łączny) w zależności od poziomu tendencji depresyjnych i żwawości.

Jak pokazuje Ryc.2 osoby z tendencjami depresyjnymi i wysoko żwawe istotnie częściej (p<0,05) stosują poznawcze strategie adaptacyjne w porównaniu z osobami z tendencjami depresyjnymi i nisko żwawymi. Natomiast osoby nisko żwawe i niedepresyjne istotnie częściej stosują poznawcze strategie adaptacyjne (p<0,001) w porównaniu z osobami nisko żwawymi z tendencjami depresyjnymi.

Testy jednowymiarowe (jednozmiennowe) ujawniły:

- efekt główny tendencji depresyjnych (F(1,60)=10,800; p<0,01) przy kontroli reaktywności emocjonalnej, (F(1,61)=13,198; p<0,01) przy kontroli wytrzymałości, (F(1 60)=17,412; p<0,001) przy kontroli aktywności, (F(1,61)=14,871, p<0,001) przy kontroli wrażliwości sensorycznej, (F(1,61)=13,285; p<0,01) przy kontroli żwawości oraz (F(1,61)=10,493; p<0,01) przy kontroli perseweratywności. W wszystkich analizach osoby z tendencjami depresyjnymi istotnie częściej stosują strategie nieadaptacyjne w porównaniu z osobami niedepresyjnymi;

- efekt główny reaktywności emocjonalnej (F(1,60)=6,813; p<0,05) przy kontroli tendencji depresyjnych (osoby wysoko reaktywne istotnie częściej stosują strategie nieadaptacyjne [M=46] w porównaniu z osobami nisko reaktywnymi [M=42]);

- efekt główny wytrzymałości (F(1,61)=7,652; p<0,01) przy kontroli tendencji depresyjnych (osoby nisko wytrzymałe istotnie częściej stosują strategie nieadaptacyjne [M=46] w porównaniu z osobami wysoko wytrzymałymi [M=42]);

- efekt główny perseweratywności (F91,61)=6,681; p<0,05) przy kontroli tendencji depresyjnych (osoby wysoko perseweratywne istotnie częściej stosują strategie nieadaptacyjne [M=47] w porównaniu z osobami nisko perseweratywnymi [M=42]).

Reasumując wyniki dwuczynnikowych dwuzmiennowych analiz wariancji należy podkreślić, że:

- tendencje depresyjne różnicują częstość stosowania zarówno adaptacyjnych, jak i nieadaptacyjnych strategii regulacji emocji. Osoby z tendencjami depresyjnymi częściej stosują strategie nieadaptacyjne i rzadziej strategie adaptacyjne w porównaniu z osobami niedepresyjnymi.

- spośród właściwości temperamentalnych, trzy z nich, tj. reaktywność emocjonalna, wytrzymałość i perseweratywność różnicują częstość stosowania strategii regulacji emocji. I tak:

Dodatkowo w celu sprawdzenia, które z właściwości indywidualnych (temperamentalnych i depresyjnych) są dobrymi predyktorami częstości stosowania strategii „pozytywnych” i „negatywnych”, wykonano dwie analizy regresji metodą krokową, w których zmiennymi objaśnianymi były kolejno strategie „pozytywne” i „negatywne”, a zmiennymi wyjaśniającymi poszczególne cechy temperamentu i tendencje depresyjne. Uzyskane wyniki są spójne z przedstawionymi wynikami analiz wariancji.

Wyniki analizy regresji dla adaptacyjnych strategii regulacji emocji przedstawia Tabela 4.

Tabela 4 Wyniki analizy regresji dla częstości stosowania strategii adaptacyjnych.

ZMIENNE

SKORYGOWANE R-KWADRAT

β

t

ISTOTNOŚĆ

Reaktywność emocjonalna

0,091

-0,250

-2,104

0,05

Tendencje depresyjne

0,131

-0,240

-2,025

0,05

Najlepszymi predyktorami częstości stosowania „pozytywnych” strategii regulacji emocji są, w kolejności istotności, reaktywność emocjonalna oraz tendencje depresyjne. Zmienne te wyjaśniają 13% całkowitej wariancji. Ujemne znaki przy wartościach β wskazują, że im wyższa reaktywność emocjonalna i im wyższe tendencje depresyjne, tym rzadsza częstość stosowania strategii „pozytywnych”.

Wyniki analizy regresji dla nieadaptacyjnych strategii regulacji emocji przedstawia Tabela 5.

Tabela 5 Wyniki analizy regresji dla częstości stosowania strategii nieadaptacyjnych.

ZMIENNE

SKORYGOWANE R-KWADRAT

β

t

ISTOTNOŚĆ

Tendencje depresyjne

0,197

0,385

3,613

0,01

Perseweratywność

0,289

0,326

3,063

0,01

Najlepszymi predyktorami częstości stosowania „negatywnych” strategii regulacji emocji są, w kolejności istotności, tendencje depresyjne oraz perseweratywność. Zmienne te wyjaśniają 28,9% całkowitej wariancji. Dodatnie znaki przy wartościach β wskazują, że im wyższe tendencje depresyjne i im wyższa perseweratywność, tym większa częstość stosowania strategii „negatywnych”.

