Marian Arszyński:

Budownictwo warowne zakonu krzyżackiego w Prusach (1230-1454)

CZĘŚĆ I

ZAMKI KRZYŻACKIE JAKO PRZEDMIOT ZAINTERESOWAŃ STAROŻYTNICZYCH I NAUKOWYCH

Rozdział 1. ZAINTERESOWANIA STAROŻYTNICZE I WCZESNE NAUKOWE ZAMKAMI KRZYŻACKIMI DO POCZĄTKU XIX WIEKU

Początki zainteresowań u schyłku XVI i w XVII wieku

Rozwój zainteresowań w XVIII wieku. Pisma regionalnych historiografów i literatura podróżnicza Nasilenie zainteresowań zamkiem w Malborku i innymi zamka­mi na przełomie XVIII i XIX wieku. F. Gilly, L. Baczko, F. Frick, J. Voigt

Zamki krzyżackie w polu uwagi wczesnej literatury naukowej i podróżniczej. J. D. Fiorillo, J. G. G. Büsching, A. Hagen i inni

Przejawy zainteresowania zamkami w twórczości plastycznej

Podsumowanie

Rozdział 2. GŁÓWNE ETAPY ROZWOJU BADAŃ NAUKOWYCH I NAJWAŻNIEJSZE PROBLEMY BADAWCZE W XIX I XX WIEKU

Charakterystyka czynników kształtujących warunki rozwoju badań

Początki nowego etapu rozwoju badań w połowie XIX wieku.

Działalność F. von Quasta

Dalszy rozwój badań w końcu XIX i w pierwszej połowie XX wieku. Działalność C. Steinbrechta,

G. Dehio, K. H. Clasena i innych

Nowe koncepcje badania genezy formy zamku krzyżackiego w świetle analizy dotychczasowych poglądów

CZĘŚĆ II

ZAKON KRZYŻACKI JAKO UŻYTKOWNIK I BUDOWNICZY ZAMKÓW POZA PRUSAMI

Rozdział 3. POSIADŁOŚCI W PAŃSTWACH KRZYŻOWYCH NA BLISKIM WSCHODZIE I NA INNYCH OBSZARACH ŚRÓDZIEMNOMORSKICH

Charakterystyka warunków polityczno-wojskowych oraz ogólnej sytuacji w dziedzinie budownictwa warownego

Działalność wojskowa zakonu krzyżackiego

Działalność Zakonu w dziedzinie budownictwa warownego

Rozdział 4. POSIADŁOŚCI ŚRODKOWOEUROPEJSKIE

CZĘŚĆ III

ZAKON KRZYŻACKI JAKO BUDOWNICZY ZAMKÓW W PRUSACH

Rozdział 5. BUDOWNICTWO WAROWNE W OKRESIE PODBOJU PRUS I UTRWALANIA WŁADZTWA KRZYŻACKIEGO

Charakterystyka warunków naturalnych

Organizacja i technika budowy umocnień w ramach ogólnej działalności wojskowej

Forma i funkcje budowli warownych

Podsumowanie

Rozdział 6. BUDOWNICTWO WAROWNE W OKRESIE UTRWALONEGO WŁADZTWA KRZYŻACKIEGO W PRUSACH

Ogólna charakterystyka formy budowlanej zamków

Organizacja i technika budowy zamków

Podstawy prawne. Architekci. Projekt budowlany oraz rola inwestora i architekta. Rzemieślnicy budowlani. Przygotowanie placu budowy. Wyposażenie placu budowy. Transport. Prace ziemne i fundamentowe. Prace murarskie i kamieniarskie. Prace ciesielskie i dekarskie. Prace wykończeniowe. Rozliczanie wykonanych prac.

