Religie Chin

W przeciwieństwie do innych pradawnych narodów, Chińczycy stosunkowo mało uwagi poświęcali problemom związanym z życiem pośmiertnym. Czcili bóstwa zoo- i antropomorficzne, symbolizujące siły i zjawiska natury, składając im ofiary, pierwotnie nawet krwawe, które jednak od początku pierwszego tysiąclecia p.n.e. zastąpiono atrapami przede wszystkim ceramicznymi. W szerokiej skali religii ludowych aż do niedawna ważną rolę odgrywały zabobony i wróżby oraz szamani. Ważkie miejsce w wierzeniach religijnych zajmował kult przodków. Chińczycy wierzyli, że część duszy, która nie ginie wraz z ciałem, żyje tak długo, dopóki męscy potomkowie zmarłego składają jej ofiary, i może też mieć ona wpływ na ich losy. Najważniejszym bóstwem był Shangdi, Najwyższy Władca, Władca Niebios, przy czym niebiosa utożsamiali z siłami natury. Króla czy cesarza. Syna Niebios, uważano za potomka owego Najwyższego Władcy, dzięki czemu Shangdi stał się w znacznej mierze częścią składową kultu
przodków w rodzinie monarchy.

     Chociaż punktem ciężkości konfucjanizmu, najbardziej wpływowego staro chińskiego systemu myślowego, były świeckie problemy filozofii, polityki społecznej, etyki i etykiety, to jednak przejął on - utylitarnie - od tradycyjnej religii pojęcie nieba jako siły sprawczej i ideę monarchy - Syna Niebios - dopełnił koncepcją "mandatu", którym obdarza go niebo pod warunkiem, iż rządzić będzie sprawiedliwie. Poza tym konfucjanizm nie interesował się zagadnieniami religijnymi, ani stosunkiem człowieka do boga czy też bogów. Twórca konfucjanizmu Kong Qin, tytułowany Kong Fuzi tj. Mistrz Kong, skąd powstała w Europie zlatynizowana forma jego nazwiska: Konfucjusz (551-479 p.n.e.), stworzył jednak - w przeciwieństwie do dawnych religii, w których główną rolę nie odgrywało przestrzeganie zasad etycznych, ale wykonywanie obrzędów - pojęcie postępowania moralnego, niezależnego od rytuałów. Jednakże później kult Konfucjusza nabrał pewnych cech przypominających religię. Cesarz Ming wydał w 59 roku rozporządzenie nakazujące składanie
Konfucjuszowi ofiar, a w VII wieku cesarze dynastii Tang zaczęli wznosić Konfucjuszowi świątynie, które stały się przybytkami dumy narodowej, składano w nich bowiem tabliczki z imionami nieżyjących wybitnych uczonych i artystów, jakie zasadniczo umieszczano na rodzinnych ołtarzach przodków. Jedna z największych świątyń Konfucjusza znajduje się w jego mieście rodzinnym Qufu, w prowincji Shandong. Jest tu też rozległa siedziba potomków Konfucjusza, którzy żyli tu aż do naszego stulecia. Kiedy we wrześniu 1984 roku zaczęto znów uroczyście obchodzić urodziny Konfucjusza, pośród gości znajdowali
się również członkowie jego rodziny.

          Nauka Konfucjusza, w ciągu wieków uzupełniana i modyfikowana, którą przejęły także liczne ościenne narody, pozostawała oficjalną doktryną państwową aż do powstania Republiki Chińskiej w 1911 roku. Od XIX wieku ideologia konfucjańska stała się przedmiotem krytyki ze strony nowoczesnych myślicieli, którzy widzieli w niej zaprzeczenie praw jednostki i hamulec postępu społecznego.
Podstawowym ideałem nauki konfucjańskiej jest "ren", ludzkość, jej zaś nosicielem jest ".junzi", szlachetny człowiek. Może nim zostać każdy człowiek, który przestrzega ,,li", czyli norm zachowania się wobec równych sobie, przełożonych i podwładnych, norm opartych na pięciu zasadach: wzajemnej miłości, sprawiedliwości, mądrości, obyczajności i kultu przeszłości, a także na innych konfucjańskich normach. Przekroczenie zasad ,,li" prowadzi do chaosu społecznego i do wojen. Do ich przestrzegania ludzie powinni dążyć bez zadawania sobie gwałtu, drogą wychowania i samodoskonalenia.

