Umowne ramy czasowe

- w Europie od 476 - upadek cesarstwa zachodniorzymskiego, podbicie Rzymu

- w Polsce od 966 - chrzest Polski

- upadek Konstantynopola - 1453

Podział średniowiecza

- okres I - brzask - do XI w.

- okres II - rozkwit - XII i XIII w.

- okres III - jesień - XIV i XV w.

Pojęcia

- uniwersalizm

- przenikanie się całości i części we wszystkich sferach i na wszystkich stopniach życia

- dążność do sharmonizowania wszystkich elementów w olbrzymi kosmos, ład - zasadnicza cecha średniowiecznej umysłowości (gradualizm i corpus Christianum)

- teocentryzm - idea podporządkowująca Bogu wszystkie sprawy ludzkie

- scholastyka (gr. scholastikos - szkolny) - główny kierunek filozofii średniowiecza zajmujący się rozumowym tłumaczeniem dogmatów religijnych np. próba wyjaśnienia istnienia Boga za pomocą rozumu

- pareneza (gr. parenesis - zachęta, ostrzeżenie, rada) - przykład, wzór

- literatura parenetyczna

- literatura dająca gotowe wzory do naśladowania

- w średniowiecznej literaturze parenetycznej zawarte są między innymi:

- hagiografia (gr. hagios - święty, grapho - piszę)

- żywoty świętych, żywotopisarstwo świętych

- ponieważ prześladowania chrześcijan za wiarę były częste we wczesnym średniowieczu, literatura hagiograficzna lubowala się w opisach wszelkiego rodzaju tortur i męczarni, jakim święci byli poddawani przez swych pogańskich oprawców

- przykładem literatury hagiograficznej jest „Legenda o świętym Aleksym”

- historiografia -

- dział piśmiennictwa obejmujący utwory o charakterze historycznym

- na plan pierwszy wysuwa się opis dziejów świata, państwa lub czyny wybranego władcy

- fatalizm - wiara w przeznaczenie

- alegoria

- motyw (postać, zdarzenie), którego właściwe znaczenie jest nadbudowane nad znaczeniem dosłownym

- alegoryzm - wykorzystywanie alegorii jako środka przekazu służącego do ujawnienia głębszego znaczenia zjawisk materialnych

- misteria (łac. dosł. tajemnica) - sztuki dramatyczne prezentujące najczęściej jakiś fragment historii biblijnej (często poszerzonej)

- mirakl (fr. miracle - cud)

Średniowiecze w Europie

- nazwa polska jest tłumaczeniem łacińskiej nazwy media tempora (wieki średnie) - nazwa wprowadzona przez twórców renesansu

- styl romański w architekturze

- budynki proste, racjonalnie rozplanowane, o grubych murach,

- styl gotycki

- od 2. połowy XII w. do XV w.

- budowle strzeliste, bogata dekoracja: witraże, ikony, rzeźby, obrazy

Podłoże społeczne i polityczne średniowiecza

- epoka pełna kontrastów

- tendencje unifikacyjne, mające na celu zjednoczenie państw chrześcijańskich - propagowane przez Kościół

- tendencje odśrodkowe, procesy pogłębiania się różnic między państwami

- walka między Kościołem a władzą świecką (cesarstwem, dworami itp.)

- rozłamy w państwie kościelnym

- schizma wschodnia

- prądy reformatorskie, np. Husytyzm w Czechach

Św. Augustyn - dualizm

- św. Aureliusz Augustyn (354-430)

- twórca dualizmu

- istnieją dwa równoległe byty: materialny i duchowy

- dominacja i zwierzchność bytu duchowego nad materialnym

- rozdarcie i konflikt między cielesnością a duchowością

- koncepcja metafizyczna

- Bóg zajmuje centralne miejsce - teocentryzm

- Bóg jest bytem doskonałym, niezależnym od jakiegokolwiek innego bytu, jest istotą wieczną i nieskończoną

Św. Tomasz z Akwinu - gradualizm

- żył w latach 1225-1274

- twórca gradualizmu

- łac. gradus - stopień

- wszechświat przedstawiony jako szereg stopni dążących do Boga

- stopniowanie od przyrody, materii bez życia, przez materię ożywioną, ludzi, anioły do Boga

Św. Franciszek z Asyżu - franciszkanizm

- syn bogatego kupca włoskiego i Francuzki, żył w latach 1182-1226

- jako młody człowiek przeżył na wyprawie krzyżowej kryzys duchowy

- po rozdaniu majątku ubogim zajął się niesieniem pomocy biednym i chorym (zwł. trędowatym)

- stworzył i opracował formułę zakonu wędrownego Braci Mniejszych - franciszkanów