Analizy regresji wykazały, że spośród właściwości temperamentalnych, reaktywność emocjonalna i perseweratywność odgrywają ważną rolę w wyjaśnianiu częstości stosowania strategii adaptacyjnych i nieadaptacyjnych. W ramach strategii adaptacyjnych jest to reaktywność emocjonalna. W ramach strategii nieadaptacyjnych - perseweratywność.

4.2.2. Tendencje depresyjne i właściwości temperamentalne a częstość stosowania adaptacyjnych poznawczych strategii regulacji emocji

Dwuczynnikowa pięciozmiennowa (poszczególne strategie adaptacyjne) analiza wariancji wykazała:

- efekt główny tendencji depresyjnych (F(5,62)=2,567; p<0,05) przy kontroli wytrzymałości oraz (F(5,62)=2,901; p<0,05) przy kontroli wrażliwości sensorycznej;

- efekt główny wytrzymałości (F(5,62)=2,623; p<0,05) przy kontroli tendencji depresyjnych;

- efekt główny wrażliwości sensorycznej (F(5,62)=2,579; p<0,05) przy kontroli tendencji depresyjnych;

- efekt interakcyjny tendencji depresyjnych i wytrzymałości (F(5,62)=2,455; p<0,05);

- efekt interakcyjny tendencji depresyjnych i aktywności (F(5,61)=3,202; p<0,01).

Innymi słowy nasilenie tendencji depresyjnych, wytrzymałości, wrażliwości sensorycznej i interakcja tendencji depresyjnych i wytrzymałości oraz interakcja tendencji depresyjnych i aktywności różnicują całą strukturę strategii adaptacyjnych.

Poniżej przedstawione zostaną wyniki testów jednozmiennowych, istotne statystycznie, dla poszczególnych strategii adaptacyjnych.

Testy jednozmiennowe w przypadku strategii koncentracji na czymś pozytywnym wykazały istotny:

- efekt główny tendencji depresyjnych (F(1,65)=5,826; p<0,05) przy kontroli reaktywności emocjonalnej, (F(1,66)=9,868; p<0,01) przy kontroli wytrzymałości, (F(1,65)=7,669; p<0,01) przy kontroli aktywności, (F(1,66)=11,178; p<0,001) przy kontroli wrażliwości sensorycznej, (F(1,66)=7,619; p<0,01) przy kontroli żwawości oraz (F(1,66)=7,291; p<0,01) przy kontroli perseweratywności. Wszystkie analizy wykazały, że osoby niedepresyjne istotnie częściej stosują strategię koncentracji na czymś pozytywnym w porównaniu z osobami z tendencjami depresyjnymi;

- efekt główny reaktywności emocjonalnej (F(1,65)=5,360; p<0,05) przy kontroli tendencji depresyjnych (osoby nisko reaktywne emocjonalnie istotnie częściej stosują strategię koncentracji na czymś pozytywnym [M=13] w porównaniu z osobami wysoko reaktywnymi emocjonalnie [M=11]);

- efekt główny wytrzymałości (F(1,66)=8,192; p<0,01) przy kontroli tendencji depresyjnych (osoby wysoko wytrzymałe istotnie częściej stosują strategię koncentracji na czymś pozytywnym [M=14] w porównaniu z osobami nisko wytrzymałymi [M=11]);

- efekt główny perseweratywności (F(1,66)=4,797; p<0,05) przy kontroli tendencji depresyjnych (osoby nisko perseweratywne istotnie częściej stosują strategię koncentracji na czymś pozytywnym [M=13] w porównaniu z osobami wysoko perseweratywnymi [M=11]).

Testy jednozmiennowe w przypadku strategii koncentracji na planach wykazały istotny:

- efekt główny wrażliwości sensorycznej (F(1,66)=4,179; p<0,05) przy kontroli tendencji depresyjnych (osoby wysoko wrażliwe sensorycznie istotnie częściej stosują strategię koncentracji na planach [M=16] w porównaniu z osobami nisko wrażliwymi sensorycznie [M=14]);

- efekt interakcyjny tendencji depresyjnych i wytrzymałości (F(1,66)=8,598; p<0,01);

Graficzny obraz tej interakcji prezentuje Ryc. 3.

0x08 graphic
0x08 graphic
0x01 graphic

Ryc. 3 Częstość stosowania strategii koncentracji na planach w zależności od poziomu tendencji depresyjnych i wytrzymałości.

Jak pokazuje Ryc.3 osoby niedepresyjne i nisko wytrzymałe istotnie częściej (p<0,05) stosują strategię koncentracji na planach w porównaniu z osobami z tendencjami depresyjnymi, wysoko wytrzymałymi. Ponadto, osoby nisko wytrzymałe i niedepresyjne istotnie częściej stosują strategię koncentracji na planach w porównaniu z osobami nisko wytrzymałymi z tendencjami depresyjnymi.

- efekt interakcyjny tendencji depresyjnych i aktywności (F(1,65)=13,388; p<0,001).

Graficzny obraz tej interakcji prezentuje Ryc. 4.

