P SREDNI DOC

Sebastian Łopieński

ŚREDNIOWIECZE

Umowne ramy czasowe

- w Europie od 476 - upadek cesarstwa zachodniorzymskiego, podbicie Rzymu

- w Polsce od 966 - chrzest Polski

- koniec łączy się z trzema wydarzeniami

- wynalezienie druku - 1450

- upadek Konstantynopola - 1453

- odkrycie Ameryki - 1492

Podział średniowiecza

- okres I - brzask - do XI w.

- dualizm

- zaczątki scholastyki

- zaczątki piśmiennictwa mistycznego

- styl przedromański

- okres II - rozkwit - XII i XIII w.

- gradualizm

- ordo

- nie ma pesymizmu chrześcijańskiego

- podstawą uniwersalizmu jest pojęcie Corpus Chrisianorum - społeczeństwo chrześcijańskie

- żywe odczucie przyrody (św. Franciszek)

- carmina burana - pieśń wagantów

- etyka rycerska

- gotyk

- okres III - jesień - XIV i XV w.

- nominalizm - kierunek podkreślający sens istnienia części, całość istnieje tylko dlatego, że części się uzupełniają

- indywidualizm (np. nadawanie imion dzwonom i okrętom)

- brak harmonii

- odradza się dualizm tego i tamtego świata

- sekty biczowników

- zepsucie moralne

- memento mori

- uniezależnienie dzieła od architektury

Pojęcia

- uniwersalizm

- przenikanie się całości i części we wszystkich sferach i na wszystkich stopniach życia

- dążność do sharmonizowania wszystkich elementów w olbrzymi kosmos, ład - zasadnicza cecha średniowiecznej umysłowości (gradualizm i corpus Christianum)

- np. społeczeństwo chrześcijańskie składające się z różnych stanów, ale jednoczone dążeniem do zbawienia

- feudalna Europa, rozwarstwiona stanowo i monarchicznie, stanowiła jednak swego rodzaju jedność, wspólnotę spojoną tą sama religią i zwierzchnictwem Kościoła reprezentującego powszechną, łacińską, ponadnarodową kulturę

- uznanie dominacji całości nad częściami, ogółu nad jednostkami

- katedra gotycka ideałem uniwersalizmu, symbolem ducha średniowiecznego

- kultura średniowiecza była nieodłącznie związana z wiarą

- powszechność Kościoła - wyłączna prawdziwość wiary i jej otwartość dla wszystkich, jedność Boga z ludźmi

- teocentryzm - idea podporządkowująca Bogu wszystkie sprawy ludzkie

- scholastyka (gr. scholastikos - szkolny) - główny kierunek filozofii średniowiecza zajmujący się rozumowym tłumaczeniem dogmatów religijnych np. próba wyjaśnienia istnienia Boga za pomocą rozumu

- była objawem przeświadczenia, że nie wystarczy tylko wierzyć w cud, ale trzeba starać się go ując przu pomocy zasad rozumu

- zasady logiczne obowiązujące w procesie dowodowym scholastyka przejęła od Arystotelesa

- wybitnymi przedstawicielami scholastyki byli Ablert Wielki (XII/XIII w.) i jego uczeń św. Tomasz z Akwinu

- mistyka

- wielki prąd ortodoksyjny, miał wspólny ze scholastyką cel: poznanie prawd nadprzyrodzonych, ale gdy scholastyka widziała drogę do nich w rozumowaniu, mistycyzm widział ją w kontemplacji i uczuciu

- dwie odmiany mistycyzmu średniowiecznego - w jednej (św. Bernard) miał zastąpić scholastykę, a w drugiej tylko ją uzupełnić

- pareneza (gr. parenesis - zachęta, ostrzeżenie, rada) - przykład, wzór

- literatura parenetyczna

- literatura dająca gotowe wzory do naśladowania

- w średniowiecznej literaturze parenetycznej zawarte są między innymi:

- ideał ascety (św. Aleksy)

- ideał wladcy (król Bolesław Śmiały)

- ideał rycerza (hrabia Roland)

- hagiografia (gr. hagios - święty, grapho - piszę)

- żywoty świętych, żywotopisarstwo świętych

- zajmuje się opisywaniem życia i (przeważnie) męczeńskiej śmierci ludzi uznanych za świętych

- ten rodzaj literatury rozwinął się we Włoszech już w okresie wczesnego chrześcijaństwa (początki naszej ery)

- poczatkowo hagiografie opiewały życia pustelników egipskich i syryjskich, wyliczały ich rozliczne cnoty oraz cuda, jakie towarzyszyły ich działalności

- ponieważ prześladowania chrześcijan za wiarę były częste we wczesnym średniowieczu, literatura hagiograficzna lubowala się w opisach wszelkiego rodzaju tortur i męczarni, jakim święci byli poddawani przez swych pogańskich oprawców

- przykładem literatury hagiograficznej jest „Legenda o świętym Aleksym”

- historiografia -

- dział piśmiennictwa obejmujący utwory o charakterze historycznym

- na plan pierwszy wysuwa się opis dziejów świata, państwa lub czyny wybranego władcy