          Konfucjusz głosił nadto, że każdy człowiek powinien się uszlachetniać, poznać i respektować swoje miejsce w rodzinie i społeczeństwie, nie powinien więc dążyć do jego zmiany, ale wypełniać zadania, jakie z niego płyną, własnym działaniem i wysiłkiem dopełniać swojego losu. Opracował szczegółowo hierarchię podległości oraz wiążącą się z nią etyką i etykietą: syn podlega ojcu, żona - mężowi, a naród władcy. Sankcjonował w ten sposób dawniejsze tradycje chińskie szacunku dla starszych i absolutnej podległości władcy. tradycje, które stały się ważkim rysem chińskiej społeczności. Jednakże władca, przestrzegający zasad konfucjańskiej moralności, nie może rządzić despotycznie i konfucjańscy dostojnicy powinni pilnować, aby przestrzegał reguł sprawiedliwości i humanitaryzmu. Stosunek narodu do władcy.

Konfucjusz pojmował jako paralelę stosunku syna do ojca. Ideał społeczeństwa widział w pierwszym okresie panowania dynastii Zhou, które jego zdaniem - było wzorem harmonii.

O powrót tych zasad walczył też zgłaszając postulat, aby brak harmonii między realiami a ich nazwą, przeważający w pełnych chaosu czasach Konfucjusza, zmienić radykalnie w ten sposób, by rzeczy odpowiadały swoim nazwom, na przykład każdy w rodzinie i w państwie zachowywał się zgodnie ze swoją pozyc

Spośród następców Konfucjusza w epoce Wschodniej Dynastii Zhou najwybitniejszą postacią był Meng Ke, zwany Mengzi, Mistrz Meng, znany w Europie jako Mencjusz (372-289 p.n.e.). Uzupełnił on naukę Konfucjusza o prawo ludu do obalenia władcy, kiedy ten przestanie być dla narodu wzorem moralnym, przez co traci mandat nieba, który daje mu prawo do sprawowania władzy. Podzielił społeczeństwo na ludzi pracujących umysłem oraz mięśniami, przy czym pierwszym przyznał prawo do rządzenia, drugim zaś obowiązek żywienia ich. Konfucjusz nie zdefiniował istoty człowieka, głosił jedynie, że ludzie są ze swej natury bliscy sobie i każdy ma się wobec innych zachowywać tak. jak życzy sobie, aby postępowano wobec niego. Mencjusz twierdził, że człowiek jest w zasadzie dobry, a więc zdolny do postępowania zgodnie z normami konfucjańskiej moralności, stworzonej przez niebo. Gdy człowiek rozwinie swoja naturę do granic doskonałości - uczył Mencjusz -osiąga stan mistycznej jedności z niebiosami.

W tym samym czasie co konfucjanizm powstał też drugi najważniejszy starochiński kierunek filozoficzny - taoizm. Za jego twórcę uważa się Laozi, Starego Mistrza. starszego nieco od Konfucjusza, lecz żyjącego współcześnie z nim. Przypisuje się mu autorstwo księgi "o drodze i cnocie", która jednak powstała prawdopodobnie dopiero w IV wieku p.n.e. i zawiera wykład taoistycznych idei. Nazwa wywodzi się od pojęcia "dao", droga, uważanego za wieczny i niezmienny prapoczątek wszystkiego, absolutną zasadę, która rządzi samą sobą tak jak światem i człowiekiem. "Dao", które można ująć w słowa, nie jest wiecznym i niezmiennym "dao"; pojęcie. które można nazwać, nie jest pojęciem wiecznym i niezmiennym…" czytamy we wstępie do księgi "O drodze i cnocie". "Dao" nie przejawia się w skutek oddziaływania siłą. ale dzięki zasadzie "wuwei", czyli niedziałania, nieingerencji, ponieważ "mądry człowiek działa nie działając i naucza nie mówiąc".