0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic
0x01 graphic

Ryc. 4 Częstość stosowania strategii koncentracji na planach w zależności od poziomu tendencji depresyjnych i aktywności.

Jak pokazuje Ryc.4 osoby z tendencjami depresyjnymi i wysoko aktywne istotnie częściej (p<0,01) stosują strategię koncentracji na planach w porównaniu z osobami z tendencjami depresyjnymi, nisko aktywnymi. Ponadto, osoby nisko aktywne i niedepresyjne istotnie częściej (p<0,05) stosują strategię koncentracji na planach w porównaniu z osobami nisko aktywnymi z tendencjami depresyjnymi. Za to osoby wysoko aktywne z tendencjami depresyjnymi istotnie częściej (p<0,05) stosują strategię koncentracji na planach w porównaniu z osobami wysoko aktywnymi bez tendencji depresyjnych.

Testy jednozmiennowe w przypadku strategii pozytywnego przewartościowania wykazały istotny:

- efekt główny tendencji depresyjnych (F(1,65)=5,789; p<0,05) przy kontroli reaktywności emocjonalnej, (F(1,66)=7,284; p<0,01) przy kontroli wytrzymałości, (F(1,65)=6,898; p<0,01) przy kontroli aktywności, (F(1,66)=9,083; p<0,01) przy kontroli wrażliwości sensorycznej, (F(1,66)=6,525; p<0,01) przy kontroli żwawości oraz (F(1,66)=7,352; p<0,01) przy kontroli perseweratywności. Wszystkie analizy wykazały, że osoby niedepresyjne istotnie częściej stosują strategię pozytywnego przewartościowania w porównaniu z osobami z tendencjami depresyjnymi;

- efekt główny wytrzymałości (F(1,66)=4,772; p<0,05) przy kontroli tendencji depresyjnych (osoby wysoko wytrzymałe istotnie częściej stosują strategię pozytywnego przewartościowania [M=14] w porównaniu z osobami nisko wytrzymałymi [M=11]);

- efekt interakcyjny tendencji depresyjnych i aktywności (F(1,65)=5,859; p<0,05).

Graficzny obraz tej interakcji prezentuje Ryc. 5.

0x08 graphic
0x08 graphic
0x01 graphic

Ryc. 5 Częstość stosowania strategii pozytywnego przewartościowania w zależności od poziomu tendencji depresyjnych i aktywności.

Jak pokazuje Ryc.5 osoby z tendencjami depresyjnymi i wysoko aktywne istotnie częściej (p<0,01) stosują strategię pozytywnego przewartościowania w porównaniu z osobami z tendencjami depresyjnymi, nisko aktywnymi. Ponadto, osoby nisko aktywne bez tendencji depresyjnych istotnie częściej (p<0,001) stosują strategię pozytywnego przewartościowania w porównaniu z osobami nisko aktywnymi z tendencjami depresyjnymi.

Reasumując wyniki dwuczynnikowych, pięciozmiennowych analiz wariancji należy podkreślić, że:

- tendencje depresyjne różnicują częstość stosowania strategii koncentracji na czymś pozytywnym oraz strategii pozytywnego przewartościowania. Osoby z tendencjami depresyjnymi rzadziej stosują strategię koncentracji na czymś pozytywnym i strategię pozytywnego przewartościowania w porównaniu z osobami niedepresyjnymi.

- spośród właściwości temperamentalnych, cztery z nich, tj. reaktywność emocjonalna, wytrzymałość, perseweratywność i wrażliwość sensoryczna różnicują częstość stosowania poszczególnych adaptacyjnych strategii regulacji emocji. I tak:

4.2.3. Tendencje depresyjne i właściwości temperamentalne a częstość stosowania nieadaptacyjnych poznawczych strategii regulacji emocji

Dwuczynnikowa czterozmiennowa (poszczególne strategie nieadaptacyjne) analiza wariancji wykazała:

- efekt główny tendencji depresyjnych (F(4,61)=3,482; p<0,01) przy kontroli reaktywności emocjonalnej, (F(4,61)=3,879; p<0,01) przy kontroli wytrzymałości, (F(4,61)=5,202; p<0,001) przy kontroli aktywności, (F(4,62)=4,515; p<0,01) przy kontroli wrażliwości sensorycznej, (F(4,62)=4,037; p<0,01) przy kontroli żwawości oraz (F(4,62)=3,474; p<0,01) przy kontroli perseweratywności;

- efekt główny reaktywności emocjonalnej (F(4,61)=3,827; p<0,01) przy kontroli tendencji depresyjnych;

- efekt główny wytrzymałości (F(4,61)=3,177; p<0,05) przy kontroli tendencji depresyjnych;

- efekt główny perseweratywności (F(4,62)=2,904; p<0,05) przy kontroli tendencji depresyjnych.

Innymi słowy nasilenie tendencji depresyjnych, reaktywności emocjonalnej, wytrzymałości i perseweratywności różnicuje całą strukturę strategii nieadaptacyjnych.

Poniżej przedstawione zostaną wyniki testów jednozmiennowych, istotne statystycznie, dla poszczególnych strategii nieadaptacyjnych.