- wyróżniamy kilka gatunków historiograficznych, przede wszystkim: kroniki, roczniki i gesta

- kroniki (z gr. chronos - czas)

- dzieła historyczne, w których nacisk zostaje położony na chronologiczną kolejność wydarzeń i ukazanie ich współzależności

- ważne jest pokazanie związków rzeczowych między poszczególnymi wydarzeniami

- często ambicją kronikarza jest opisanie dziejów powszechnych, sięgających nawet do początków świata

- roczniki

- opierają się na chronologicznej kolejności faktu, są jednak o wiele bardziej ograniczone terytorialnie niż kroniki - zwykle dotyczą obszaru mniejszego od państwa

- powstaja przeważnie „na żywo”, autor rok po roku wpisuje kolejne daty i zwięźle odnotowuje najważniejsze wydarzenia

- gesta (z łac. dzieje) - opis czynów historycznych władców lub historyczno-legendarnych bohaterów

- ordo - porządek, który istnieje we wszechświecie, porządek kosmiczny

- fatalizm - wiara w przeznaczenie

- alegoria

- motyw (postać, zdarzenie), którego właściwe znaczenie jest nadbudowane nad znaczeniem dosłownym

- od symbolu różni się tym, że jej znaczenie jest ściśle określone (np. kobieta z kosą to śmierć)

- alegoryzm - wykorzystywanie alegorii jako środka przekazu służącego do ujawnienia głębszego znaczenia zjawisk materialnych

- moralitet - utwór dramatyczny o celu dydaktycznym

- prezentuje określoną hierarchię wartości i narzucający stosowanie się do niej

- występują postacie alegoryczne

- misteria (łac. dosł. tajemnica) - sztuki dramatyczne prezentujące najczęściej jakiś fragment historii biblijnej (często poszerzonej)

- konstruowane były z myślą o ukazaniu akcji jako wielkiegu dramatu chrześcijańskich dziejów ludzkości

- początek tego dramatu to upadek człowieka, punkt kulminacyjny to odkupienie, a koniec - sąd ostateczny

- mirakl (fr. miracle - cud)

- utwór dramatyczny przedstawiający cuda spełniane przez świętych i Matkę Boską dla rozwiązania spraw ziemskich, na ogół bardzo codziennych

- kontrast między wzniosłością uczuć religijnych a przyziemnością spraw codziennych

Średniowiecze w Europie

- nazwa polska jest tłumaczeniem łacińskiej nazwy media tempora (wieki średnie) - nazwa wprowadzona przez twórców renesansu

- styl romański w architekturze

- budynki proste, racjonalnie rozplanowane, zwykle zaokrąglone, o grubych murach, łatwo uchwytnych proporcjach, często z kolumnami

- surowość architektoniczną równoważono bogatym zdobnictwem kolumn oraz portali

- styl gotycki

- od 2. połowy XII w. do XV w.

- budowle strzeliste, bogata dekoracja: witraże, ikony, rzeźby, obrazy

- dwie opinie dotyczące ozdabiania kościołów

- świątynie chrześcijańskie jako domy samego Boga powinny być bogato zdobione, aby podkreślić Jego wielkość

- cystersi sprzeciwiali się ozdobom, ponieważ uznawali, że odwracają one uwagę wiernych od obcowania z Bogiem, odczuwania jego wielkości nie opartej na pięknie widzialnym

- twórczość średniowieczna była często anonimowa - ważne było dzieło, a nie autor

Podłoże społeczne i polityczne średniowiecza

- epoka pełna kontrastów

- tendencje unifikacyjne, mające na celu zjednoczenie państw chrześcijańskich - propagowane przez Kościół

- tendencje odśrodkowe, procesy pogłębiania się różnic między państwami

- walka między Kościołem a władzą świecką (cesarstwem, dworami itp.)

- rozłamy w państwie kościelnym - podział na świat bizantyjski (prawosławie) i zachodni (religia rzymsko-katolicka) - schizma wschodnia

- prądy reformatorskie, np. Husytyzm w Czechach

- gospodarka oparta na rolnictwie, bardzo wolny postęp cywilizacyjny

- plagi głodu, zarazy, nieurodzaje - życie w poczuciu zagrożenia

- częste wojny np. wojna stuletnia

- niższe warstwy społeczne - chłopi i plebs miejski - żyły w prymitywnych warunkach

- jednocześnie jest to epoka olbrzymich zamków, pełnych przepychu dworów, pięknych katedr, epoka lubująca się w turniejach, ceremoniach

Św. Augustyn - dualizm

- św. Aureliusz Augustyn (354-430)

- twórca dualizmu

- istnieją dwa równoległe byty: materialny i duchowy

- dominacja i zwierzchność bytu duchowego nad materialnym

- rozdarcie i konflikt między cielesnością a duchowością

- koncepcja metafizyczna

- Bóg zajmuje centralne miejsce - teocentryzm

- Bóg jest bytem doskonałym, niezależnym od jakiegokolwiek innego bytu, jest istotą wieczną i nieskończoną

