Daria Fronk
Galicyzmy w języku polskim
Galicyzm to „wyraz, zwrot, konstrukcja składniowa przejęte z języka francuskiego albo wzorowane na nim”1. Pierwsze kontakty Polski z Francją datuje się na przełom X i XI wieku. Wiązało się to z przybyciem na ziemie polskie zakonu benedyktynów, którzy zakładali szkoły parafialne i klasztorne, a także z faktem, że urzędy biskupie początkowo sprawowali Francuzi. Zenon Klemensiewicz zaznacza jednak, że kontakty te były epizodyczne i nie miały znaczenia w dziedzinie językowej. Dopiero wiek XVI przynosi nasilenie się kontaktów polsko-francuskich, co wiąże się z wyborem Henryka Walezego na króla Polski w 1573 r. Polacy, szczególnie magnaci i szlachta, zaczęli wyjeżdżać na studia do Francji, np. Jan Kochanowski, Jan Zamoyski; także uczeni Francuzi przybywali do Polski, a wśród nich gramatyk Piotr Statorius-Stojeński.
Wzrost wpływów francuskich przypadł na wiek XVII, a ich ośrodkiem stał się dwór królewski Władysława IV, a następnie Jana II Kazimierza. Żoną bowiem obu władców była Francuzka Maria Ludwika Gonzaga, przebywająca w Polsce od 1645 r. Drugą królową pochodzenia francuskiego była żona Jana III Sobieskiego, Maria d’Arquien - Marysieńka Sobieska. Za sprawą wspomnianych królowych językiem dworu stał się francuski, posługiwali się nim polscy posłowie zagraniczni, a w wyższych sferach uważano go za język potoczny. Jednym z ważniejszych źródeł upowszechniania francuszczyzny był zakon wizytek w Warszawie funkcjonujący tam od 1654 r., następnie rzecznikami języka francuskiego stali się jezuici. Popularność tego języka wzrastała z każdym dziesięcioleciem XVII i XVIII w. W Uniwersytecie Wileńskim uczono go już od XVII wieku, a w Uniwersytecie Jagiellońskim powstała katedra języka francuskiego w roku 1736. Warto też wspomnieć o powstałym w 1740 r. Collegium Nobilium w Warszawie, gdzie dzięki inicjatywie Stanisława Konarskiego francuszczyzna zdobyła duże znaczenie.
Do wieku XVII pożyczek francuskich było niewiele, a rozpowszechniały się one w mowie warstw wyższych. Galicyzmy te dotyczyły życia dworskiego, gier, tańców, rozrywek towarzyskich, strojów, sprzętów domowych, budownictwa, kuchni i wojska.2 Kilkanaście z nich, pochodzących z okresu 1650-1750, przytacza Klemensiewicz: awangarda ‘straż przednia’, batalija ‘bitwa’, batalijon ‘jednostka wojskowa’, botynki ‘buty’, dama, debosz ‘hulanka’, fryzjer, furaż ‘żywność’, gorset, madamojzella ‘panna’, parol ‘słowo zobowiązania’, plezyjer ‘uciecha’, robron ‘suknia kobieca’, szarża ‘ranga wojskowa’.3
Czasy stanisławowskie (II połowa XVIII w.) to okres, kiedy nastąpiło największe nasilenie wpływów francuskich w polszczyźnie, ponieważ charakteryzuje się on znaczącym wpływem kultury francuskiej tak w życiu towarzyskim, politycznym, jak i umysłowym. Oddziaływanie tego języka na polszczyznę było tak silne, że rozpoczęta walka o czystość języka trwała aż do pierwszych dziesięcioleci XIX wieku. Moda na francuszczyznę ustępuje od połowy wieku XIX, a napływ galicyzmów zostaje ograniczony po II wojnie światowej, co tłumaczy się dwoma czynnikami: „a) odsunięto wtedy środowiska związane z tradycją francuską na życie kulturalne; b) francuszczyzna traciła stopniowo swoją pozycję języka kongresowego, czemu towarzyszyło umacnianie się rangi języka angielskiego”4.
