Tematyka utworów piśmiennictwa średniowiecznego w języku polskim.
Za średniowieczną literaturę polską będziemy uważać literaturę ustną (znaną nam, niestety, tylko z nielicznych wzmianek i jeszcze rzadszych zapisów) oraz wszystkie w zasadzie utwory piśmiennicze, które powstały na etnicznie polskim obszarze. Twórczość językowo polska była oczywiście przeznaczona wyłącznie dla polskiego odbiorcy, twórczość łacińska także głównie dla niego
W średniowiecznym piśmiennictwie polskim twórczość łacińska ma zdecydowaną przewagę liczebną nad polską.
Sytuacja literatury w języku polskim
Do końca Średniowiecza przekaz ustny przeważał w niej niewątpliwie nad pisemnym. Pierwszy utwór polski, o którym możemy sądzić, że został przez autora spisany, Bogurodzica, powstał najwcześniej w II poł. XIII w. W tym czasie istniały też chyba zapisy modlitw, może również jakieś teksty kazań, choć fragment najstarszego ich zbioru posiadamy dopiero z XIV w. (Kazania świętokrzyskie). Z trzeciej ćwierci tego wieku pochodzą najdawniejsze znane nam przekazy pieśni kościelnych. Wspólną cechą owych zapisów było to, że służyły pośrednikom, a nie ostatecznym odbiorcom. Zasadniczą zmianę obserwujemy dopiero w końcu XIV w. Pojawiają się wówczas pierwsze teksty polskie przeznaczone do lektury - prozaiczne przekłady utworów religijnych. Do naszych czasów dotrwał tylko Psałterz floriański i kilka fragmentów, ale jeśli uwierzyć Długoszowi, królowa Jadwiga posiadała wcale pokaźną bibliotekę przekładową. Równocześnie, co warto zaznaczyć, język polski zaczyna występować jako pomocniczy w księgach sądowych: spisywane są w nim roty przysiąg.
W XV w. sytuacja piśmiennictwa w języku polskim nie uległa większym zmianom. Nadal powstawały przekłady tekstów religijnych dla świeckich czytelników (raczej czytelniczek) i zakonnic, kopiowano też dawne tłumaczenia, unowocześniając stopniowo ich język. Oryginalna twórczość w dziedzinie prozy religijnej była raczej skąpa, o wiele żywsza w pieśni kościelnej, posiadającej już dawną tradycję. Powstają też utwory religijne przeznaczone do solowej recytacji (Legenda o św. Aleksym) i pierwociny religijnego dramatu (Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią). Piśmiennictwo świeckie jest zaledwie w zaczątkach. Najobszerniejszymi jego zabytkami są powstające od połowy XV w. przekłady statutów ziemskich. Nie posiadają one mocy tekstów autentycznych i nowe statuty są ogłaszane nadal po łacinie
Świeckie utwory ściśle literackie są rzadkie. Prozę reprezentują tylko nieliczne wzory listów miłosnych, utwory poetyckie wykazują duże zróżnicowanie. Mamy między nimi wiersze dydaktyczne, satyryczne, elegię, erotyki, epigramy, ale ogólna liczba utworów nie jest wielka.
Tak więc do końca XV w. polszczyzna w zasadzie ogranicza się do dwu sfer pisemnego użycia: służy literaturze religijnej dla nie znających łaciny laików i zakonnic oraz jest pomocniczym językiem prawa. Nie ma natomiast historiografii w języku polskim, nie ma piśmiennictwa naukowego ani ściśle teologicznego. Nie ma też beletrystyki świeckiej. Pierwszy tego typu utwór, Historia Aleksandra, pojawi się dopiero w 1510 r.