- ostatnie lata życia spędził jako pustelnik

- program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniającej miłości do świata i stworzenia, miłości poddanej ewangelicznym nakazom miłosierdzia, ubóstwa, braterstwa

- sprzeciwiał się ascezie („dręczeniu brata-ciała”)

- pisał kazania do ptaków i ryb

Estetyka średniowieczna

- estetyka - nauka o pięknie

- św. Tomasz z Akwinu

- „Pięknymi są rzeczy, które się podobają gdy są oglądane” (w starożytności: „piękno budzi zadowolenie i jest cenne”)

- „Dobro jest przedmiotem pragnienia, a piękno poznania” (w starożytności utożsamiano piękno z dobrem, a w średniowieczu rozróżniano te pojęcia)

- sztuka nie miała na celu imitować rzeczywistości, ale ją idealizować

- piękno wywodzi się od Boga

Teoria ascezy

- w starożytności ascetami nazywano atletów (askesis - świczenie, systematyczny wysiłek; askein - obrabiać, kształtować)

- celem ascezy chrześcijańskiej jest udowodnienie miłości Bogu poprzez naśladownictwo (w dostępny sposób) cierpienia męki Chrystusa

- najważniejsza w ascetycznej ofierze jest miłość do Boga - jest to chęć współcierpienia z Chrystusem w jego ofierze za ludzkość, dążenie do wynagrodzenia (ekspiacji) za grzechy świata, a wreszcie chęć okazania Bogu miłości przez wybranie Jego samego ponad wszelkie dobra doczesne przez odrzucenie tych dóbr i wyrzeczenie się ich, co nie oznacza pogardy dla nich - inaczej ofiara byłaby bezwartościowa

„Legenda o św. Aleksym”

- Aleksy

- jest jedynym potomkiem rodu książęcego

- złożył śluby czystości, dlatego opuszcza żonę w noc poślubną

- jego zgon znaczony był cudami (np. samoczynne bicie dzwonów, uzdrawianie chorych zapachem ciała)

- po śmierci rozpoznany i uznany za świętego

- asceza w życiu św. Aleksego

- rozdawanie pieniędzy ubogim

- żebracze życie, narażanie się na celowe poniżenie

- największa ofiara - miłość do ojca

- nie żąda chwały, jest ubogim i skromnym człowiekiem

- asceza pogłębiona przez przypadkowy powrót do Rzymu - spędza nierozpoznany 16 lat u schodów do pałacu swego ojca

Ethos rycerski

• etos (gr. ethos - zwyczaj) - styl życia

- rycerz

- wszystkie pozytywne

- przykładem rycerza jest np. Bolesław Krzywousty opisywany w „Kronice polskiej” Gala Anonima

„Pieśń o Rolandzie”

- chanson de geste - pieśń o czynach (bohaterskich), poemat bohaterski

- hrabia Roland nie ma wyboru, musi wybrać pewną śmierć w obronie własnego honoru

„Dzieje Tristana i Izoldy”

- stara historia miłosna, zawarta pierwotnie w legendach celtyckich

- miłość

- niszcząca siła, jest w konflikcie z honorem

Pojęcie śmierci

- hasło epoki - memento mori­ - pamiętaj o śmierci, pamiętaj, że umrzesz

- śmierć występuje także w wielu utworach

- „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”

- „Wielki Testament”

- „Legenda o św. Aleksym”

- „Pieśń o Rolandzie”

- „Tristan i Izolda”

• początkowo przedstawiano ją jako szkaradną wiedźmę,

- szybko została zastąpiona przez przedstawienie śmierci jako szkieletu

Franciszek Villon „Wielki testament”

- autor - Franciszek Villon (ok. 1431-1465) - wiódł barwne życie łotrzyka i rozrabiaki, złodzieja i awanturnika

- otwierał grono poetów wyklętych

- rozdwojenie poety między złem a skruchą

- w swym dziele twierdzi, że gdy jest się młodym, można do woli korzystać z życia i zażywać rozkoszy, ale wszystko przemija, nadchodzi śmierć i rozkład ciała w starości

- uważa, że życie ziemskie jest dobre

- świat Villona to Paryż ludzi ubogich, tęskniacych za lepszym życiem

- śmierć jest katem, lecz te męki nie są karą za grzechy, lecz stałym elementem drogi do Boga każdego człowieka

Średniowiecze w Polsce

- najdawniejsze zabytki języka polskiego

- kazania świętokrzyskie XIII/XIV w. - cały tekst w języku polskim (zachowane tylko fragmenty rękopisu)

- kazania gnieźnieńskie XIV/XV w. - 10 kazań w języku polskim i 95 łaciną

- psałterz floriański XIV/XV w. - psałterz dla królowej Jadwigi - pierwszy polski przekład psalmów, spisany na bogato zdobionym pergaminie, odnaleziony w Sankt Florian i wykupiony w 1931 przez rząd polski

- XV w. „Biblia królowej Zofii” („Biblia Szaroszpatacka”) - dla królowej Zofii, czwartej żony Jagiełły, matki Kazimierza Jagiellończyka

„Bogurodzica”

- najdawniejszy zabytek poetycki języka polskiego, najstarsza polska pieśń religijna

- czas powstania utworu jest sporny - pieśń ta powstała prawdopodobnie w 1. poł XIII w.