Francuszczyzna pozostawiła w języku polskim zarówno zapożyczenia całkowite, jak i cytaty. Tworzą one kilka klas znaczeniowych, wśród których najbardziej charakterystyczne są:
nazwy kosmetyków i zabiegów upiększających, np. fluid, krem, lakier, perfumy; makijaż, manicure, pedicure;
nazwy tkanin, ubiorów i dodatków, np. boucle, frotte, lama, markizeta, milanez, tiul, żakard, żorżeta; apaszka, beret, biżuteria, bluza, bonżurka, ekler, frak, garsonka, kostium, krawat, lizeska, parasol, peniuar, solejka, szal, szmizjerka, żabot;
nazwy dań, potraw i przypraw, np. bagietka, beszamel, beza, bulion, deser, fondue, gofr, konfitura, korniszon, krokiet, legumina, majonez, omlet, saute, sos, szarlotka, szatobriand (chateaubriand), winegret (vinaigrette);
nazwy alkoholi, np. aperitif, armaniak, bordo (bordeaux), burgund, chablis, koniak (cognac), likier, szampan (champagne);
nazwy pomieszczeń i ich części, np. apartament, atelier, balkon, basen, foyer, garderoba, loża, mansarda, parkiet, salon, suterena, szalet;
nazwy mebli i elementów dekoracyjnych, np. etażerka, fotel, komoda, sekretera, sofa, szezlong, wersalka; kinkiet; kinkiet, lustro, witraż, żyrandol;
nazwy gatunków literackich, np. chanson de geste, felieton, reportaż;
wyrazy z innych dziedzin, np. angażować, awans, adres, afisz, afront, amunicja, awantura, bagaż, balon, bandaż, bilet, biuletyn, biuro, bukiet, bulwar, debata, depesza, deseń, fiakier, inżynier, kaprys, kariera, loteria, maniera, pasaż, waza.
Język francuski pozostaje językiem dyplomacji, więc w polszczyźnie nadal funkcjonuje wiele wyrażeń-cytatów związanych z tą dziedziną, np. aide-memoire ‘rodzaj protokołu dyplomacyjnego’, attache ‘przedstawiciel dyplomatyczny’, charge d’affaires ‘szef misji dyplomatycznej’, demarche ‘oficjalne wystąpienie jednego państwa wobec drugiego’, dementi ‘oficjalne zaprzeczenie lub sprostowanie informacji’, expose ‘przemówienie na forum parlamentu’, porte-parole ‘osoba wypowiadająca się w czyimś imieniu’.
Wiele jest także wyrażeń (w charakterze cytatów) używanych przez wykształconych Polaków, np. a propos ‘w związku z tym tematem’, au courant ‘być zaznajomionym na bieżąco’, carte blanche ‘nieograniczone pełnomocnictwo, wolna ręka’, femme fatale ‘kobieta przynosząca zgubę’, enfant terrible ‘osoba niedyskretna, nietaktowna’, par avion ‘pocztą lotniczą’, par force ‘bezceremonialnie, przemocą’, vis-a-vis 'naprzeciwko, twarzą w twarz’. Francuski rodowód mają niektóre frazeologizmy, np. przebój sezonu, (ostatni) krzyk mody, postawić kropkę nad „i”, punkt widzenia.
Słownik języka polskiego PWN podaje, że francuszczyzna przyczyniła się do upowszechnienia w polszczyźnie trzech typów zestawień wyrazowych:
połączeń apozycyjnych typu powieść rzeka;
wyrażeń z drugim członem w dopełniaczu, np. godzina szczytu, rzut oka, zamach stanu, pani domu;
konstrukcji złożonych z rzeczowników i wyrażeń przyimkowych, np. skrzynka na listy, pani domu, pasta do zębów, herbata z cytryną, czapka z pomponem, maszynka do golenia. Pierwsze takie zestawienia były kalkami z francuskiego, następne już były konstrukcjami analogicznymi wobec nich.
Współczesny język polski przyswaja wyrazy i zwroty francuskie w bardzo ograniczonym stopniu, co spowodowane jest niekwestionowanym wpływem angielszczyzny. Dowodem na to stwierdzenie jest choćby fakt, że Jerzy Bralczyk w publikacji z 2007 roku Nowe słowa, wymienia dwa tylko nowe zapożyczenia z francuskiego (image ‘wizerunek’ i nimfetka ‘bardzo młoda dziewczyna, obiekt pożądania mężczyzn’) na tle kilkuset pożyczek angielskich5. W opracowaniach szczegółowych – według Słownika poprawnej polszczyzny PWN – wymienia się około dwustu zapożyczeń leksykalnych w ostatnim pięćdziesięcioleciu6 [lata 1956-2006 – przyp. moje].
Bibliografia
Bralczyk Jerzy, Nowe słowa, Warszawa 2007.
Jadacka Hanna, Galicyzmy, [w:] Słownik poprawnej polszczyzny PWN, Warszawa 2006.
Klemensiewicz Zenon, Historia języka polskiego, Warszawa 2002.
Kopaliński Władysław, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Pierwsze wydanie w Internecie [online] [dostęp 16.11.2012]. Dostępny w Internecie: http://www.slownik-online.pl/index.php
Kopaliński Władysław, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Pierwsze wydanie w Internecie [online] [dostęp 16.11.2012]. Dostępny w Internecie: http://www.slownik-online.pl/index.php↩
Por. Z. Klemensiewicz, Historia języka polskiego, Warszawa 2002, s. 346-347.↩
Z. Klemesiewicz, ibidem.↩
H. Jadacka, Galicyzmy, [w:] Słownik poprawnej polszczyzny PWN, oprac. L. Drabik, E. Sobol, Warszawa 2006, s. 1018.↩
J. Bralczyk, Nowe słowa, Warszawa 2007.↩
H. Jadacka, op. cit., s. 1018.↩