Testy jednozmiennowe w przypadku strategii samoobwiniania wykazały istotny:

- efekt główny tendencji depresyjnych (F(1,64)=7,797; p<0,01) przy kontroli reaktywności emocjonalnej, (F(1,64)=11,129; p<0,001) przy kontroli aktywności, (F(1,65)=9,574; p<0,01) przy kontroli wrażliwości sensorycznej, (F(1,65)=8,623; p<0,01) przy kontroli żwawości oraz (F(1,65)=6,895; p<0,05) przy kontroli perseweratywności. Wszystkie analizy wykazały, że osoby z tendencjami depresyjnymi istotnie częściej stosują strategię samoobwiniania w porównaniu z osobami niedepresyjnymi;

- efekt główny perseweratywności (F(1,65)=5,855; p<0,05) przy kontroli tendencji depresyjnych (osoby wysoko perseweratywne istotnie częściej stosują strategię samoobwiniania [M=13] w porównaniu z osobami nisko perseweratywnymi [M=11,5].

Testy jednozmiennowe w przypadku strategii ruminacji wykazały istotny:

- efekt główny tendencji depresyjnych (F(1,64)=5,217; p<0,05) przy kontroli reaktywności emocjonalnej, (F(1,64)=7,037; p<0,01) przy kontroli wytrzymałości, (F(1,64)=9,640; p<0,01) przy kontroli aktywności, (F(1,65)=9,209; p<0,01) przy kontroli wrażliwości sensorycznej, (F(1,65)=7,655; p<0,01) przy kontroli żwawości oraz (F(1,65)=6,237; p<0,05) przy kontroli perseweratywności. Wszystkie analizy wykazały, że osoby z tendencjami depresyjnymi istotnie częściej stosują strategię ruminacji w porównaniu z osobami niedepresyjnymi;

- efekt główny reaktywności emocjonalnej (F(1,64)=9,867; p<0,01) przy kontroli tendencji depresyjnych (osoby wysoko reaktywne emocjonalnie istotnie częściej stosują strategię ruminacji [M=13,5] w porównaniu z osobami nisko reaktywnymi emocjonalnie [M=11];

- efekt główny wytrzymałości (F(1,64)=12,066; p<0,001) przy kontroli tendencji depresyjnych (osoby nisko wytrzymałe istotnie częściej stosują strategię ruminacji [M=13,5] w porównaniu z osobami wysoko wytrzymałymi [M=11];

- efekt główny perseweratywności (F(1,65)=8,139; p<0,01) przy kontroli tendencji depresyjnych (osoby wysoko perseweratywne istotnie częściej stosują strategię ruminacji [M=13,5] w porównaniu z osobami nisko perseweratywnymi [M=11].

Testy jednozmiennowe w przypadku strategii katastrofizowania wykazały istotny:

- efekt główny tendencji depresyjnych (F(1,64)=4,888; p<0,05) przy kontroli reaktywności emocjonalnej, (F(1,64)=6,762; p<0,05) przy kontroli wytrzymałości, (F(1,64)=10,188; p<0,01) przy kontroli aktywności, (F(1,65)=8,265; p<0,01) przy kontroli wrażliwości sensorycznej, (F(1,65)=7,919; p<0,01) przy kontroli żwawości oraz (F(1,65)=5,471; p<0,05) przy kontroli perseweratywności. Wszystkie analizy wykazały, że osoby z tendencjami depresyjnymi istotnie częściej stosują strategię katastrofizowania w porównaniu z osobami niedepresyjnymi;

- efekt główny reaktywności emocjonalnej (F(1,64)=8,367; p<0,01) przy kontroli tendencji depresyjnych (osoby wysoko reaktywne emocjonalnie istotnie częściej stosują strategię katastrofizowania [M=11] w porównaniu z osobami nisko reaktywnymi emocjonalnie [M=9];

- efekt główny perseweratywności (F(1,65)=5,172; p<0,05) przy kontroli tendencji depresyjnych (osoby wysoko perseweratywne istotnie częściej stosują strategię katastrofizowania [M=11] w porównaniu z osobami nisko perseweratywnymi [M=9,5].

Reasumując wyniki dwuczynnikowych, czterozmiennowych analiz wariancji należy podkreślić, że:

- tendencje depresyjne różnicują częstość stosowania strategii samoobwiniania, ruminacji i katastrofizowania. Osoby z tendencjami depresyjnymi częściej stosują strategię samoobwiniania, strategię ruminacji i strategię katastrofizowania w porównaniu z osobami niedepresyjnymi.

- spośród właściwości temperamentalnych, trzy z nich, tj. reaktywność emocjonalna, wytrzymałość i perseweratywność różnicują częstość stosowania poszczególnych nieadaptacyjnych strategii regulacji emocji. I tak:

Na zakończenie warto jeszcze wspomnieć o jednej istotnej interakcji, która pojawiła się w dwuczynnikowej czterozmiennowej (poszczególne strategie nieadaptacyjne) analizie wariancji, którą wykonałam dodatkowo, w której czynnikami były tendencje depresyjne oraz możliwości przetwarzania stymulacji (zmienna możliwości przetwarzania stymulacji została utworzona z reaktywności emocjonalnej oraz wytrzymałości; wysoka = wysoka wytrzymałość + niska reaktywność emocjonalna i niska = niska wytrzymałość + wysoka reaktywność emocjonalna). Analiza ta wykazała istotny wpływ tendencji depresyjnych oraz możliwości przetwarzania stymulacji na strategię samoobwiniania (F(1,42)=4,373; p<0,05). Graficzny obraz tej interakcji prezentuje Ryc. 6.

