RODZAJE OPOZYCJI FONOLOGICZNYCH
OPOZYCJA FONOLOGICZNA - różnica dźwiękowa, z którą związana jest różnica znaczeniowa między wyrazami i ich formami.
ZE WZGLĘDU NA PODSTAWĘ PORÓWNANIA (wspólne cechy obu członów opozycji)
JEDNOWYMIAROWA
- podstawa porównania występuje wyłącznie w parze fonemów będących członami danej opozycji i nie powtarza się w żadnym innym fonemie; np. /p/:/b/ (/pas/ : /bas/)- oba fonemy są zwarte i wargowe, w systemie fonologicznym nie ma drugiej pary, która posiadałaby tę samą podstawę porównania;
WIELOWYMIAROWA
podstawa porównania powtarza się w kilku parach opozycyjnych, np. /pot/:/kot/
/para/:/tara/ podstawa porównania: zwarte i bezdźwięczne
/tura/:/kura/
ZE WZGLĘDU NA WZAJEMNY STOSUNEK CZŁONÓW OPOZYCJI
PRYWATYWNE
oba człony różnią się tylko jedną cechą, mamy zatem człon nacechowany (posiadający daną cechę) i człon nienacechowany (nieposiadający tejże cechy), np.
/pary/ : /bary/
człon nienacechowany : człon nacechowany
człon nacechowany = człon nienacechowany + cecha dystynktywna
(tutaj dźwięczność)
STOPNIOWE (GRADUALNE)
różny stopień natężenia tej samej cechy,
np. /a/ : /o/ : /u/ - /kasa/ : /kosa/ :/kusa/ (różny stopień wzniesienia
tylnej części języka)
RÓWNORZĘDNE (EKWIPOLENTNE)
przeciwieństwo dwóch różnych cech, z których jedna występuje w jednym, a druga w drugim członie opozycji, np. /pot/ :/pop/ - przedniojęz. - zęb. : wargowa
nie mamy tu do czynienia z członem nacechowanym i nienacechowanym, ponieważ każdy z członów posiada inną równorzędną cechę (w przykładzie: miejsce artykulacji)
ZE WZGLĘDU NA POWTARZALNOŚĆ DANEJ OPOZYCJI W CAŁYM SYSTEMIE
PROPORCJONALNE
- cecha dystynktywna powtarza się w więcej niż jednej parze fonemów, np. bezdźwięczność : dźwięczność - /p/ : /b/, /t/ : /d/, /k/ : /g/ itd.
IZOLOWANE
stanowi podstawę rozróżnienia tylko dla jednej pary fonemów, np. /l/ : /r/ - boczna : drżąca /lok/ : /rok/
ZE WZGLĘDU NA ZASIĘG FUNKCJI DYSTYNKTYWNEJ
STAŁE
występują we wszystkich pozycjach fonologicznych (w nagłosie, śródgłosie i w wygłosie), np. /p/ : /t/ - /pop/ : / pot/
/ mapa/ : /mata/
/ paka/ : / taka/
NEUTRALIZOWANE
występują tylko w niektórych pozycjach fonologicznych,
np. dźwięczna właściwa : bezdźwięczna właściwa
/tama/ :/dama/
/rata/ :/rada/
/rat/ : /rat/ (ortograficznie - „rad”) - neutralizacja opozycji - w danej pozycji
fonetycznej opozycja nie może występować (ograniczenia fonetyczne), mamy tu do czynienia z ARCHIFONEMEM - element językowy, występujący w pozycji, w której obserwujemy neutralizację opozycji fonologicznej, stanowi zbiór cech dystynktywnych, obejmujących jedynie wspólne właściwości dla członów zneutralizowanej opozycji; w powyższym przykładzie fonem /t/ nie jest fonologicznie scharakteryzowany pod względem dźwięczności, w obydwu formach reprezentuje on w takim samym stopniu fonem /d/ jak i /t/.
1