13. Sprawa mocy prawnej w Polsce Ludowej orzeczeń z okresu okupacji
Okupacja niemiecka - zgodnie z prawem międzynarodowym okupantowi nie wolno zmieniać obowiązującego tam prawa. Zgodnie z konwencją haską władze okupacyjne nie uzyskiwały mocy ustawodawczej na terytorium okupowanym - tak więc decyzje okupantów z mocy prawa były nieważne. Pomimo tej jasnej sytuacji Prezydent RP wydał w 1939 r. dekret o nieważności aktów prawnych władz okupacyjnych. Dekret odnosił się do oby okupacji.
Nieważność okupacyjnych aktów prawnych musiała jednak po wojnie być poddana pewnej weryfikacji. Bo chociaż decyzje okupantów były z mocy prawa nieważne - to jednak skutkami tych decyzji były określone fakty, których nie dało się już zmienić. Dotyczyło to zwłaszcza spraw osobowych (rozwody i ich skutki), spadkowych, opiekuńczych.
W dekrecie z 1945 r. o mocy obowiązującej orzeczeń sądowych wydanych w okresie okupacji niemieckiej na terenie RP uznano wprawdzie nieważność tych orzeczeń, ale stwierdzono, że sąd może pewnym sprawom nadać moc wsteczną (sprawom niespornym, rozwodowym itp.).
Okupacja radziecka - ze względu na sytuację polityczną w Polsce Ludowej nigdy nie było mowy o wyrokach sądów radzieckich ani o okupacji radzieckiej. Wyjątkowo uregulowano sprawę rozwodów udzielanych obywatelom polskim przez władze ZSRR, ponieważ do 1944 r. tryb i zasady udzielania rozwodów drastycznie odbiegały od przyjętych w Europie.
Orzeczenia sądów PPP - nowe władze Polski Ludowej nigdy nie zakwestionowały tych orzeczeń, nawet się nie wypowiedziały w tej sprawie. Uznaje się, że w milczący sposób orzeczenia te zostały zaaprobowane.
Orzeczenia sądów polskich na terenie GG - władze polskie po II wojnie światowej utrzymały wyroki sądów polskich z okresu okupacji. Przewidywano jednak możliwość złożenia wniosku o wznowienie postępowania w sprawie.
14. Porozumienie polsko-radzieckie o stosunkach między Armią Czerwoną a administracją polską z 26 lipca 1944 r.
Zanim PKWN przybył do Polski, 26 lipca 1944 r, podpisane zostały dwa porozumienia z rządem radzieckim. Jedno z nich dotyczyło stosunków między wodzem naczelnym Armii Czerwonej a polską administracją na terenach wyzwolonych.
Jeden z art. Tego porozumienia oddawał Stalinowi jurysdykcję nad obywatelami polskimi w tym cywilami, którzy popełnili przestępstwa przeciwko wojskom radzieckim.
Porozumienie to stanowiło podstawę do aresztowania i wywożenia w głąb ZSRR żołnierzy AK, działaczy politycznych Polski Podziemnej. Stało się podstawą do skazania Leopolda Okulickiego i innych przywódców.
PKWN uprawomocnił poczynania radzieckich organów bezpieczeństwa względem obywateli polskich.
15. Prawo wojskowe 1943-1945 w PSZ w ZSSR i w Polsce
Wojskowe prawo karne to jedyna afera, gdzie bez kamuflażu przerwano ciągłość prawną. W Polskich Siłach Zbrojnych w ZSRR nie zdecydowano się na formalną recepcję prawa radzieckiego, ale odcięto się zdecydowanie od prawa II RP.
W 1943 r. wprowadzono akty prawne wzorowane na rozwiązaniach radzieckich. Aktami tymi uregulowano wojskowe prawo karne materialne, procedurę oraz ustrój wojskowych wymiarów sprawiedliwości.
W lipcu 1943 r. wprowadzono kodeks wojskowy prawa karnego materialnego. Był on niekompletny, pełen luk, nie zawierał definicji przestępstwa. Ustanawiał karalność na zasadzie analogii. Nie zawierał żadnych zasad odpowiedzialności, brakowało konstrukcji winy. Było w nim wiele zasadniczych błędów i braków.
Podjęto prace nad nowym kodeksem. Kodeks karny Wojska Polskiego wprowadzony dekretem z 1944 r. - wykorzystywany był nie tylko do karania zwykłych przestępstw zdarzających się w wojsku, ale też do ścigania osób cywilnych - chodziło tu o niszczenie opozycji politycznej. Charakteryzował się bardzo ostrą represją karną. Karalnością objęto czynności przygotowujące do przestępstw. Kodeks służył przede wszystkim do represjonowania i likwidowania przeciwników politycznych ustroju.