0x08 graphic
0x01 graphic

Ryc. 6 Częstość stosowania strategii samoobwiniania w zależności od poziomu tendencji depresyjnych i możliwości przetwarzania stymulacji.

Jak pokazuje Ryc. 6 osoby o małych możliwościach przetwarzania stymulacji z tendencjami depresyjnymi istotnie częściej (p<0,01) stosują strategię samoobwiniania w porównaniu z osobami o małych możliwościach przetwarzania stymulacji bez tendencji depresyjnych.

5. WNIOSKI I DYSKUSJA WYNIKÓW

Celem badania było określenie różnicującego wpływu tendencji depresyjnych oraz właściwości temperamentalnych na poznawcze strategie regulacji emocji.

Hipoteza 1 dotycząca różnicującego wpływu tendencji depresyjnych na stosowanie poznawczych strategii regulacji emocji potwierdziła się. Uzyskane wyniki są zgodne z wynikami badaczy holenderskich (Garnefski i in., 2000), jak również Nolen-Hoeksemy (1991). Wynika z nich przede wszystkim, że osoby z tendencjami depresyjnymi częściej stosują strategie „negatywne” niż osoby niedepresyjne. W przypadku konkretnych, poznawczych strategii regulacji emocji, osoby z tendencjami depresyjnymi istotnie częściej odwołują się do „ruminacji” (por. Nolen-Hoeksema, 1991), „samoobwiniania” (por. Anderson i in., 1994) oraz „katastrofizowania” (por. Sullivan i in., 1995), czyli strategii, które okazały się być również istotnie częściej stosowane przez grupę kliniczną w porównaniu z osobami zdrowymi w badaniach holenderskich (Garnefski i in., 2002). Z kolei odwrotna zależność występuje w przypadku strategii adaptacyjnych - osoby niedepresyjne istotnie częściej stosują strategie adaptacyjne („koncentrację na planach” oraz „pozytywne przewartościowanie”) w porównaniu z osobami z tendencjami depresyjnymi. Jest to wynik również potwierdzający badania holenderskie (Garnefski i in, 2001). Z kolei wynik wskazujący na ogólnie istotnie częstsze stosowanie strategii adaptacyjnych niż nieadaptacyjnych (łączne wyniki) wśród badanych zgodne jest z badaniami Wojciszke (Wojciszke, 2003), jak również z tendencją hedonistyczną każdego człowieka. Potwierdziła się również, zgodnie z wynikami badań Wojciszke, niezależność „zabiegów regulujących nastrój pozytywny i negatywny” (Wojciszke, 2003, s.178), w tym wypadku strategii adaptacyjnych i nieadaptacyjnych, przy jednoczesnym ujemnym skorelowaniu nastroju pozytywnego i negatywnego, co odzwierciedliło się w częstszym stosowaniu strategii nieadaptacyjnych niż adaptacyjnych przez osoby z tendencjami depresyjnymi w porównaniu z osobami niedepresyjnymi oraz częstsze stosowanie strategii „pozytywnych” niż „negatywnych” przez osoby niedepresyjne w porównaniu z osobami z tendencjami depresyjnymi.

Hipoteza 2 dotycząca wpływu właściwości temperamentalnych na stosowanie poznawczych strategii regulacji emocji również potwierdziła się. Przede wszystkim zgodnie z założeniem teoretycznym istotny okazał się wpływ reaktywności emocjonalnej oraz wytrzymałości na częstość stosowania adaptacyjnych strategii regulacji emocji. Niska reaktywność emocjonalna istotnie wpływa na częstsze stosowanie strategii „koncentracji na czymś pozytywnymi” natomiast wysoka wytrzymałość wpływa na częstsze stosowanie „koncentracji na czymś pozytywnym” i pozytywnego przewartościowania”, a więc dwóch strategii, które okazały się negatywnie korelować z lękiem i depresją w badaniach holenderskich (Garnefski i in., 2001).

Biorąc pod uwagę pozostałe (poza reaktywnością emocjonalną i wytrzymałością) właściwości temperamentalne, istotny okazał się wpływ perseweratywności na częstość stosowania strategii „koncentracji na czymś pozytywnym” (osoby nisko perseweratywne częściej stosują tę strategię niż osoby wysoko perseweratywne) oraz wpływ wrażliwości sensorycznej na częstsze stosowanie „koncentracji na planach” (osoby wysoko wrażliwe sensorycznie częściej stosują tę strategię niż osoby nisko wrażliwe).

