Problem cierpienia w sztuce XIX i XX wieku.
Motyw cierpienia nie był tak często realizowanym motywem w sztuce, jak na przykład motyw piękna, arkadii czy boskości. Nie każda epoka pozwalała na ukazywanie tematyki trudnej- gehenny, bólu, pesymizmu czy wojny. Jednakże problem cierpienia jest bardzo istotnym rozdziałem w sztuce, często ukazującym różne jego wymiary i rodzaje, począwszy od indywidualnego, wewnętrznego bólu, skończywszy na wielkich dramatach rewolucyjnych pierwszej połowy XIX wieku oraz na tragediach wojennych XX wieku.
Już pierwsze przykłady problemu cierpienia możemy dostrzec w dziełach rzeźby hellenistycznej jak „Grupa Laokoona”, gdzie na twarzach mężczyzn walczących z wężami rysuje się ogromne napięcie, udręka i ból. W średniowieczu, zwłaszcza w gotyku, ukazane jest cierpienie ludzkie na przedstawieniach ukrzyżowania Chrystusa, które przybliżają wymiar człowieczeństwa Jezusa albo na przedstawieniach Piety. W renesansie artyści rzadziej sięgają po motyw cierpienia, niektórzy jednak czasem też przedstawiają ludzką rozpacz na przykład T. Masaccio na fresku „Wygnanie z raju”. Motyw cierpienia jest natomiast bardzo często ukazywany w sztuce barokowej na przykład na obrazie pt: „Hiob i żona” A. Durera czy „Prometeusz skowany” Rubensa.
Bardzo silny wpływ na malarstwo XIX i XX wieku ma sytuacja polityczna- liczne rewolucje, wojny i inne krwawe wydarzenia oraz również urbanizacja miast, gdzie człowiek czuje się coraz bardziej zagubiony i samotny. Artyści coraz częściej pragną wyrazić w sztuce uczucia, przeżycia człowieka, czego przykładem jest kierunek ekspresjonizmu i symbolizmu.
W Romantyzmie, problem cierpienia i okrucieństwa jest przedstawiany przez wielu malarzy. Dzieło Goyi pt: „Rozstrzelanie powstańców madryckich”, które pochodzi z cyklu grafik "Okrucieństwa wojny", ukazuje tragedię ludności hiszpańskiej, która stawia opór przeciwko okupacji wojsk Napoleona w 1808 roku. Odpowiedzią na bunt były represje, tortury i prześladowania. Goya chcąc ukazać całemu światu cierpienie swego narodu, namalował obraz przedstawiający egzekucję buntowników. Jest to nie tylko dzieło malarskie, lecz swoisty dokument historyczny o wielkiej sile wyrazu, mający nastrój niesprawiedliwości i krzywdy, jaka została wyrządzona tym ludziom. Powstańcy umierają za swoją ojczyznę i przekonania. Naprzeciwko nich stoją zbrodniarze, ślepo wykonujący rozkaz. Na twarzach powstańców rysuje się strach, przerażenie, odwaga, rozpacz, groza i wewnętrzne cierpienie wobec bliskiej śmierci. Kontrasty kolorystyczne i widoczne pociągnięcia pędzlem nadają scenie dramatyzmu i większej ekspresji. Ważne jest również światło skupione na koszuli rozstrzeliwanego. Z jednej strony podkreśla centralną postać, z drugiej strony jednak ma znaczenie symboliczne- ukazuje, że racja jest po stronie wyciągającego ku górze ręce, który stara się powiedzieć światu o krzywdzie, zbrodni i cierpieniu.
Kolejnym romantycznym dziełem przedstawiającym cierpienie ludzkie jest „Tratwa meduzy” z 1817-1818 Theodore'a Gericault. Płótno upamiętnia katastrofę francuskiego statku La Méduse i jest metaforą ludzkiego losu, który porównany został do losu rozbitków. Kiedy statek zatonął, na tratwie i w jej pobliżu było około 150 osób, po dwóch tygodniach zostało piętnaście, z czego do końca wytrwały dwie osoby. Na tratwie były przypadki kanibalizmu, ponieważ rozbitkowie nie mieli co jeść. Dramatyzm obrazu wywołują skłębione ciała, liczne gesty wyrażające rozpacz, a także ostre kontrasty cieni i świateł. Cała scena ma wyraz tragiczny, ale jest też wyrazem rozpaczy każdego rozbitka, a symbolicznie cierpienia każdego człowieka.
Jednym z najbardziej znanych obrazów na świecie, ukazujące cierpienie człowieka współczesnego, jego zagubienie, samotność i przeszywający ból egzystencjalny jest największe arcydzieło ekspresjonizmu pt: „Krzyk” Eduarda Munch'a. Powstało pod koniec XIX wieku. Pochodzi z cyklu „Fryz życia” poświęconemu śmierci, strachowi i miłości.