Ideałem taoistycznego mędrca jest uwolnienie się od nalotu materialnej cywilizacji, powrót do społeczeństwa pierwotnego. zjednoczenie się z naturą, samotna medytacja na jej łonie. Siłą motoryczną ,,dao" jest sprzeczność, a przejście z jednego przeciwieństwa do drugiego jest zasadniczą właściwością natury i wszystkich rzeczy: byt rodzi się z niebytu, niepełne staje się pełnym, krzywe prostym. Ta żywiołowa dialektyka odnosi się też do społeczeństwa, a to choćby tezą, że największe straty poniesie ten. kto najwięcej zagarnął i zgromadził.

Najistotniej do rozwoju myśli taoistycznej przyczynił się Zhuangzi (około 380-320 p.n.e.), który twierdził, że skoro "dao" jest wszechobejmującą jednością, to wszelkie różnice oraz podziały są sztuczne, na przykład dobro i zło. prawda i nieprawda, byt i niebyt są jedynie przeciwieństwem jedno drugiego i że z absolutnego punktu widzenia są sobie równe.

"Jakże mogę wiedzieć, czy pragnienie życia nie jest tylko złudzeniem? Jakże mogę wiedzieć, czy lęk przed śmiercią nie jest tylko strachem dziecka, które zbłądziło i nie potrafi znaleźć drogi do domu?" - pisze Zhuangzi.

Względność możliwości poznania obiektywnej rzeczywistości wyraził w cytowanej opowiastce o śnie: otóż przyśniło mu się kiedyś, że jest szczęśliwym motylem, a kiedy obudził się, nie wiedział, czy to jemu, Zhuangzi, śniło się. że jest motylem, czy też motylowi śniło się, że jest Zhuangzi.

Taoistyczny mędrzec powinien być samotnym pielgrzymem zastanawiającym się nad biegiem natury i życia. Taoizm uważał zasady konfucjanizmu za przemoc. Potępiał prawa i rytuały, w których dopatrywał się inspiracji warstw rządzących. Na ironię zakrawa, że na przestrzeni wieków z taoizmu rozwinął się bardzo popularny tak zwany taoizm ludowy. Z dawnej religii ludowej przejął i rozwinął alchemię, czary i magię, cały panteon bóstw (znalazł się wśród nich także Laozi), geniuszy, duchów oraz okazałe obrzędy, które stały się pewnym typem uroczystości ludowych. Powstawało wiele taoistycznych świątyń i klasztorów, tworzyły się sekty, a od indywidualistycznego kontemplatywnego systemu filozoficznego oddzielił się taoizm religijny, który przemienił się w instytucję pod wieloma względami przypominającą kościół. Taoizm głosił pierwotnie jedność z ,,dao" i "wuwei" oraz niesprzeciwianie się. W późniejszych jednak wiekach rozwinął praktyki mające na celu fizyczną nieśmiertelność. Sekty taoistyczne zorganizowały kilka potężnych ludowych powstań zbrojnych przeciwko zwierzchności; jednym z nich było powstanie Żółtych Turbanów w 184 roku. W połowie XX wieku znajdowało się w Chinach około 20 000 taoistycznych świątyń i większość z nich jest do dziś dnia czynna, jak na przykład rozległy teren świątyni Białych Obłoków w Pekinie.

Istotą buddyzmu jest wiara, że człowiek po śmierci wciela się - według swoich zasług - albo w istotę wspanialszą, albo w niżej postawionego człowieka lub zwierzę. Celem życia jest osiągnięcie nirwany - ostatecznego stanu absolutnego nieziemskiego spokoju. Środkiem prowadzącym do osiągnięcia nirwany jest uwolnienie się od ziemskich pragnień i skupienie się na życiu religijnym. Buddyzm wymagał uwolnienia się jednostki od więzi społecznych i rodzinnych; na tym tle dochodziło do ostrych konfliktów z konfucjanizmem. Niektóre imperatywy moralne, jak na przykład zakaz kradzieży i kłamstwa, były identyczne w obu systemach. Buddyzm miał cały szereg właściwości przypominających taoizm (ideał samotnego pogrążonego w medytacjach mędrca, ćwiczenia cielesne i inne środki prowadzące do osiągnięcia stanu oświecenia) oraz chińską religię ludową (wróżby, praktyki czarodziejskie).