Procedura: wyroki wydawano nie w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, ale w imieniu narodu polskiego. W śledztwach dominującą rolę pełnili oficerowie Informacji Wojskowej. Postępowanie miało wyraźnie inkwizycyjny charakter. Sąd orzekał w składzie ławniczym. Postępowanie było jednoinstancyjne.
16. „Sierpniówka” - dekret z 31 sierpnia 1944 r.
Sierpniówka do dekret o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy wojennych. Dekret ten przewidywał karę śmierci za zabójstwa, znęcanie się i inne prześladowanie ludności cywilnej i jeńców wojennych. Przewidziana była również kara więzienia za szantaż za zaniechanie donosu do władz niemieckich.
Przepisy dekretu stosowano do czynów popełnionych od 1 września 1939 do 9 maja 1945 - a więc działały wstecz. Czyny wymienione w dekrecie były karalne już wcześniej a dekret zaostrzał jedynie odpowiedzialność.
Dekret był drastycznie represyjny - przewidywał bezwzględnie oznaczoną sankcję w postaci kary śmierci. Mimo to był oczekiwany przez opinię publiczną (chociaż odnosił się faktycznie tylko do jednego z dwóch wrześniowych agresorów.
17. Dekret o ochronie państwa
30 października 1944 r., po spotkaniu Bieruta ze Stalinem wydany został Dekret o ochronie Państwa. obowiązujący z mocą wsteczną od sierpnia tego roku. Za wszystkie przewidziane w nim przestępstwa (11 artykułów, z których część dzieliła się na poszczególne punkty) groziła kara śmierci (alternatywnie z karą więzienia). Najwyższy wymiar kary można było otrzymać m.in. za:
Zakładanie* lub udział w związku mającym na celu obalenie ustroju Państwa Polskiego
* Udaremnienie lub utrudnianie reformy rolnej, oraz nawoływanie do czynów skierowanych przeciwko jej wykonywaniu i publiczne ich pochwalanie
* Uniemożliwianie lub utrudnienie prawidłowego działania urzędów państwowych lub samorządowych, zakładów wytwórczych lub instytucji użyteczności publicznej;
* Posiadanie radia;
Udział w związku przestępczym lub tajnym*
a także za* nie doniesienie o jakimkolwiek z przestępstw (a także przygotowaniu do popełnienia przestępstwa).
Oprócz kary więzienia czy śmierci groził również przepadek mienia - obligatoryjnie w przypadku skazania na karę śmierci, fakultatywnie - w przypadku kary więzienia. Obligatoryjna była utrata praw publicznych.
Dekret pomyślany był jako tymczasowy, na czas wojny. Uchylony został w 1945 r.
18. Tzw. mały kodeks karny
Dekret z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa (tzw. mały kodeks karny) zastąpił wcześniej obowiązujące uregulowania prawne: kodeks karny z 1932 r. oraz Dekret o ochronie Państwa z 30 października 1944 r.
Zmiany w prawie karnym, wprowadzone przez komunistyczne władze Polski Ludowej służyły do walki z przeciwnikami politycznymi nowego ustroju. Mały kodeks karny przewidywał karę śmierci za 13 rodzajów przestępstw, m.in. udział w organizacji lub grupie o charakterze zbrojnym, posiadanie broni i amunicj, sabotaż gospodarczy, szpiegostwo i inne.
Nazwa “Mały kodeks karny” odnosi się do funkcji, jaką w praktyce pełnił ów dekret. Od daty jego wejścia w życie aż do 312 grudnia 1969 r. był on bowiem istotną częścią polskiego prawa karnego, aż do wejścia w życie Kodeksu Karnego, uchwalonego w 1969 roku.
Przepisy małego kodeksu karnego były bardzo surowe, pole do nadinterpretacji dawał zwłaszcza artykuł dotyczący “rozpowszechniania nieprawdziwych informacji” , na podstawie którego spora grupa osób została osądzonych i skazanych za błahe czyny, jak na przykład opowiadanie dowcipów o tematyce politycznej.
Szczególnie jednak “popisowym” przepisem m.k.k. był jego art. 22. Przepis ów głosił, że “Kto rozpowszechnia fałszywe wiadomości, mogące wyrządzić istotną szkodę interesom Państwa Polskiego, bądź obniżyć powagę jego naczelnych organów; podlega karze więzienia do lat 5 lub aresztu do lat 5″. Było to tzw. przestępstwo szeptanej propagandy.