Co do strategii nieadaptacyjnych, to istotny wpływ okazała się mieć perseweratywność oraz reaktywność emocjonalna. Osoby wysoko perseweratywne istotnie częściej stosują strategie „ruminacji”, „samoobwiniania” i „katastrofizowania” w porównaniu z osobami nisko perseweratywnymi (wynik zgodny z badaniami Habrat [Habrat, 1997]), a osoby wysoko reaktywne istotnie częściej stosują strategię „ruminacji” i „katastrofizowania” (również zgodne z badaniami Habrat).

Perseweratywność i reaktywność emocjonalna okazały się wraz z tendencjami depresyjnymi, najlepszymi predyktorami częstości stosowania poznawczych strategii regulacji emocji. Perseweratywność ma udział, obok tendencji depresyjnych, w stosowaniu strategii „negatywnych”, za to reaktywność emocjonalna i tendencje depresyjne, to najlepsze predyktory stosowania poznawczych strategii „pozytywnych”. W wypadku reaktywności emocjonalnej dziwić może fakt, iż nie pojawiła się ona jako istotny predyktor częstości stosowania strategii nieadaptacyjnych (u Habrat obie właściwości - reaktywność emocjonalna i perseweratywność - odgrywają istotną rolę w zaburzeniach depresyjnych), jednak może to wynikać z braku próby osób depresyjnych.

Poza efektami głównymi poszczególnych właściwości temperamentalnych i tendencji depresyjnych, ujawnił się również interakcyjny wpływ temperamentu i tendencji depresyjnych na częstość stosowania poznawczych strategii regulacji emocji, przy czym interakcje wiążą się jedynie ze strategiami „pozytywnymi”. Interakcje okazały się istotne przy trzech właściwościach temperamentalnych: żwawości, wytrzymałości oraz aktywności. Interakcja żwawości i tendencji depresyjnych wpływa ogólnie na stosownie „pozytywnych” poznawczych strategii regulacji emocji, natomiast interakcja wytrzymałości i tendencji depresyjnych oraz aktywności i tendencji depresyjnych wpływają na częstsze stosowanie strategii koncentracji na planach, a dodatkowo w przypadku ostatniej pary - pozytywnego przewartościowania. Dodatkowo ciekawą interakcją jest interakcja tendencji depresyjnych oraz możliwości przetwarzania stymulacji, która zgodnie z teorią (por. Strelau, 1996) pokazuje, że osoby wysokoaktywowalne gorzej radzą sobie w obliczu trudnych wydarzeń, reagując negatywnymi emocjami. W tym wypadku istotna okazała się koncentracja na strategii samoobwiniania.

Wszystkie interakcje są o tyle ciekawe, że pokazują jak ważne jest uwzględnianie wielu czynników przy przewidywaniu tego, czy osoby w obliczu stresujących zdarzeń będą efektywnie poznawczo regulować swoje emocje czy też ujawnią się u nich zaburzenia emocjonalne. Jak pokazują interakcje, szczegółowiej zaprezentowane w części dotyczącej wyników, osoby mogą efektywnie regulować swoje emocje, mimo posiadania cechy, która występuje u osób cierpiących na zaburzenia natury emocjonalnej (np. niska aktywność, małe możliwości przetwarzania stymulacji). Ciekawe byłoby tu porównanie osób z depresją kliniczną i osób zdrowych, by przyjrzeć się bliżej interakcyjnemu wpływowi temperamentu i depresji na częstość stosowania poznawczych strategii regulacji emocji. Być może są osoby zaburzone, które również stosują strategie adaptacyjne, co potencjalnie mogłoby np. przyspieszyć ich wyleczenie.

Podsumowując, na podstawie przeprowadzonego badania można uznać, iż zróżnicowanie w obrębie częstości stosowania poznawczych strategii regulacji emocji wiąże się z tendencjami depresyjnymi oraz właściwościami temperamentalnymi. Zarówno tendencje depresyjne, jak i wysoka reaktywność emocjonalna, niska wytrzymałość, czy wysoka perseweratywność są związane z częstszym stosowaniem „nieadaptacyjnych” poznawczych strategii regulacji emocji. Z kolei brak tendencji depresyjnych i niska reaktywność emocjonalna, wysoka wytrzymałość czy niska perseweratywność, prowadzi do częstszego odwoływania się do „adaptacyjnych” poznawczych strategii regulacji emocji.

Na zakończenie chciałabym jeszcze podkreślić ograniczenia niniejszych badań. Przede wszystkim nie należy uogólniać tych badań na osoby ciężej zaburzone, np. z depresją kliniczną, ponieważ badanie zostało przeprowadzone jedynie na osobach zdrowych. Osoby badane były więc w niewielkim stopniu zróżnicowane pod względem tendencji depresyjnych. Z pewnością należałoby przeprowadzić podobne badania, ale z wyraźnie zróżnicowanymi grupami (osób zdrowych i osób chorych).

Ponadto wątpliwości może budzić fakt jednokrotnego przebadania osób Inwentarzem Depresji Becka. W następnych badaniach zalecane byłoby powtórzenie tego kwestionariusza po jakimś czasie, aby wyłonić osoby rzeczywiście zaburzone od tych, które w danej chwili mogły mieć gorszy nastrój, spowodowany np. nagromadzonymi w danym dniu nieprzyjemnymi doświadczeniami.