- wszystko inne posiada w Nim wyłączną przyczynę powstania i istnienia

- zbliżają się do Niego dusze ludzkie, ale daleko im do boskiej doskonałości

- Bóg stworzył świat i utrzymuje go w istnieniu, świat materialny jest uwarunkowany przez istotę boską

- przyroda jest tworem skończonym w czasie i przestrzeni, nietrwałym i przemijającym, znikomym wobec Boga

- poznanie Boga

- nie da się poznać Boga przy pomocy zmysłów rozumowych, rozum jest tylko narzędziem, źródłem poznania jest stojący poza światem Bóg

- prawdę o Bogu można zrozumieć, gdy Bóg nas oświeci

- św. Augustyna różni od Platona zwątpienie w siłę rozumu

- człowiek

- to dusza rozumna posługująca się ciałem ludzkim i śmiertelnym

- dusza jest czymś wyższym od ciała, ciało jest tylko koniecznym na pewien czas miejscem przebywania duszy

- ciało bywa uciążliwe, męczące, podlega procesowi starzenia - dlatego było w pogardzie

- potępienie zabiegania o sprawy doczesne, materialne, cielesne

- „O państwie bożym”

- dwa światy - królestwo boże i godne pogardy królestwo ziemskie - pogarda dla świata

- triumf świata duchowego (papiestwa) nad państwem świeckim (cesarstwem)

- ”Wyznania”

- napisane w 400 r.

- wypowiedź autobiograficzna z elementami modlitwy i medytacji - rodzaj szczerej, wewnętrznej samoanalizy

- dualizm w sztuce

- przeciwstawienie tego świata tamtemu najpełniej można oddać przez alegorię

- najpełniejszym wyrazem dualizmu w sztuce jest katedra gotycka: ciemny dół symbolizuje świat ziemski, a strzelista, jasna góra - świat boski

Św. Tomasz z Akwinu - gradualizm

- żył w latach 1225-1274

- twórca gradualizmu

- łac. gradus - stopień

- świat został stworzony przez Boga , ale praca nad nim została już zakończona

- Bóg nadal sprawuje nad nim opiekę, choć nie wszystko dzieje się za jego sprawą

- świat materialny jest sam w sobie wartościowy, choć wyżej od niego jest oczywiście świat duchowy

- oba porządki - wieczny i doczesny - nie stoją w opozycji do siebie, lecz stanowią uzupełniającą się całość

- wszechświat przedstawiony jako szereg stopni dążących do Boga

- istoty ziemskie są stworzone są na podobieństwo boskie - ale w różnych stopniach

- stopniowanie od przyrody, materii bez życia, przez materię ożywioną, ludzi, anioły do Boga

- każdy stopień ma swoje prawa, żaden nie jest lepszy

- etyka wymaga, aby każdy żył według stopnia, do którego należy

- nie ma przeciwności pomiędzy światem a Bogiem, w tym boskim porządku świata swoje miejsce ma każde stworzenie, stan i klasa

Św. Franciszek z Asyżu - franciszkanizm

- syn bogatego kupca włoskiego i Francuzki, żył w latach 1182-1226

- właściwie nazywał się Giovanni Bernardore, imię Francesco było przydomkiem szkolnym związanym z jego postępami w nauce języka francuskiego

- jako młody człowiek przeżył na wyprawie krzyżowej kryzys duchowy

- po rozdaniu majątku ubogim zajął się niesieniem pomocy biednym i chorym (zwł. trędowatym)

- stworzył i opracował formułę zakonu wędrownego Braci Mniejszych - franciszkanów

- ostatnie lata życia spędził jako pustelnik

- zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa

- program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniającej miłości do świata i stworzenia, miłości poddanej ewangelicznym nakazom miłosierdzia, ubóstwa, braterstwa

- sprzeciwiał się ascezie („dręczeniu brata-ciała”)

- pisał kazania do ptaków i ryb

- napisał zbiór legend i opowiadań o sobie i swoich towarzyszach: „Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu”

Św. Bernard z Clairvaux - mistycyzm

- syn rycerza, żył w XII w.

- był znakomitym mówcą - nazywany doctor mellifluus (miodopłynny)

- współtwórca mistyki praktycznej

- mistycyzm - pogląd, że obcowanie z Bogiem jest najlepszym środkiem poznania prawdy

- do poznania trzeba życiem zasłużyć na pomoc bożą, bo siły ludzkie są niedostateczne, musi im pomóc łaska

- łaskę zyskujemy przez pokorę i miłość - są one potrzebniejsze od rozumu

- zdobycie prawdy możliwe jest przez pogłębienie życia duchowego

- odróżniał cztery stopnie miłości, a za św. Benedyktem przyjmował 12 stopni pokory

- stopnie poznania

- I stopień osiągany przez pokorę - szczyt pokory pozwala nam poznać własną nędzę

- II stopień - przez współczucie - dzięki poznaniu własnej nędzy zyskujemy współczujące zrozumienie nędzy innych

- III stopień - przez kontemplację - cierpiąc nad własną i cudzą nędzą oczyszczamy swe serce i czynimy je zdolnym do oglądania rzeczy boskich