19. Dekret o faszyzacji życia państwowego
Dekret wydany został w styczniu 1946 r. a miał zastosowanie wyłącznie do zachowań sprzed 1 września 1939 r., które wówczas nie były przestępstwami.
Dekret ten, jak widać nie tylko działał wstecz, ale granice jego retroaktywności nie były w żaden wyraźny sposób określone. Język dekretu był celowo nieprecyzyjny - takie zwroty, jak „idąc na rękę ruchowi faszystowskiemu lub narodowo-socjalistycznemu” „osłabienie ducha obronnego społeczeństwa” , „przyniósł korzyść faszyzmowi lub narodowemu socjalizmowi”, „działał na korzyść faszyzmu lub państwa faszystowskiego albo uprawianej przezeń polityki międzynarodowej”, „oszukańcze zabiegi”, „stosowanie nacisku moralnego lub korupcji”, „usiłował zmienić lub zmienił prawnie obowiązujący ustrój państwowy Rzeczypospolitej Polskiej w duchu faszystowskim” były podatne na dowolne i trudne do przewidzenia interpretacje.
Celem uchwalenia „Dekretu o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwowego” było oczywisty: było nim umożliwienie rządzącym Polską komunistom rozprawienie się w tzw. „majestacie prawa” swymi przeciwnikami z okresu przedwojennego. Krąg osób, które można było pociągnąć do odpowiedzialności na podstawie dekretu był bardzo szeroki - obejmował on polityków, urzędników państwowych wysokiego szczebla, funkcjonariuszy służby więziennej, policjantów, a także policyjnych donosicieli, którzy przyczyniali się do aresztowania członków uważanej przed wojną za nielegalną partii komunistycznej. Dekret obowiązywał do
1969 r.
20. Prawnokarna ochrona mienia społecznego w PRL (dekrety marcowe)
W Polsce Ludowej uchwalano normy karne mające na celu ochronę specjalną pewnych grup przedmiotów, które w przyszłości miały stać się własnością społeczną.
Konstytucja z 1952 r. wprowadziła rozróżnienie rodzajów własności. Równocześnie prowadzono prace nad kodyfikacją prawa karnego. Chęcią tych prac były opublikowane w marcu 1953 r. tzw. dekrety marcowe:
O wzmożeniu walki z* produkcją złej jakości
O ochronie interesów nabywców w obrocie* handlowym
O wzmożeniu ochrony własności społecznej (duży dekret* marcowy)
O ochronie własności społecznej przed drobnymi kradzieżami (mały* dekret marcowy)
Prawo karne miało tu zastąpić zlikwidowane mechanizmy rynku gospodarczego, co oczywiście nie mogło się udać.
Dekrety marcowe czyniły z własności społecznej odrębny przedmiot ochrony prawnokarnej. Pojawiła się różnica pomiędzy własnością społeczną a indywidualną w prawie karnym
Duży i mały dekret marcowy poprzedzone były wstępami, które miały kształtować świadomość prawną społeczeństwa.
Dekrety marcowe operowały ostrą sankcją karną, która w zasadzie ograniczała się do kary pozbawienia wolności, często łączonej z karą grzywny.
21. Kodeks karny z 1969 r.
Kodeks karny z 1969 r. był kodyfikacją zakrojoną za dużą skalę. Twórcy kodeksu uwzględnili w nim realia polityczne i gospodarcze, bogate orzecznictwo sądowe oraz doświadczenia w walce z przestępczością. W kodeksie znalazły się nowe instytucje: kara ograniczenia wolności, warunkowe umorzenie postępowania karnego, nadzór ochronny. Wprowadzone zmiany miały na celu: złagodzenie represji karnej za drobniejsze przestępstwa, ograniczenie stosowania krótkoterminowych kar pozbawienia wolności, ochronę społeczeństwa przez recydywistami.
Kodeks składał się z trzech części:
Część Ogólna - ogólne zagadnienia prawa* karnego
Część szczególna - opis ustawowych typów przestępstw i grożące za* nie kary
Część wojskowa - przepisy ogólne dotyczące tylko żołnierzy oraz* opis przestępstw, których podmiotem mógł być żołnierz.
Kodeks definiował przestępstwo na samym początku zarówno od strony formalnej jak i materialnej. Wina mogła być umyślna albo nieumyślna. Kodeks znał następujące stadia przestępstwa: zamiar, przygotowanie, usiłowanie, dokonanie.
Czyny karalne podzielone zostały na zbrodnie, występki i wykroczenia. Wykroczenia zostały wydzielone w odrębnym kodeksie ds. wykroczeń.