6. BIBLIOGRAFIA

Anderson, C.A., Miller, R.S., Riger, A.L., Dill, J.C., Sedikides, C. (1994). Behavioral and characterological attributional styles as predictors of depression and loneliness: Review, refinement, and test. Journal of Personality and Social Psychology, 3, vol. 66, s. 549 558.

Carver, C.S., Scheier, M.F. (1994). Situational coping and coping dispositions in a stressful transaction. Journal of Personality and Social Psychology, vol.66, issue1, s. 184-195.

Carver, C.S., Scheier, M.F., Weintraub, J.K. (1989). Assessing coping strategies: A theoretically based approach. Journal of Personality and Social Psychology, 2, vol. 56, s. 267-283.

Clark, L. A. I Watson, D. (1999). Emocje, nastroje, cechy i temperament: rozważania pojęciowe i wyniki badań. W: Davidson, R. J. i Ekman, P. (red.). Natura emocji. Podstawowe zagadnienia (s. 83-87). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Clark, L. A. I Watson, D. (1999). Funkcjonalne i dysfunkcjonalne reakcje uczuciowe. W: Davidson, R. J. i Ekman, P. (red.). Natura emocji. Podstawowe zagadnienia (s. 119 -125). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Czabała, J.C. (2000). Podstawowe zaburzenia psychiczne. W: J. Strelau, Psychologia. Podręcznik naukowy, t.3, s. 583-603. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Davidson, R.J. (2000). Anxiety, depression and emotions. New York: Oxford University Press

Ekman, P., Davidson, J.R. (1999). Natura emocji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Eliasz, A. (1974). Temperament a osobowość. Wrocław: Ossolineum.

Eliasz, A. (1995). Podmiotowe i środowiskowe czynniki utrudniające efektywną regulację stymulacji. Czasopismo Psychologiczne, 1, 3, s. 129-141.

Eliasz, A. (1998). Temperament a system regulacji stymulacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Fajkowska-Stanik, M., Marszał-Wiśniewska, M. (2003). Depresja i emocje: ujęcie transakcyjne. Studia Psychologiczne,1, t.41, s. 107-132.

Garnefski, N., Kraaji, V., Spinhoven, P. (2001). Negative life events, cognitive emotion regulation and emotional problems. Personality and Individual Differences, 30, s. 1311-1327.

Garnefski, N., Van Den Kommer, T., Kraaji, V., Teerds, J., Legerstee, J., Onstein, E. (2002). The relationship between cognitive emotion regulation strategies and emotional problems: Comparison between a clinical and a non-clinical sample. European Journal of Personality, 5, vol. 16, s. 403-420.

Habrat, E. (1995). Funkcje poznawcze w chorobach afektywnych. Postępy Psychiatrii i Neurologii, 4, s. 333-340.

Habrat, E. (1996). Ocena wybranych cech temperamentalnych w depresji i remisji. Psychiatria Polska, 30, s. 629-640.

Habrat, E. (1997). Reaktywność i zapotrzebowanie na stymulację w depresjach w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej. Niepublikowana praca doktorska.

Habrat, E. (2000). Cechy temperamentalne u osób temperamentalne depresją w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej. Lęk i Depresja, 3, t.5, s. 162-175

Habrat, E. (2000). Porównanie osób z depresją sezonową i depresją w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej. Lęk i Depresja, 3, t.1, s. 225-229.

Habrat, E. (2000). Styl radzenia sobie ze stresem w grupie osób z zespołami depresyjnymi. Lęk i Depresja, 2, t.5, s. 105-112.

Habrat, E., Wójcik, M. (1995). Reaktywność i zapotrzebowanie na stymulację w zespołach depresyjnych. Psychiatria Polska, 29, s. 111-120.

Holahan, C.J., Moos, R.H. (1987). Personal and Contextual Determinants of Coping Strategies. Journal of Personality and Social Psychology, 5, vol.52, s. 946-955.

Huflejt-Łukasik, M. (1999). Depresje - wybrane modele teoretyczne. Nowiny Psychologiczne, 2, 5-20, s. 37-52.

Jawor, M. (1997). Depresyjne błędne koło. Charaktery, 9, s. 24.

Kendall, Ph.C., Hollon, S.D., Beck, A.T., Hammen, C.I i Igram, R.E. (1987). Issues and recommendations regarding use of the Beck Depression Inventory. Cognitive Therapy Research, 3, vol. 11, s. 289-299.

Kendall, Ph.C., Watson, D. (1998). Anxiety and Depression. New York: Academic Press.

Klonowicz, T. (1984). Reaktywność a funkcjonowanie człowieka w różnych warunkach stymulacyjnych. Wrocław: Ossolineum.

Koole, S.L., Smeets, K., Van Knippenberg, A. (1999). The cessation of rumination through self-affirmation. Journal of Personality and Social Psychology, 1, vol. 77, s. 111-125.

Lazarus, R.S. (1991). Cognition and motivation in emotion. American Psychologist, 4, 46, s. 352-367.

Lazarus, R.S. (1993). Coping theory and research: Past, present and future. Psychosomatic Medicine, 3, vol. 55, s. 234-247.