- szczytem kontemplacyjnego poznania jest ekstaza - następuje ona, gdy umysł oglądając Boga, przejęty podziwem dla Jego wielkości, zapomina o sobie; wówczas duma wyrywa się nie tylko z ciała, ale i jakby z siebie i zatapia się w Bogu (jak kropla wody wlana do wielkiej ilości wina tracąca swe właściwości i nabierająca właściwości wina)

Estetyka średniowieczna

- estetyka - nauka o pięknie

- św. Tomasz z Akwinu

- „Pięknymi są rzeczy, które się podobają gdy są oglądane” (w starożytności: „piękno budzi zadowolenie i jest cenne”)

- „Dobro jest przedmiotem pragnienia, a piękno poznania” (w starożytności utożsamiano piękno z dobrem, a w średniowieczu rozróżniano te pojęcia)

- sztuka nie miała na celu imitować rzeczywistości, ale ją idealizować

- piękno sztuki (ludzkiej) zależy od przyrody, ale piękno przyrody zależy od sztuki (boskiej)

- o pięknie może stanowić jakość elementów, a nie tylko harmonia między nimi

- dwie są zasady piękna: zgodność i jasność

- św. Augustyn rozróżniał dwie naczelne kategorie estetyczne

- piękno

- stosowność

- piękno wywodzi się od Boga

Teoria ascezy

- w starożytności ascetami nazywano atletów (askesis - świczenie, systematyczny wysiłek; askein - obrabiać, kształtować)

- teoria ascezy została wprowadzona do chrześcijaństwa w III w. n.e. przez Klemensa z Aleksandrii oraz Orygenesa

- celem ascezy chrześcijańskiej jest udowodnienie miłości Bogu poprzez naśladownictwo (w dostępny sposób) cierpienia męki Chrystusa

- najważniejsza w ascetycznej ofierze jest miłość do Boga - jest to chęć współcierpienia z Chrystusem w jego ofierze za ludzkość, dążenie do wynagrodzenia (ekspiacji) za grzechy świata, a wreszcie chęć okazania Bogu miłości przez wybranie Jego samego ponad wszelkie dobra doczesne przez odrzucenie tych dóbr i wyrzeczenie się ich, co nie oznacza pogardy dla nich - inaczej ofiara byłaby bezwartościowa

- asceza pozytywna (duchowa) - dążenie do Boga i panowanie ducha nad ciałem przez modlitwę; środki: modlitwa, rozmyślania i kontemplacja - dążenie do cnoty i doskonałości

- asceza negatywna - zwalcznie uczuć, doznać czy stanów, które są przeszkodą w dążeniu do doskonałości; realizuje się przez cierpienie i wyrzeczenia podejmowane świadomie dla opanowania ciała i umocnienia nad nim władzy ducha

- asceza religijna polegała na praktykach zmiezających do oczyszczenia duszy, przebłagania za grzechy i zbliżenia do Boga

„Legenda o św. Aleksym”

- Aleksy

- jest jedynym potomkiem rodu książęcego

- przewyższa cnotą swoich rodziców - Eufamiana i Aglias

- złożył śluby czystości, dlatego opuszcza żonę w noc poślubną

- jego zgon znaczony był cudami (np. samoczynne bicie dzwonów, uzdrawianie chorych zapachem ciała)

- po śmierci rozpoznany i uznany za świętego

- asceza w życiu św. Aleksego

- rozdawanie pieniędzy ubogim

- żebracze życie, narażanie się na celowe poniżenie

- największa ofiara - miłość do ojca

- nie żąda chwały, jest ubogim i skromnym człowiekiem

- asceza pogłębiona przez przypadkowy powrót do Rzymu - spędza nierozpoznany 16 lat u schodów do pałacu swego ojca

- legenda

- pochodzi z Syrii z V - VI w. n.e., w Europie pojawiła się i została spisana w X wieku, także w językach narodowych (francuskim, włoskim)

- propaguje skrajną ascezę

- przykład literatury hagiograficznej oraz parenetycznej

Ethos rycerski

- etos (gr. ethos - zwyczaj) - styl życia jakiejś społeczności, ogólna orientacja jakiejś kultury, przyjęta przez nią hierarchia wartości formułowana wprost lub dająca się wyczytać z ludzkich zachowań

- rycerz

- pochodzi z wysoko usytuowanej rodziny lub pasowany za niezwykłe czyny

- urodziwy i wdzięczny (podkreślone bogatym strojem)

- silny od kołyski

- cały czas poszukuje sławy

- cechuje go wyważona duma i odwaga

- hojny, wierny zobowiązanion wobec równych sobie

- wg. Fulberta z Chartres rycerz nie mógł dopuścić do zranienia swego pana, szkody w jego posiadłości, uszczerbku na jego honorze

- nigdy nie atakuje z tyłu, bezbronnych, leżących itp.

- szacunek dla wroga, obowiązek pomsty

- musi cały czas potwierdzać, że jest najlepszy, szukać możliwości pojedynków itd.