System kar: Kodeks dzielił kary na zasadnicze i dodatkowe. Do kar zasadniczych zaliczono:
Karę pozbawienia* wolności
Karę ograniczenia wolności*
Karę grzywny*
Karę* śmierci
Karę 25 lat pozbawienia wolności*
Te dwie ostatnie wymienione zostały jako kary o charakterze wyjątkowym.
Do kar dodatkowych zaliczono:
Pozbawienie praw publicznych*
Pozbawienie praw* rodzicielskich lub opiekuńczych
Zakaz zajmowania określonych stanowisk*
* Zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych
Konfiskata mienia*
Przepadek* rzeczy
Podanie wyroku do publicznej wiadomości.*
Karę śmierci przewidywano zawsze alternatywnie z karą pozbawienia wolności. Zawsze Rada Państwa, w przypadku orzeczenia kary śmierci, musiała wypowiedzieć się w przedmiocie skorzystanie lub nieskorzystania z prawa łaski. Karę śmierci przewidywano w 10 przypadkach. Wykonywano ją w zamknięciu przez powieszenie (cywile) bądź przez rozstrzelanie (wobec żołnierza).
Kara pozbawienia wolności: od 3 miesięcy do 15 lat lun kara 25 lat pozbawienia wolności. Wykonywanie kary pozbawienia wolności zostało szczegółowo uregulowane przez kodeks karny wykonawczy.
Na czoło części szczególnej kodeksu karnego zostały wysunięte przestępstwa przeciwko interesom politycznym i gospodarczym PRL. W praktyce jednak ta grupa przestępstw, poza przestępstwem szpiegostwa, nie odgrywały żadnej roli. Dominowały natomiast przestępstwa przeciwko mieniu. Przestępstwa o znamionach wielkiej afery gospodarczej zagrożone były nawet karą śmierci.
22. Śledztwa i dochodzenia w Polsce Ludowej: sędzia śledczy, prokurator, funkcjonariusz MBP
Urząd śledczego został w wyniku reform prawa sądowego w latach 1949-1950 zniesiony, a jego uprawnienia przekazano prokuratorowi, przez co jego rola znacznie wzrosła. Faktycznie prokurator decydował o przebiegu dochodzenia i procesu.
Ze względu na podział sądów na wojskowe i powszechne - również w prokuraturze wyodrębniono prokuraturę wojskową i powszechną. Prokuratorzy wojskowi szczególnie zasłynęli z powodu stosowanego przez nich terroru. Oskarżali w sfingowanych procesach, dopuszczali straszliwe tortury, wnosili o najokrutniejsze kary w stosunku do niewinnych osób.
W przypadku spraw osób cywilnych, o zabarwieniu politycznym postępowanie przygotowawcze prowadzili funkcjonariusze MBP pod nadzorem prokuratora wojskowego albo prokuratorzy wojskowi.
Prokuratura powszechna: w przypadku spraw lżejszych prokurator prowadził dochodzenie samodzielnie. W przypadku zbrodni - prowadzone było śledztwo, będące postępowaniem sądowym w postępowaniu przygotowawczym.
Sekcja śledcza MBP: zajmowała się prowadzeniem niezwykle brutalnych, połączonych z torturami śledztw głównie w sprawach o charakterze politycznym, wymierzonych w opozycję polityczną. Przy wszystkich Urzędach Bezpieczeństwa istniały areszty i więzienia. System represji był zupełnie niekontrolowany.
23. Postępowanie doraźne w PRL
Dekret z listopada 1945 r. wprowadzał tzw. postępowanie doraźne. Dekret stanowił, że postępowanie doraźne odbywa się bez śledztwa, co oznaczało wyłączenie sędziego śledczego. Dochodzenie prowadził prokurator lub organy bezpieczeństwa publicznego (w zależności od pierwszeństwa wszczęcia).
Zastosowanie tymczasowego aresztowania było obligatoryjne, a zarządzał je prokurator. Postępowanie doraźne w swym założeniu miało być szybkie, jednoinstancyjne, wyrok nie podlegał zaskarżeniu. W sądach okręgowych tworzono specjalne wydziały do rozpoznawania spraw w postępowaniu doraźnym.
Postępowanie toczyło się z udziałem ławników a wymiar kary pozostawiono uznaniu składu orzekającego. Możliwe było zasądzenie kar wyższych niż przewidziane w prawie karnym materialnym.