Marszał-Wiśniewska, M. (1999). Siła woli a temperament. Warszawa: Wydawnictwo IP PAN.

McGee, R., Olson, J., Wolfe, D. (2001). Multiple maltreatment, attribution of blame, and adjustment among adolescents. Development and Psychopathology, 4, vol. 13, s. 827 846.

Nolen-Hoeksema, S. (1991). Responses to depression and their effects on the duration of depressive episodes. Journal of Abnormal Psychology, vol.100, issue4, s. 569-582.

Nolen-Hoeksema, S. (2001). Ruminative coping and adjustment to bereavement. W: Stroebe, M.S., Hansson, R.O. (red.). Handbook of bereavement research: consequences, coping and care (s. 545-562). Washington: American Psychological Association.

Parnowski, T., Jernajczyk, W. (1997). Inwentarz Depresji Becka w ocenie nastroju osób zdrowych i chorych na choroby afektywne. Psychiatria Polska, 4, s. 416-421.

Potoczek, A. (2000). Depresyjne zaburzenia poznawcze w zespole lęku napadowego i dystymii. Lęk i Depresja, 4, t.5., s. 225-238.

Pużyński, S. (2000). Zaburzenia depresyjne w praktyce lekarza rodzinnego: zbior materiałów szkoleniowych. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii.

Pużyński, S. (2002). Depresje i zaburzenia afektywne. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL

Rapaport, M.H., Judd, L.L. (1998). Minor depressive disorder and subsyndromal depressive symptoms: functional impairment and response to treatment. Journal of Affective Disorders, 48 (2-3), s. 227-232.

Rosenhan, D.L., Seligman, M.E.P. (1994). Psychopatologia, t.1, cz.5: Depresja i Schizofrenie, s. 359-470. Warszawa: PTP.

Santorski, J. (1992). Depresja, esencja i ciało: antologia. Warszawa: Jacek Santorski & Co.

Strelau, J. (1982). Regulacyjne funkcje temperamentu. Wrocław: Ossolineum.

Strelau, J. (1985). Temperament, osobowość, działanie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Strelau, J. (1996). Temperament a stres: Temperament jako czynnik moderujący stresory, stan i skutki stresu oraz radzenie sobie ze stresem. W: Heszen-Niejodek, I., Ratajczak, Z. Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.

Strelau, J. (2001). Psychologia temperamentu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Strelau, J. (2002). Psychologia różnic indywidualnych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe “Scholar”.

Sullivan, M.J.L., Bishop, S.R., Pivik, J. (1995). The Pain Catastrophizing Scale: Development and validation. Psychological Assessment, 4, vol. 7, s. 524-532.

Tennen, H., Affleck, G. (1990). Blaming others for threatening events. Psychological Bulletin, Vol.108, Issue2, s. 209-232.

Watson, D. (2000). Mood and temperament. New York: Guilford Press.

Wciórka, J. (2002). Depresja. W: Wielka Encyklopedia PWN (tom 7), s. 95-96. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Weber, A. (2002). Wpływ właściwości wolicjonalnych i inteligencji emocjonalnej na poznawcze strategie regulacji emocji. Niepublikowana praca magisterska.

Wojciszke, B. (2003). Skale Regulacji Nastroju. (s. 163-180). W: Marszał-Wiśniewska, M., Klonowicz, T., Fajkowska-Stanik, M. Psychologia różnic indywidualnych. Wybrane zagadnienia. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Zalewska, A. (1997). Subdymensje reaktywności a koszty psychofizjologiczne wynikające z zakłóceń regulacji stymulacji. Studia Psychologiczne, 34 , s. 83-90.

Zawadzki, B., Strelau, J. (1995). Podstawy teoretyczne, konsultacja i własności psychometryczne inwentarza: „Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz Temperamentu”. Studia Psychologiczne, t.XXXIII, 1-2, s. 49-96.

Zawadzki, B., Strelau, J. (1997). Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz Temperamentu (FCZ - KT). Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.

7. ZAŁĄCZNIKI

Załącznik 1 - Kwestionariusz Poznawczej Regulacji Emocji

Załącznik 2 - Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz Temperamentu

Załącznik 3 - Inwentarz Depresji Becka

- 45 -


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
praca magisterska Akty kończące ogólne postępowanie administracyjne
praca-magisterska-a11406, Dokumenty(2)
praca-magisterska-a11222, Dokumenty(2)
praca-magisterska-6811, Dokumenty(8)
praca-magisterska-a11186, Dokumenty(2)
praca-magisterska-7383, Dokumenty(2)
Metody treningowe, Mikołaj praca magisterska
praca-magisterska-a11473, Dokumenty(2)
praca-magisterska-6699, Dokumenty(8)
praca-magisterska-7444, Dokumenty(2)
praca-magisterska-6435, Dokumenty(8)
praca-magisterska-wa-c-7459, Dokumenty(2)
praca-magisterska-wa-c-7525, Dokumenty(2)
praca-magisterska-7412, Dokumenty(2)
praca-magisterska-wa-c-7468, Dokumenty(2)
praca-magisterska-7092, 1a, prace magisterskie Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki
praca-magisterska-6860, Dokumenty(1)

więcej podobnych podstron