- honorowa walka ważniejsza niż zwycięstwo, dlatego podstęp w walce jest niedopuszczalny

- jego hasłem jest „bić się i kochać”

- w epoce rozkwitu kultury dworskiej ważne staje się: dążenie do doskonałości etycznej, dworność, zdolność do wielkiej miłości

- przykładem rycerza jest np. Bolesław Krzywousty opisywany w „Kronice polskiej” Gala Anonima

„Pieśń o Rolandzie”

- chanson de geste - pieśń o czynach (bohaterskich), poemat bohaterski

- hrabia Roland nie ma wyboru, musi wybrać pewną śmierć w obronie własnego honoru

- woli zginąć, niż usłuchać Oliwiera i zadąć w róg

- wie, że rodzina nie zniosłaby hańby

- Roland - ideał średniowiecznego rycerza

- dzielny, waleczny, pełen odwagi

- walczy za Boga, króla, ojczyznę

- jest wiernym wasalem króla i uważa, że król ma prawo od niego żądać śmierci

- okoliczności śmierci Rolanda

- jest świadkiem śmierci swego przyjaciela Oliwiera, znosi ciała rycerzy, aby pobłogosławił je biskup Turpin

- w końcu przygotowywuje się na śmierć, przypomina sobie całe swoje życie, modli się, płacze i wzdycha

- po duszę hrabiego przybywają aż trzej wysłannicy Boga

- jego śmierć ma charakter uroczysty i podniosły, jest piękna, dlatego, że Roland zasłużył sobie na nią tym, że walczył do końca

- apoteoza bohatera

- dla średniowiecznego rycerza ważne było nie tyle osiagniecie celu - zwycięstwa w walce, ile to, jak się walczyło

- śmierć w bitwie - szczególnie w świętym boju z niewiernymi - była powodem do chwaly, zapewniała rycerzowi miejsce w niebie

- znaki ethosu rycerskiego

- umiera twarzą do wroga - świadectwo męstwa

- żegna się ze swym bojowym rynsztunkiem, układa go obok siebie

- zabija Saracena, który chce mu odebrać miecz Durendal

- próbuje zniszczyć miecz, aby nie dostał się w ręce wroga (utrata miecza to utrata honoru i pozycji), potem chroni go swoim ciałem

- Durendal to oręż święty (dar od króla) - głowica zawiera relikwie

- ząb św. Piotra - symbol jedności Kościoła

- krew św. Bazylego - przypomina, że stan rycerski to zakon (rycerz składa śluby)

- włosy św. Dionizego (patrona Francji) - symbol ojczyzny

- strzęp szaty Najświętszej Panny - mówiący o powinności życia w cnocie

- swe myśli kieruje ku Francji i królowi - wierność wasala seniorowi

- znaki wiary

- chrześcijańskie przygotowanie do śmierci - kładzie się twarzą do ziemi (pokuta, skrucha, żal za grzechy), dokonuje rachunku sumienia, uznaje się wasalem Boga

- pojednanie z Bogiem - umarł w czasie modlitwy, ze złożonymi rękami, świadczy to o uspokojeniu, o boskim przebaczeniu

- znaki heroizmu

- straceńcza decyzja - odmowa wezwania pomocy i wyrok na innych rycerzy

- samotna śmierć hrabiego, który wcześniej pomógł umrzeć Oliwierowi i Turpinowi

- Roland umiera na wzgórzu, pod sosną - symbolizuje to Golgotę i krzyż

„Dzieje Tristana i Izoldy”

- stara historia miłosna, zawarta pierwotnie w legendach celtyckich

- spisana przez Józefa Bedier

- miłość

- niszcząca siła, jest w konflikcie z honorem

- jest silniejsza niż rozum, prawa, honor rycerski - sprowadza nieszczęście na kochanków (np. złamanie kodeksu honorowego przez Tristana - działanie przeciw panu)

- nawet śmierć nie może pokonać miłości - symbol krzaku głogu na grobach bohaterów

- pokazana symbolicznie pod postacią magicznego napoju miłosnego

- Tristan i Izolda

- niewinni i czyści, przykuci do siebie władzą napoju miłosnego

- świadomi swej tragicznej namiętności

- wiedzą, że muszą się rozłączyć, a jednocześnie nie mogą żyć bez siebie

- bohaterowie wysoce moralni, przez co ich cierpienie jest większe

- bezskutecznie próbują nie poddawać się swojej miłości

- średniowieczne wyobrażenie kochanków - symbol namiętności i cierpienia w miłości

- poszerzenie ethosu rycerskiego - rycerz musi być uprzejmy wobec kobiet, znać etykę dworską, umieć śpiewać i grać, dbać o wdowy i sieroty

Heloiza i Abelard

- Pierre Abelard (1079-1142)

- filozof i francuski teolog

- jego wykłady powodowały wiele zatargów z władzami kościelnymi

- historia romansu Heloizy i Abelarda

- Abelard zakochał się w młodej Heloizie, której udzielał lekcji w zamian za pokój w domu jej wuja, kanonika Fulberta

- gdy Heloiza zaszła w ciążę, Abelard zmuszonypotajemnie żeni się z nią mimo, że ona nie chce poświęcać jego kariery