24. Reforma prawa karnego procesowego z lat 1949-1950
W lipcu 1949 r. weszły w życie trzy ustawy odnoszące się do procedury karnej. Najbardziej radykalne zmiany dotknęły postępowanie przygotowawcze. Najważniejsze zmiany procedury karnej to:
Zniesienie dotychczasowego podziału procedury* przygotowawczej na dochodzenie i śledztwa i wprowadzenie jednej - śledztwa
* Likwidacja instytucji sędziego śledczego
Generalne upoważnienie do* prowadzenia śledztw funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego i funkcjonariuszy MO
Generalne uprawnienie prokuratora do stosowania środków zapobiegawczych,* w tym tymczasowego aresztowania
zniesienie trójinstancyjności (apelacji i* kasacji) i wprowadzenie nowego środka odwoławczego - rewizji
dopuszczenie* odczytywania na rozprawie protokołów przesłuchań oskarżonego i świadków, sporządzonych w czasie śledztw, co miało zapobiec odwoływaniu na rozprawie często wymuszonych zeznań
W 1950 r. dokonano utrwalono i pogłębiono zmiany z 1949 r.
Wprowadzono skład ławniczy w sądach najniższego szczebla, śledztwo mogło być prowadzone przez oficerów śledczych bezpieczeństwa publicznego, prokurator zyskał prawo natychmiastowego aresztowania świadka odmawiającego zeznań, funkcjonariusze MO zyskali uprawnienie samodzielnego prowadzenia śledztwa i wnoszenia aktu oskarżenia. Śledztwo takie miało charakter uproszczony
W 1955 r. dokonano ważnej zmiany w procedurze karnej. M.in. przywrócono podział na śledztwa i dochodzenia, wprowadzono instytucję przedstawienia zarzutów podejrzanemu, co ułatwiało obronę, rozbudowano przepisy o zamknięciu śledztwa (podejrzany musiał byś zaznajomiony z zebranymi materiałami, poinformowany przysługujących mu prawach). Reforma z 1955 r. nie zlikwidowaa całkowicie, ale osłabiła inkwizycyjny charakter śledztwa.
25. Kodeks postępowania karnego z 1969 r.
W kpk z 1969 r. nastąpiło ujednolicenie procedury karnej powszechnej i wojskowej.
Kpk wyraźnie formułował zasady nie karania dwa razy za to samo przestępstwo - prawda niby oczywista, ale często łamana w początkach Polski Ludowej. W procesie osłabiono elementy inkwizycyjne a wzmocniono kontradyktoryjne. Kpk zwiększał uprawnienia oskarżonego i obrońcy. Zaostrzono rygory postępowania dowodowego - wprowadzono niedopuszczalność potraktowania jako dowodu oświadczenia złożonego w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi. Wprowadzono kontrolę nad prokuratorskim stosowaniem aresztu tymczasowego. Nowy środek zapobiegawczy stanowiło poręczenie. Jako obligatoryjne wprowadzono zaliczenie czasu aresztu na poczet odbywanej kary. Zniesiony został tryb doraźny.
Etapy procesu: postępowanie przygotowawcze oraz postępowanie przed sądem. Wrócono do zasady, że prowadzenie śledztwa należy do prokuratora. Dochodzenie prowadziła natomiast Milicja Obywatelska. Postępowanie przygotowawcze wszczynało się w sprawie. Następną fazą było postępowanie przeciwko komuś. Celem postępowania przygotowawczego było zebranie i utrwalenie dowodów dla sądu. Jeśli nie było podstaw do sporządzenia aktu oskarżenia wydawano postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego. W przeciwnym wypadku - zaznajamiano podejrzanego ze wszystkimi materiałami i z jego prawami, wydawano postanowienie o zamknięciu postępowania przygotowawczego i sporządzano akt oskarżenia, który wnoszono do sądu. Akt oskarżenia wnosił prokurator.
Postępowanie przed sądem I instancji było jawne. Przewód rozpoczynał się od odczytania aktu oskarżenia. Obecność oskarżonego była obowiązkowa, który po odczytaniu aktu oskarżenia mógł złożyć wyjaśnienia. Oskarżony nie był prawnie zobowiązany do mówienia prawdy. Następnie wyjaśnienia składali świadkowie. Po zamknięciu przewodu sądowego głosy zabierali oskarżyciel i obrońca, oskarżony.
Wyrokowanie - obejmowało naradę, głosowanie, sporządzenie wyroku ogłoszenie wyroku, pouczeni o prawie zaskarżenia.
Tryby szczególne:
Tryb uproszczony - dotyczył spraw niezawiłych w drobnych sprawach. Uproszczenie polegało na tym, że organ prowadzący dochodzenie nie zawiadamiał prokuratury, a wyrom nie musiał zawierać uzasadnienia.