Średniowieczne piśmiennictwo w języku polskim jest nie tylko uboższe ilościowo, mniej zróżnicowane tematycznie i późniejsze od łacińskiego, ale także - jako całość - niższe poziomem literackim. Podczas gdy większość autorów dzieł łacińskich dobrze opanowała rzemiosło pisarskie i nie brak wśród nich twórców wybitnych w skali europejskiej, utwory polskie są często stylistycznie nieporadne. Dotyczy to szczególnie prozy, która wówczas wypracowuje dopiero swój styl. W związku z tym, a w przypadku przekładów biblijnych również z racji ogromnego szacunku dla uświęconego tekstu, utrzymanego w obcych Europie konwencjach literackich i często niejasnego lub wręcz źle przełożonego na łacinę, tłumaczenia odznaczają się przesadną dosłownością, prowadzącą nierzadko do niezrozumiałości. W przekładach z czeskiego nie brak też mechanicznych substytucji fonetycznych . Doskonale opracowane Kazania świętokrzyskie są na tle naszej prozy średniowiecznej zjawiskiem wyjątkowym. Poziom poezji jest ogólnie biorąc wyższy niż prozy, a szczególnym artyzmem wyróżniają się takie utwory, jak Bogurodzica, Żale Marii pod krzyżem czy Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią, o wiele lepsza od swego łacińskiego wzoru.
Literatura w wiekach X/XI-XIII
Jednym z najstarszych utworów napisanym w języku polskim jest Bogurodzica, pierwsze dwie zwrotki powstały prawdopodobnie w połowie XII wieku, pierwszy jej zapis pochodzi z wieku XV-tego. Pełniła ona role nieoficjalnego hymnu państwowego, śpiewana była przez rycerstwo polskie m.in. podczas bitwy pod Grunwaldem. W języku polskim pisany były też Kazania świętokrzyskie - zbiór kazań z pierwszej połowy XIII wieku, arcydzieło polskiej prozy tego okresu.
Literatura w XIV wieku
Piśmiennictwo w języku polskim reprezentują przede wszystkim przekłady Pisma Świętego, modlitw i innych tekstów kościelnych (np. przekład psalmów Psałterz floriański). W końcu XIV wieku powstał też zbiór kazań (Kazania gnieźnieńskie) wzorowany na pismach łacińskich z tego okresu.
Literatura w XV wieku
Piśmiennictwo polskie podobnie jak w wiekach poprzednich miało charakter łaciński i polski, ale zmienił się stan posiadania literatury pisanej w języku narodowym na jej korzyść. Wzrosła liczba utworów oraz nastąpiło ich zróżnicowanie w treści. Wiek XV przyniósł upowszechnienie kultury i pisma, czemu sprzyjał rozwój sztuki drukarskiej, który rozpoczął się w latach siedemdziesiątych. Twórcami i odbiorcami nie byli już tylko duchowni.
W poezji pisanej w języku polskim nadal rozwijała się poezja religijno-kościelna kontynuująca motywy wczesnego średniowiecza. Przede wszystkim były to wiersze dydaktyczno-religijne, takie jak Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, czy Skarga umierającego. Powstawały wtedy bardzo liczne pieśni maryjne, przede wszystkim najpiękniejszy średniowieczny utwór polski Żale Matki Boskiej pod krzyżem, jak również pieśni wielkanocne, pieśni postne, pieśni pasyjne (m.in. Żołtarz Jezusów Władysława z Gielniowa), kolędy oraz legendy o świętych. Z tych ostatnich najwybitniejsza jest Legenda o świętym Aleksym. Oprócz poezji o tematyce religijnej wzrosła w ty okresie ilości i poziom utworów o tematyce świeckiej. Motywy świeckie pojawiają się wraz z religijnymi w takich utworach jak wspomniana wyżej Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, czy Pieśni Sandomierzanina. Żywy był też nurt poezji epickiej opiewający ważne wydarzenia i postacie historyczne (np. Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego nieznanego autora, czy Pieśń o Wiklefie Jędrzeja Gałki z Dobczyna). Poezję świecką interesowały też tematy obyczajowe (m.in. O zachowaniu się przy stole Przecława Słoty). Do nurtu poezji obyczajowej należy też pierwsza polska satyra - Satyra na leniwych chłopów.