W następnych wiekach stały się w Chinach popularne nauki buddyjskiej sekty "czystej ziemi", głoszącej, że człowiek może dostać się do raju dzięki temu, iż będzie powtarzać imię Buddy Amitabhy. Jego towarzyszka, bodhisatva Guanyin, bogini miłosierdzia i opiekunka dzieci, należy w Chinach do najpopularniejszych symboli buddyzmu. Jej posągów - obok posągów tłustego, uśmiechającego się Buddy Przyszłości - nie brak niemal w każdej buddyjskiej świątyni. Chińczycy stworzyli też swoją własną wpływową sektę buddyjską chan, której nauki przeniknęły również do Wietnamu, Korei i Japonii, a która znana jest w Europie pod swoją japońską nazwą - zen. W przeciwieństwie do oryginalnego hinduskiego buddyzmu odrzuca ona długotrwałe i skomplikowane przygotowanie ascetyczne mające na celu osiągnięcie stanu oświecenia, twierdząc, iż można go osiągnąć dzięki nagłej iluminacji.

Buddyzm szerzyli w Chinach mnisi. Istotną pomocą w ich działalności misjonarskiej były bianwen, czyli teksty, w których proza łączy się z poezją. Zawierały one opisy przygód z życia buddyjskich świętych, później zaś włączono do nich dla podniesienia atrakcyjności -również wątki miłosne i historyczne z dziejów Chin.

Jako synteza buddyzmu i tybetańskiego szamanizmu powstał w XII wieku lamaizm, który stworzył system surowych wymagań wobec duchowieństwa i wiernych. Lamaizm stał się wpływową religią Tybetańczyków, Mongołów, a przez pewien czas także i Mandżurów. Chociaż mongolscy i mandżurscy cesarze władali przez 364 lata całymi Chinami, lamaizm nie przyjął się wśród etnicznych Chińczyków. Niemniej do najatrakcyjniejszych zabytków Pekinu należy zespół pięciu lamaistycznych świątyń Yonghegong, Pałac Harmonii i Pokoju, pierwotnie siedziba następcy tronu, którą mandżurski cesarz Qianlong zmienił w 1744 roku w lamaistyczny klasztor. Jego najbardziej godnym uwagi obiektem jest posąg Buddy o wysokości 26 metrów, wyrzeźbiony w jednym pniu drzewa sandałowego. Podarował go cesarzowi siódmy dalajlama. Najważniejszym zabytkiem i symbolem lamaizmu jest ogromny kompleks świątynny Potala w stolicy Tybetu, Lhasie, najwyżej położona na świecie (3700 metrów n.p.m.) i tradycyjna siedziba dalajlamy.

Okresem największego rozwoju i wpływu buddyzmu w Chinach była epoka Tang i poprzedzający ją okres rozdrobnienia, kiedy religia ta reprezentowała też znaczną siłę polityczną i gospodarczą. Klasztory buddyjskie, wolne od podatków, były właścicielami rozległych gruntów. Uprawiali je najemnicy, którzy w ten sposób uchylali się też od służby wojskowej. Klasztory bogaciły się również dzięki produkcji rzemieślniczej i handlowi, utrzymywały także własną straż zbrojną. Ich wpływ polityczny był na tyle silny, by powstrzymać próby niektórych władców mające na celu ograniczenie bogacenia się i niezupełnie ascetycznego życia klasztorów. Jednym z okresów najwspanialszego rozwoju buddyzmu w Chinach były czasy panowania cesarzowej Wu Zetian w latach 690-705. Ta jedyna prawowita cesarzowa w historii Chin, przedtem konkubina dwóch panujących po sobie cesarzy, zdobyła władzę za pomocą krwawych intryg i dzięki poparciu buddyjskich dostojników. Kres groźnej potędze klasztorów buddyjskich położyło w 845 roku zarządzenie cesarskie zakazujące wyznawania buddyzmu i nakazujące zamknięcie klasztorów. Buddyzm wprawdzie potem nie zaniknął zupełnie, ale nigdy już nie odzyskał swoich posiadłości, ani społecznej potęgi.

---