Tryb przyspieszony - w sprawach drobniejszych, gdy sprawca został ujęty na gorącym uczynku i doprowadzony do sądu w 48 godzin.
Kodeks mimo licznych mankamentów był krokiem w kierunku humanizacji procedury karnej.
26. Stan prawa cywilnego w Polsce bezpośrednio po II wojnie światowej
Ukształtowany w II RP system prawa sądowego w znacznej części opierał się na prawie polskim częściowo skodyfikowanym i nowoczesnym. W czasie wojny ziemie polskie poddane zostały wpływom prawa niemieckiego i radzieckiego (okupanci rozciągnęli swe systemy prawne na tereny okupowane).
Po II wojnie światowej wystąpiło zjawisko masowych migracji ludności zwłaszcza ze wschodu na zachód. Rezultatem tych wędrówek była zmiana poziomu merytorycznego obowiązującego prawa: od anachronicznego Zwodu rosyjskiego, po nowoczesny niemiecki kodeks BGB.
Migracje te pociągnęły za sobą zachwianie stosunków własnościowych, zobowiązaniowych rodzinnych. Z drugiej strony sprzyjały reformom co ułatwiało unifikacje
27. Unifikacja prawa cywilnego w Polsce po II wojnie światowej
W latach1945-46 przeprowadzona została bardzo potrzebna, bo likwidująca partykularyzm geograficzny prawa. Uzyskanie jednolitości systemu prawa cywilnego uznano za najpilniejsze i możliwe do szybkiego zrealizowania.
Decyzję o unifikacji podjęła Rada Ministrów już w czerwcu 1945 r.. Unifikacja miała być pierwszym krokiem do kodyfikacji prawa.
Korzyści z unifikacji dla społeczeństwa były duże. Uchylono ogromną ilość aktów prawnych, zlikwidowano daleko idącą odmienność systemów prawnych. Uporządkowano prawo, które sięgało teraz do klasycznych rozwiązań nowoczesnej cywilistyki państwa liberalnego.
Dzieło unifikacyjne wsparło się na pracach Komicji Kodyfikacyjnej II RP i stanowiło w istocie kontynuację jej prac.
28. Prawo rodzinne w PRL
Prawo małżeńskie osobowe: Dekret z 1945 r. uczynił z małżeństwa wyłącznie świecką instytucję, z jurysdykcją sądów powszechnych. Warunki zawarcia małżeństwa zawarte były wyłącznie w prawie cywilnym. Nastąpiło zrównanie sytuacji męża i żony. Zawarcie małżeństwa następowało w wyniku złożonego oświadczenia przed urzędnikiem USC w obecności 2 świadków.
Prawo małżeńskie majątkowe: przyjęto, że z punktu równouprawnienia kobiet i mężczyzn w małżeństwie najodpowiedniejszy jest ustrój o rozdzielności majątkowej (każdy małżonek zachowuje swój majątek i sam nim zarządza, ponadto wszystko, co każdy z małżonków nabywa w czasie trwania małżeństwa - nabywa wyłącznie dla siebie). Prawo małżeńskie osobowe dawało więc małżonkom daleko idącą swobodę w kształtowaniu stosunków majątkowych.
Dekret z 1946 r. o prawie rodzinnym normował takie zagadnienia jak sytuacja prawna dzieci, (czyniąc różnice pomiędzy dziećmi małżeńskimi i pozamałżeńskimi), obowiązki alimentacyjne, ograniczenie i odebranie władzy rodzicielskiej, przysposobienie.
Prawo spadkowe: Dekret o prawie spadkowym wprowadzał zasady: Dziedziczyć można tylko na podstawie ustawy oraz testamentu; Ograniczono krąg osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego, w przypadku braku małżonka i krewnych - dziedziczyła gmina; Swoboda testowania bez ograniczenia; Przyjęto konstrukcję zachowku
Po przełomie politycznym 1948 r. dekret o prawie spadkowym poddano krytyce - jako akt prawny o burżuazyjnej ideologii.
Kodeks rodzinny z 1950 r. zawierał przepisy o małżeństwie, stosunkach między rodzicami a dziećmi, o przysposobieniu oraz opiece nad małoletnimi. Kodeks był nad wyraz lakoniczny, pełen luk. Ogólnie kodeks ten podtrzymywał rozwiązania małżeńskiego prawa osobowego z 1945 r. Wzmacniał natomiast i rozszerzał ochronę interesów dziecka - zlikwidowano zróżnicowanie sytuacji dzieci małżeńskich i pozamałżeńskich.