- Abelard ukrywał swe małżeństwo, aby móc kontynuować swe wykłady w szacie zakonnika (nosił sutannę, choś był człowiekiem świeckim, nie miał święceń)

- Fulbert, który dążył do ujawnienia małżeństwa, nasłał na Abelarda opryszków, którzy go wykastrowali

- Abelard złamany kalectwem i hańbą wstąpił do klasztoru, gdzie zaczął znowu uczyć, i kazał uczynić to samo Heloizie, która mimo oporów uległa mężowi

- po pewnym czasie nawiązała się korespondencja między kochankami, pełna miłości i cierpienia ze strony Heloizy oraz zdecydowanie chłodniejsza ze strony Abelarda

- ta sławna para ta stała się we Francji symbolem miłości jako romantycznej tragedii

Pojęcie śmierci

- hasło epoki - memento mori - pamiętaj o śmierci, pamiętaj, że umrzesz

- śmierć występuje także w wielu utworach

- „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”

- „Wielki Testament”

- „Legenda o św. Aleksym”

- „Pieśń o Rolandzie”

- „Tristan i Izolda”

- początkowo przedstawiano ją jako szkaradną wiedźmę, której niekiedy dodawano skrzydła nietoperza (tak przedstawiona jest śmierć na sławnym fresku na murach Campo Santo w Pizie)

- ta alegoria śmierci bardzo mało się rozpowszechniła, szybko została zastąpiona przez przedstawienie śmierci jako szkieletu (gdy rozpowszechniło się przedstawianie umarłych jako szkieletów) - popularne do dziś

- w średniowieczu wszechobecny jest motyw śmierci przedstawiony na dwa sposoby

- alegorycznie, symbolicznie

- jako zjawisko fizyczne (np. rozpad ciała ludzkiego)

- śmierć kojarzy się z przemijaniem

- celem tych przerażajacych obrazów było przejęcie ludzi myślą o nietrwałości życia i wpojenie pogardy dla rzeczy doczesnych, które wobec wieczności nie maja żadnej wartości

- pod koniec XIV w. pojawił się tzw. taniec śmierci - motyw ten był tematem zarówno literackim, jak i ikonograficznym

- występują w nim przedstawiciele wszystkich stanów i zawodów w towarzystwie rozkładających się trupów

- ci ostatni zwracają się groźnie do pierwszych: są uzbrojeni w pociski, motyki, łopaty i chwytaja żywych za ręce, aby ich porwać z sobą

- obrazy te nie zachęcają do pokuty, której czas minął, lecz zwiastują nieuniknioną śmierć

Franciszek Villon „Wielki testament”

- autor - Franciszek Villon (ok. 1431-1465) - wiódł barwne życie łotrzyka i rozrabiaki, złodzieja i awanturnika

- otwierał grono poetów wyklętych

- można go przyrównać do wagantów, którzy często szokowali stylem życia, prowokacją obyczajową i artystyczną

- podczas pisania poematu autor był nękany wyrzutami sumienia, nędzą oraz złym stanem zdrowia

- rozdwojenie poety między złem a skruchą

- w swym dziele twierdzi, że gdy jest się młodym, można do woli korzystać z życia i zażywać rozkoszy, ale wszystko przemija, nadchodzi śmierć i rozkład ciała w starości

- uważa, że życie ziemskie jest dobre

- świat Villona to Paryż ludzi ubogich, tęskniacych za lepszym życiem

- poeta zafascynowany jest przemijaniem urody świata i nieuchronnością śmierci

- okrucieństwo śmierci - „odziera ze skóry, napina żyły, rozdyma i rozsadza szyję, nerwy i scięgna zdziera z ciała”

- śmierć dosięgnie każdego, jedyne wyjście to być żywcem wziętym do nieba

- śmierć jest katem, lecz te męki nie są karą za grzechy, lecz stałym elementem drogi do Boga każdego człowieka

Średniowiecze w Polsce

- skutki Chrztu Polski

- wejście w obręb kultury zachodnioeuropejskiej

- wprowadzenie alfabetu łacińskiego

- podział piśmiennictwa w Polsce

- językowy: łacińskie i polskie

- światopoglądowy: religijne i świeckie

- najdawniejsze zabytki języka polskiego

- 1136 „Złota bulla języka polskiego” - bulla papieża Innocentego II nadająca posiadłości arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu, w tekst wplecione nazwy polskich miejscowości

- 1270 - pierwsze zdanie w języku polskim zachowało się w „Księdze henrykowskiej” - mąż mówi do żony: „Daj ać ja pobruszę, a ty poczywaj”

- kazania świętokrzyskie XIII/XIV w. - cały tekst w języku polskim (zachowane tylko fragmenty rękopisu)

- kazania gnieźnieńskie XIV/XV w. - 10 kazań w języku polskim i 95 łaciną

- psałterz floriański XIV/XV w. - psałterz dla królowej Jadwigi - pierwszy polski przekład psalmów, spisany na bogato zdobionym pergaminie, odnaleziony w Sankt Florian i wykupiony w 1931 przez rząd polski

- XV w. „Biblia królowej Zofii” („Biblia Szaroszpatacka”) - dla królowej Zofii, czwartej żony Jagiełły, matki Kazimierza Jagiellończyka