- jest to hymn do Chrystusa, wierni zwracają się do Niego przez Matkę Boską, którą proszą o wstawiennictwo

- Chrystus tronujący w centrum, po obu Jego stronach w pozycjach błagalnych Maryja i Jan Chrzciciel motyw deesis

- budowa

- 1. strofa - rozbudowana apostrofa i prośba

- 2. strofa - apostrofa i większa prośba

Kroniki

- „Kronika polska” Anonima zw. Gallem (XI/XII w.)

- najstarsza kronika polska

- powstała prawdopodobnie w latach 1113-1116 na dworze Bolesława Krzywoustego

- składa się z trzech części

- każda część opatrzona dedykacją i wierszowanym wstępem

- część I zawiera dzieje Piastów do narodzin Krzywoustego

- część II - lata 1086-1108

- część III - lata 1109-1113

- jest dziełem panegirycznym - pisanym na część króla

- zawiera opowieść o czynach wojennych

- opiewa męstwo, odwagę i dzielność Bolesława Krzywoustego

- kronika nie zawsze jest zgodna z prawdą historią

- kronika biskupa Wincentego zw. Kadłubkiem (ok. 1150-1223)

- spisana na polecenie Kazimierza Sprawiedliwego

- składa się z czterech ksiąg

- pierwsze trzy księgi opisują dawniejsze dzieje Polski w formie dialogu między bp Mateuszem a abp Janem

- czwarta księga - panowanie Mieszka Starego i Kaziemirza Sprawiedliwego do 1202 r.

- napisana prozą ze wstawkami wierszowanymi

- kronika zawiera

- zapożyczenia z innych utworów autorów łacińskich

- wątki antyczne

- podania i opowieści fantastyczne (m. in. cykl podań krakowskich)

- nauki moralne i przykłady z życia świętych

- cel i charakter utworu

- kronika apologetyczna Kościoła

- poparcie dla systemu feudalnego (piramidy hierarchicznej)

- umoralnienie społeczeństwa w duchu chrześcijańskim

- styl alegoryczny, często odbiega od prawdy historycznej

- „Historia Polski” Jana Długosza (1415-1480)

- kronika opisuje dzieje Polski od czasów najdawniejszych do 1480

- autor opierał się na pracach poprzedników polskich i zagranicznych

- studiował dogłębnie dokumenty

- stosował za Liwiuszem tzw. metodę pragmatyczną (łączenie zdarzeń w ciąg przyczynowo-skutkowych)

- celem tego dzieła jest synteza dziejów średniowiecza polskiego

- kroniki pisane były łaciną, język narodowy uważany był za plebejski

„Satyra na leniwych chłopów”

- napisana przez szlachcica pod koniec XV w. (ok. 1483 r.)

- stronniczy opis nierzetelnej pracy chłopów

„Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”

- utwór spisany w latach 1463-1465 przez nieznanego autora, pierwotna idea wzięta z łacińskiego tekstu „Dialogus magistri Polycarpi cum Morte”

- najdłuższy polski wiersz średniowieczny - 498 wersów

- satyryczny poemat moralno-dydaktyczny

- mistrz Polikarp prosił Boga, aby dane mu było ujrzeć śmierć

- pewnego dnia, gdy modlił się w kościele i wszyscy już wyszli, ujrzał postać bardzo szkaradną w łachmanach z wystającymi żebrami i odpadającym ciałem - śmierć

- motyw tańca śmierci danse makabre

„Pieśn o chlebowym stole”

- wiersz Przecława Słoty (lub Złoty), szlachcica z Gosławic, z ok. 1415 r.

- inaczej: „O zachowaniu się przy stole”

- krytyka obyczajów biesiadnych

„Posłuchajcie, bracia miła”

- „Żale Matki Boskiej pod krzyżem” lub „Lament świętokrzyski”

- wykorzystany motyw Matki Boskiej Bolesnej

- Matka Boska zwraca się do innych matek

- motyw śmierci

- 5 -

---