Kodeks wzmacniał uprawnienie małżonków. Dopuszczał rozwód, lecz stanowił, że dla udzielenia rozwodu muszą zaistnieć ważne powody, trwały i zupełny rozkład pożycia małżeńskiego. Rozwód był niedopuszczalny, jeśli sprzeciwiało by się to dobru dziecka.
W kwestii prawa małżeńskiego materialnego - przyjęto ustawowy ustrój wspólności majątkowej małżonków.
29. Prawo rzeczowe w PRL: zmiana stosunków własnościowych
Unifikujący prawo rzeczowe dekret z 1946 r. ukształtował pojęcie prawa własności w sposób abstrakcyjny i jednolity. Nie było w nim jeszcze rozróżnienia na własność społeczną i własność indywidualną. Przeniesienie własności było kwestią umowy między właścicielem i nabywcą. Umowę o przeniesienie własności nieruchomości należało zawrzeć pod rygorem nieważności w formie aktu notarialnego.
Konstytucja z 1952 r. przewidywała rozróżnienie własności na społeczną (państwową i spółdzielczą), indywidualną i osobistą. W praktyce jednak wyróżniano dwie grupy własności: społeczną i indywidualną. Koncentrowano uwagę na ochronie własności społecznej. W odniesieniu do własności nieuspołecznionej normowano jedynie własność rolniczą oraz własność mieszkania.
30. Przebieg prac nad kodyfikacją prawa cywilnego PRL w latach 1947-1950
W 1947 r. powołana została komisja do sprawy kodyfikacji prawa cywilnego. Na pierwszym posiedzeniu podjęto decyzję, że przyszły kodeks ma się kładać z pięciu ksiąg: części ogólnej, prawo rodzinne i opiekuńcze, prawo rzeczowe, zobowiązania, prawo spadkowe. Przyjęto więc system pandektowy a nie radziecki.
Po zwrocie politycznym z II połowy 1948 r. zmieniła się koncepcja - zaczęto głosić pogląd, że prawo cywilne powinno być czynnikiem przyspieszającym budowę ustroju socjalistycznego, a projekt jest s tylu nowoczesnej kodyfikacji burżuazyjnej - co było wówczas dyskwalifikujące. Uznano, że obowiązujące prawo wymaga zasadniczej przebudowy założeń ogólnych.
W czerwcu 1950 r. uchwalono kodeks rodzinny i opiekuńczy. Wyodrębnienie prawa rodzinnego w osobny kodeks było realizacją doktryny radzieckiej i przyjęciem wzorca radzieckiego
Niemal jednocześnie wydane zostały przepisy ogólne prawa cywilnego, które wprowadziły zasadnicze zmiany w zakresie wykładni prawa.
We wrześniu powołana została przez Ministra Sprawiedliwości komisja do spraw opracowania kodeksu cywilnego
31. Przebieg prac nad kodyfikacją prawa cywilnego PRL w latach 1950-1955 (projekty z lat 1954-1955)
Komisja powołana przez Ministra Sprawiedliwości opracowała projekt kodeksu opublikowany w 1954 r. Projekt na wzór radziecki obejmował cztery księgi: Przepisy ogólne, Własność i inne prawa rzeczowe, Zobowiązania, Prawo spadkowe.
Projekt wprowadzał s stosunku do projektu z 1950 r. zmiany związane z gospodarką uspołecznioną. Oparty był o założenia Konstytucji z 1952 r. Różnicował formy własności i ich ochronę i w ogóle wiele instytucji kształtował pod kątem umocnienia i ochrony własności społecznej. Istotne zmiany miały nastąpić również w prawie spadkowym - przewidywano ograniczenie swobody rozporządzania na wypadek śmierci.
Projekt z 1954 r. spotkał się z krytyką - oceniono bowiem, że stanowi regres w stosunku do istniejącego stanu prawnego.
Opracowana została nowa wersja projektu, ogłoszona drukiem w 1955 r., jednak i ten projekt został przyjęty krytycznie - redakcja ta niewiele różniła się od poprzedniej. Uwzględniono w nim jedynie niewiele uwag krytycznych, natomiast ogólna koncepcja pozostała niezmieniona
32. Przebieg prac nad kodyfikacją prawa cywilnego PRL w latach 1956-1964
W 1956 r. powołana została nowa komisja kodyfikacyjna - tym razem miała się składać z przedstawicieli nauki i praktyki prawa. Struktura i system pracy wyraźnie nawiązywał do Komisji Kodyfikacyjnej sprzed II wojny światowej.
Przed zespołem Komisji stanęły m.in. kwestie: zasady jedności prawa cywilnego, włączenia do kodeksu cywilnego prawa rodzinnego, zasada zupełności kodeksu.