- różnice między średniowieczem polskim a europejskim

- mniejsze kontrasty społeczne, mniejsza nędza, ale i wolniejszy postęp cywilizacyjny

- siedziby władców i dwory mniej okazałe, budownictwo w większości drewniane, rzadziej z cegły

- mniejszy wpływ ziemiaństwa

- brak wielkich księgozbiorów, uniwersytetów (przed powstaniem w 1364 r. i rozwinięciem się Akademii Krakowskiej), środowisk naukowych

„Bogurodzica”

- najdawniejszy zabytek poetycki języka polskiego, najstarsza polska pieśń religijna

- czas powstania utworu jest sporny - pieśń ta powstała prawdopodobnie w 1. poł XIII w.

- zapis krakowski z roku 1407 - pierwszy znany zapis

- Jan Długosz nazwał tę pieśń „carmina patria” - pieśń ojczysta

- jest to hymn do Chrystusa, wierni zwracają się do Niego przez Matkę Boską, którą proszą o wstawiennictwo

- Chrystus tronujący w centrum, po obu Jego stronach w pozycjach błagalnych Maryja i Jan Chrzciciel

- cztery osoby reprezentujące cztery cnoty kardynalne - Bóg Ojciec (roztropność), Chrystus (męstwo), Jan Chrzciciel (sprawiedliwość), oraz Maryja (umiarkowanie)

- budowa

- 1. strofa - rozbudowana apostrofa i prośba

- 2. strofa - apostrofa i większa prośba

- utwór meliczny, przeznaczony do śpiewania

- monodia (gr. monoidia - śpiew jednogłosowy) - melodia jednogłosowa, bez akompaniamentu

- śpiew ten jest charakterystyczny dla chorałów gregoriańskich - nazwane tak od imienia papieża Grzegorze Wielkiego (VI/VII w.)

- zabytki językowe

- fonetyczne

- sławiena : sławiona, przegłos e:o

- Krzciciela : Chrzciciela, k:ch

- leksykalne

- gospodzin - pan

- zwolena - wybrana

- składniowe - „Twego dziela Krzciciela, Bożycze” - dla Twego Chrzciciela, Synu Boży

- fleksyjne

- „Bogurodzica” zamiast „Bogurodzico”

- „Bogiem sławiena” zamiast „przez Boga sławiona”

Kroniki

- „Kronika polska” Anonima zw. Gallem (XI/XII w.)

- napisana najprawdopodobniej przez mnicha benedyktyna pochodzącego z Węgier

- najstarsza kronika polska

- w kronice nie ma ani jednej daty

- powstała prawdopodobnie w latach 1113-1116 na dworze Bolesława Krzywoustego

- prawdopodobnie pisana z pomocą kanclerza Michała Awdańca i biskupa Pawła

- składa się z trzech części

- każda część opatrzona dedykacją i wierszowanym wstępem

- część I zawiera dzieje Piastów do narodzin Krzywoustego

- część II - lata 1086-1108

- część III - lata 1109-1113

- kronika wzorowana na historiografi zachodniej

- jest dziełem panegirycznym - pisanym na część króla

- zawiera opowieść o czynach wojennych

- opiewa męstwo, odwagę i dzielność Bolesława Krzywoustego

- cele księgi

- historiograficzny - pierwsza rozwinięta relacja o Polsce jako kraju, społeczeństwie i państwie

- publicystyczny - uwydatnienie walorów osobistych aktualnego władcy tak, by przysłonić świeży grzech kaźni brata

- polityczny

- rozpowszechnienie wiary, iż za sprawą Krzywoustego nastąpi przywrócenie państwu polskiemu wysokiej godoności monarchii

- pochwała czynów Bolesława

- przedstawienie suwerenności i niezależności państwa polskiego

- kronika nie zawsze jest zgodna z prawdą historią

- kronika biskupa Wincentego zw. Kadłubkiem (ok. 1150-1223)

- spisana na polecenie Kazimierza Sprawiedliwego

- składa się z czterech ksiąg

- pierwsze trzy księgi opisują dawniejsze dzieje Polski w formie dialogu między bp Mateuszem a abp Janem

- czwarta księga - panowanie Mieszka Starego i Kaziemirza Sprawiedliwego do 1202 r.

- napisana prozą ze wstawkami wierszowanymi

- kronika zawiera

- zapożyczenia z innych utworów autorów łacińskich

- wątki antyczne

- podania i opowieści fantastyczne (m. in. cykl podań krakowskich)

- nauki moralne i przykłady z życia świętych

- cel i charakter utworu

- kronika apologetyczna Kościoła

- poparcie dla systemu feudalnego (piramidy hierarchicznej)

- umoralnienie społeczeństwa w duchu chrześcijańskim

- styl alegoryczny, często odbiega od prawdy historycznej

- „Historia Polski” Jana Długosza (1415-1480)

- kronika opisuje dzieje Polski od czasów najdawniejszych do 1480

- autor opierał się na pracach poprzedników polskich i zagranicznych

- studiował dogłębnie dokumenty

- stosował za Liwiuszem tzw. metodę pragmatyczną (łączenie zdarzeń w ciąg przyczynowo-skutkowych)

- celem tego dzieła jest synteza dziejów średniowiecza polskiego

- kroniki pisane były łaciną, język narodowy uważany był za plebejski

„Skarga umierającego”

- na łożu śmierci leży człowiek i jęczy

„Ach mój smutku, ma żałości!