Pierwszy plan ukazuje groteskową postać w nienaturalnych kolorach, która nie może być realną wizją postaci. Stoi na moście, ma na sobie ciemny strój, co tworzy wyrazisty kontrast z jasną barwą ciała. W głębi widać dwie ciemne postaci spacerujących mężczyzn, które są obojętne na cierpienie postaci centralnej. Krajobraz w tle przestawia fiord w pobliżu Oslo, widoczny ze wzgórza Ekeberg. Opisywany obraz budzi grozę. Sprawiają to między innymi wyraziste, wijące się linie oraz niezwykle jaskrawe i kontrastujące ze sobą barwy. Potęgują one jeszcze przerażenie, jakie możemy ujrzeć na twarzy głównej postaci. Odważne użycie koloru przez artystę ma na celu wzmocnienie ładunku emocjonalnego, jaki niesie ze sobą dzieło. Wymowa obrazu opiera się głównie na środkach wyrazu malowanej postaci, kolorach i prowadzeniu pędzla. Munch wizualizuje bezradną stronę życia: strach i Apokalipsę. Siła wyrazu motywów obrazu ma sugerować bliskość i podobieństwo do egzystencji każdego człowieka.
Przykładem obrazu XX wiecznego, które prezentuje wielki dramat grozy wojny, poruszający problem cierpienia ludzkiego, jest obraz Pabla Picassa pt: „Guernica”. Artysta chciał pokazać grozę wojny domowej w Hiszpanii w 1937 roku. Nawiązuje do konkretnego wydarzenia- zbombardowania przez hitlerowskich lotników w służbie hiszpańskiego dyktatora, generała Franco, małego miasta w Hiszpanii- Guernica. Atak spowodował ogromne zniszczenia w mieście. Ofiarami byli wyłącznie cywile i konflikt ten bywa uważany za preludium drugiej wojny światowej. Dzieło to demaskuje okropności wojny, dramatycznie ukazane poprzez brutalną deformację ludzkich ciał. Tragedia miasta Guerniki została podkreślona poprzez użytą kolorystykę - czerń, biel i różne odcienie szarości.
Obraz przedstawia płasko namalowane i rozrzucone elementy: ręce, nogi, głowę ludzką o ustach otwartych do krzyku, łeb byka, głowę szczerzącego zęby konia, dłonie wyciągnięte do góry. Nad całością zaś góruje mitologiczny grecki bóg wojny - Ares. Niezwykle wielka jest siła wyrazu, oskarżenia wojny i okrucieństwa w tym obrazie.
W polskim malarstwie można znaleźć wiele przykładów obrazów tematycznie nawiązujących do cierpienia ludzkiego, zagubienia, mniej do wojennych, ciężkich przeżyć. Jednym z XX wiecznych polskich twórców, który tworzył najczęściej sugestywne, metaforyczne cykle tematyczne, pełne dramatyzmu i filozoficznej zadumy nad losem człowieczym był Andrzej Wróblewski. Namalował cykl „Rozstrzelań” o realistycznych, zbrutalizowanych, topornych formach. Znanym przykładem z tego cyklu jest „Rozstrzelane V”. Ukazuje okrucieństwo wojny nie w formie narracyjnej, ale dociera do widza określonymi skojarzeniami wywołanymi tonacją barwną i drastycznymi deformacjami. Jest utrzymane w zimnej gamie barw, widoczne są zastosowane zabrudzenia. Ciała ludzkie są pokawałkowane, postać po lewej stronie jest kompozycyjnie ucięta. Kontrastem do tej brutalnej sceny jest postać bezbronnego chłopca- symbolu niewinności. Cały cykl rozstrzeliwań jest bardzo wstrząsający i oddaje przeżycie cierpienia postaci przedstawionych na obrazie.
Przykładem malarstwa poruszającego problem cierpienia, z poza obrębu sztuki europejskiej, jest twórczość meksykańskiej artystki XX wieku- Fridy Kahlo. Źródłem jej obrazów jest osobiste cierpienie i ból spowodowany chorobą i skutkami wypadku. Poczucie własnej ułomności często stawało się tematem jej obrazów. Ważnym przykładem jej twórczości jest obraz pt: "Szpital Henry Forda". Powstał po tragedii konieczności dokonania aborcji podczas pobytu w Stanach Zjednoczonych. Na płótnie widać łóżko, w którym skrwawiona Frida spogląda na fruwający nad nią płód. Wokół naturalistycznie oddane organy wewnętrzne, w dali zabudowania fabryczne. Frida przedstawiła swój własny świat, rzeczywisty, ale też symboliczny i bardzo ekspresyjny, bez ograniczeń moralnych lub estetycznych.
Problem cierpienia jest tematem bardzo często poruszanym w XIX i XX wiecznym malarstwie. Wpływ na to miały tragiczne wydarzenia historyczne, chęć wyrażenia różnych trudnych przeżyć i emocji oraz zagubienie coraz większych przestrzeniach miejskich. Najważniejsza stała się ekspresja, często symboliczne aluzje uzyskiwane i podkreślane przez odważne środki artystyczne jak nasycone barwy, silne kontrasty temperaturowe i walorowe czy surrealistyczne wizje.