W XV wieku powstawały też wybitne dzieła prozatorskie, zarówno pisane w języku polskim jak i łacińskim. Najwybitniejszym dziełem pisanym po polsku był apokryf Rozmyślanie przemyskie, czyli Żywot najświętszej rodziny. Powstały też wtedy wybitne przekłady Pisma Świętego (m.in. Biblia królowej Zofii i Psałterz puławski.
Dorobek polskiego piśmiennictwa średniowiecznego
Chronologicznie pierwszym zabytkiem jest geograficzno-historyczny opis anonimowego autora, sporządzony w Bawarii i dlatego skrótowo nazwany Geografem Bawarskim. Rękopis ten pochodzi z IX w. Zawiera nazwy plemion polskich.
Drugi zabytek to najdawniejszy polski dokument, tzw. "Dagome iudex", w którym Mieszko I oddawał państwo pod opiekę papieża. Dokument ten został sporządzony najprawdopodobniej ok. 990 r.
Trzeci chronologicznie zabytek to Kronika merseburskiego biskupa Thietmara, zawierająca m.in. opis walk niemiecko-polskich w latach 1000, 1010, 1015. Thietmar wymienia nazwy niektórych plemion polskich, grodów i rzek, wymienia także imię Bolesława Chrobrego.
Kolejnym i o wiele obszerniejszym jest zabytek z XII wieku. "Bulla gnieźnieńska" pochodzi z 1136 roku i została sporządzona w kancelarii papieskiej. Rękopis zawiera rejestr dóbr arcybiskupa gnieźnieńskiego, zatwierdzonych przez papieża. W treść zostało wplecionych 410 wyrazów polskich, tzw. nazw miejscowych i osobowych.
Prawdopodobnie z pierwszej poł. XIII w pochodzi najstarsza polska pieśń religijna, a zarazem artystycznie najwybitniejszy tekst polskiego średniowiecza - "Bogurodzica". Jej najdawniejszy przekaz pochodzi z 1407 r. Czas powstania zabytku jest sporny; badacze określali hipotetyczny czas jej powstania w rozpiętości od X w. (legenda związana z autorstwem św. Wojciecha) aż do końca XIV w.
"Księga henrykowska" zawiera dzieje klasztoru cystersów, a także wśród zapisków z 1270 roku znajduje się pierwsze zdanie w języku polskim: "daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj" (daj, niech ja pomielę, a ty odpoczywaj).
"Kazania świętokrzyskie" pochodzą z końca XIII lub z początku XIV w. Zachowały się kazania (w całości lub częściowo) na dni:
- św. Michała
- św. Katarzyny
- św. Mikołaja
- Bożego Narodzenia
- Trzech Króli
- Matki Boskiej Gromnicznej
Kazania te pisane są artystyczną, kunsztowną prozą, rytmiczną i zrymowaną.
Z pocz. XV w. pochodzą "Kazania gnieźnieńskie", których rękopis składa sę ze 103 kazań łacińskich i 10 polskich. Polska część zabytku obejmuje kazania:
- 4 na Boże Narodzenie
- 1 o Janie Chrzcicielu
- 1 o św. Marii Magdalenie
- 1 o św. Wawrzyńcu
- 1 o św. Bartłomieju
- 2 o Janie Ewangeliście
"Biblia królowej Zofii" (zwana inaczej Biblią szaroszpatacką) pochodzi z ok. poł. XV w. i jest najobszerniejszym zabytkiem średniowiecznej polszczyzny i zarazem jedynym przekładem Pisma św. na język polski w średniowieczu. Przekładu dokonał zespół tłumaczy, z których ostatni zakończył pracę w 1455 r. Biblia była przeznaczona dla czwartej żony Władysława Jagiełły, Sońki. Do naszych czasów dochowały się jedynie fragmenty Starego Testamentu, m.in. Księga Rodzaju, Księga Rut, Księga Tobiasza.