Nie mogę się dowiedzieci,

Gdzie mam pirwy nocleg mieci,

Gdy dusza z ciała uleci”

- żal mu się rozstawać z majątkiem i dziećmi, ale nade wszystko trapi go niepokój o zbawienie duszy, na które nie pracował, bo zbyt lubił uciechy światowe i pieniądze, których marność dopiero poznaje

- jest niezawodny środek na uspokojenie wyrzutów sumienia i zażegnanie niepokoju: skrucha, spowiedź i świete sakramenty - oto sens moralny tego wiersza

„Satyra na leniwych chłopów”

- napisana przez szlachcica pod koniec XV w. (ok. 1483 r.)

- stronniczy opis nierzetelnej pracy chłopów

- zaczynają pracować dopiero koło południa

- pracują źle, a gdy się na nich nie patrzy, jeszcze gorzej

- nie dbają ani o narzędzia, ani o bydło

- robią to wszystko z wyrachowania

- przekonanie o harmonii hierarchicznego społeczeństwa

- każdy człowiek ma wyznaczone miejsce na świecie i ma obowiązek je spełnić, aby w społeczeństwie panowała harmonia; niewypełnianie obowiązków traktowane było jako grzech i wykroczenie przeciw ludzkości

„Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”

- utwór spisany w latach 1463-1465 przez nieznanego autora, pierwotna idea wzięta z łacińskiego tekstu „Dialogus magistri Polycarpi cum Morte”

- najdłuższy polski wiersz średniowieczny - 498 wersów

- forma dialogu jest bardzo charakterystyczna dla piśmiennictwa średniowiecza

- satyryczny poemat moralno-dydaktyczny

- mistrz Polikarp prosił Boga, aby dane mu było ujrzeć śmierć

- pewnego dnia, gdy modlił się w kościele i wszyscy już wyszli, ujrzał postać bardzo szkaradną w łachmanach z wystającymi żebrami i odpadającym ciałem - śmierć

- Bóg go wysłuchał

- utwór z pogranicza literatury świeckiej i religijnej

- wskazuje na to miejsce akcji

- motyw tańca śmierci

- opowiadanie o narodzinach śmierci (wyskoczyła z jabłka, które ugryzła Ewa)

- elementy świeckie

- wątpliwości i dociekliwość mędrca znającego Biblię

- śmierć przestrzega niemoralnie żyjących księży, łamiących śluby zakonników, rozpustne kobiety, ludzi rozkochanych w dobrach materialnych

„Pieśn o chlebowym stole”

- wiersz Przecława Słoty (lub Złoty), szlachcica z Gosławic, z ok. 1415 r.

- inaczej: „O zachowaniu się przy stole”

- utwór społeczno-obyczajowy o charakterze dydaktycznym

- krytyka obyczajów biesiadnych

- utwór pouczający, piśmiennictwo dworskie

- jest to próba sformułowania średniowiecznych zasad dobrego wychowania i - oprócz etyki biesiadnej - zwrócenia uwagi mężczyzn na konieczność pielęgnowania dwornych obyczajów oraz szacunku dla kobiet

- wiersz świadczy o wysokiej kulturze dworskiej

- zamiarem autora bylo przeszczepienie na użytek słowiański dworskich i biesiadnych zwyczajów zachodnioeuropejskich, formułujacych się pod wpływem odejścia od kultury rycerskiej i przejścia na grunt kultury dworskiej

- jest to również swiadectwo świadomości wzrostu roli kobiety w życiu towarzyskim w piętnastowiecznej Polsce

- w wierszu pojawiają się zastosowane po raz pierwszy w polskiej poezji średniowiecznej rymy męskie (półzgłoskowe): „wół, stół, kół”

„Posłuchajcie, bracia miła”

- utwór z XV w., często tytuowany „Żale Matki Boskiej pod krzyżem” lub „Lament świętokrzyski”

- wykorzystany motyw Matki Boskiej Bolesnej

- ból Matki Boskiej pokazany jest w wymiarze ludzkim

- Matka Boska zwraca się do innych matek

- Matka Boska pierze chustę, aby zmyć cierpienie z syna, jest to najwyższy wymiar miłości

- motyw śmierci

„Spowiedź archipoety”

- łaciński poemat w 100 wierszach (25 strof x 4 wersy)

- powstał w drugiej połowie XII w.

- radość życia, którą daje miłość, picie wina w dobrym towarzystwie, radowanie się teraźniejszością, chwilą

- z wszystkich „grzechów” Archipoeta spowiada się, ale nie uważa ich chyba za grzechy

- przedstawiona opinia, że Bóg po to stworzył ziemię, aby człowiek był na niej szczęśliwy

- ta radość życia zapowiada przełom renesansowy