W styczniu opublikowano projekt kodeksu, składający się z pięciu ksiąg: Przepisy ogólne, Własność i inne prawa rzeczowe, Zobowiązania, Prawo rodzinne, Spadki.
W porównaniu do projektu z 1955 r. projekt z 1960 stanowił niewątpliwy postęp. Znalazło się w nim sensownie skonstruowane prawo rodzinne, przepisy regulujące obrót uspołeczniony, uzupełniono zobowiązania o nowe typy umów.
Dyskusja nad projektem przyniosła sporo materiału do dalszych prac, efektem czego był projekt z 1961 r. - pozbawiony prawa rodzinnego. Uznano ponadto, że postulat zupełności kodeksu jest nierealny i że wystarcza, jeżeli kodeks obejmuje trzon ustawodawstwa cywilnego i stanowi źródło rozwiązań ogólnych. Do najważniejszych zmian w projekcie należały te, które dostosowywały prawu cywilne do zasad ustroju (formy własności).
Teksty projektów kodeksu cywilnego oraz kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stały się przedmiotem uzgodnień międzyresortowych i po dokonaniu korekt - uchwalono kolejną wersję projektów, które opublikowano w 1962 r. wraz z uzasadnieniem.
Po kolejnych poprawkach Rada Ministrów skierowała projekty do Sejmu (1963 r.). W wyniku prc sejmowych wniesiono jeszcze sporo drobnych poprawek.
W lutym 1964 r. Sejm uchwalił* kodeks rodzinny i opiekuńczy
W kwietniu 1964 uchwalono kodeks cywilny*
* W listopadzie 1964 r. - uchwalono kodeks postępowania cywilnego.
Wszystkie* te kodeksy, ze zmianami, obowiązują nadal.
33. Zasady procedury cywilnej PRL
Kodeks postępowania cywilnego z 1930 r. opierał się na zasadach:
* Dyspozycyjności - swoboda stron w rozporządzaniu swoimi roszczeniami
* Kontradyktoryjności
Równości stron*
Ustności oraz bezpośredniości* -
Swobodnej oceny dowodów*
Instancyjności*
Ustroje totalitarne likwidowały takie zasady, które mogły by ograniczać wszechwładzę państwa w stosunku do obywatela. W systemie takim jednostka traciła swoją prywatność i ochronę.
W PRL przekształcenie zasad procedury cywilnej, które nastąpiło wraz z nowelizacją kpc z 1950 r. miało na celu odejście od procesu służącego ochronie interesów prywatnoprawnych w kierunku stworzenia narzędzia służącego realizacji założeń ustroju socjalistycznego.
Zasada rozporządzalności uległa drastycznemu ograniczeniu. Za wzorem radzieckim wprowadzono zasadę prawdy obiektywnej i tej zasadzie podporządkowywano proces.
Zlikwidowana została zasada, że sąd nie ma prawa orzekać ponad to, co było przedmiotem pozwu. Wprowadzono możliwość wtrącania się prokuratora do spraw cywilnych.
Ograniczono zasadę kontradyktoryjności - kopiowano radziecką koncepcję sporności, która nakładała na sąd i strony obowiązek dochodzenia prawdy obiektywnej.
Wprowadzono dwuinstancyjność postępowania, gdzie II instancja nie miała już charakteru merytorycznego, a kontrolny
34. Postępowanie niesporne (nieprocesowe - cywilne - w PRL).
Postępowanie niesporne to drugi obok procesu cywilnego tryb postępowania sądowego w sprawach cywilnych. Za podstawę rozróżnienia wskazywano, że postępowanie niesporne ma służyć tworzeniu nowych praw i stosunków prawnych, podczas gdy postępowanie sporne ma za zadanie stwierdzenie istniejących praw czy stosunków prawnych.
Kodeks postępowania niespornego przygotowany przez Komisję Kodyfikacyjną II RP po korektach wprowadzony został dekretem z 1945 r.
Kodeks postępowania niespornego zawierał ogólne zasady postępowania. Na część szczególną składało się wiele aktów prawnych, m.in. o uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu,
Postępowanie niesporne bliższe było postępowaniu administracyjnemu - a to odpowiadało władzy ludowej. Postępowanie niesporne bliskie więc było realizacji zasad prawdy obiektywnej, oficjalności, inkwizycji.
Ustawa z 1950 r. wprowadziła w postępowaniu niespornym zmiany - zbliżyła postępowanie sporne do niespornego - władze polskie zainteresowane były wprowadzeniem do procesu cywilnego elementów inkwizycyjnych.