Funkcje zamków

Funkcje wojskowe. Zamek krzyżacki jako klasztor. (Kaplica. Kapitularz. Refektarz. Dormitorium. Infirmeria. Uwagi sumujące). Pozostałe funkcje

Budownictwo warowne w strukturach administracyjnych i gospodarczych zakonu i państwa krzyżackiego

Budownictwo krzyżackie wg M. Arszyńskiego: instytucjonalna działalność organizacyjna, gospodarcza i techniczno - budowlana kierowana przez zakon krzyżacki, której celem było zaspokojenie jego potrzeb w zakresie inwestycji budowlanych (obejmujących m. in. także drogi lądowe i wodne, mosty, systemy nawadniające i odwadniające).

Ramy chronologiczne opracowania tworzą daty 1230-1454. Pierwsza wyznacza początek panowania krzyżackiego w Prusach, druga zaś - jego zmierzch. Przed rokiem 1230 Krzyżacy nie podejmowali w Prusach żadnej działalności fortyfikacyjnej, a prace budowlane prowadzone po roku 1454 niczego istotnego do rozwoju budownictwa warownego już nie wnosiły.

Poglądy na genezę zamku krzyżackiego

Chodzi tu o genezę typu zamku charakterystycznego dla krzyżackiego budownictwa w Prusach ok. 1300 roku, znanego w literaturze pod nazwą zamku konwentualnego lub komturskiego

1. Najstarsze poglądy wywodzą ową genezę z kontaktów Zakonu z budownictwem warownym państw krzyżowych na Bliskim Wschodzie. Brak jednak dowodów na istnienie ożywionych kontaktów z Ziemią Świętą w okresie kształtowania się w Prusach typu zamku konwentualnego.

2. Koncepcja K. H. Clasena - rozwój typu zamku krzyżackiego w izolacji od zewnętrznych wpływów. Mało prawdopodobna - tak sterylnych warunków dla przebiegu artystycznych procesów twórczych nie można by było uzyskać w żadnym, a zwłaszcza średniowiecznym systemie kulturowym.

3. Koncepcja kształtowania się architektury zamków krzyżackich pod wpływem przenikających do Prus prądów architektury zachodnioeuropejskiej, wzbogaconej już wcześniej elementami orientalnymi. Przedstawiciele - np. F. Von Quast.

4. Koncepcja von Holsta o wpływach hiszpańskich - nierealna.

5. Koncepcja J. Frycza o wpływie tradycji antycznych - mało prawdopodobna

6. Koncepcja Lindemanna - jak większość badaczy przyznaje on Krzyżakom absolutnie dominującą rolę w dziedzinie działań wojennych i budowlanych w Prusach, nie dostrzegając takich czynników, jak świeccy rycerze z Zachodu czy ludność autochtoniczna.

Niezależnie od tego czy opowiemy się za dominującą rolą Krzyżaków, czy przyznamy ją świeckim krzyżowcom, poszukiwania źródeł inspiracji dla budownictwa zamkowego w Prusach lokować powinniśmy na szerszych obszarach Europy - już od roku 1200 w wielu regionach Europy narasta tendencja do preferowania zamków o regularnym, prostokątnym planie. Na uwagę, wg M. A. zasługuje zwłaszcza Francja, można tu znaleźć przykłady dużych zbieżności z zamkami krzyżackimi w Prusach. Ok. 1200 roku nasiliła się we Francji tendencja do budowy zamków o prostokątnym planie i zabudowie zbliżonej do obwarowania typu castellum. Traci natomiast popularność preferowany poprzednio przez rycerstwo francuskie typ zamku z dominującym, potężnym donżonem. Zamki zbliżone do typu castellum, z czteroskrzydłową zabudową, występują przede wszystkim na obszarach zarządzanych centralistycznie, o mniejszej roli rycerstwa. Koncepcja M. Arszyńskiego - krzyżackie Prusy czerpały inspiracje z Francji za pośrednictwem Czech (wpływy francuskiej architektury gotyckiej były silne w wielu krajach europejskich, również w Czechach; w Czechach istnieje grupa zamków z bardzo regularną, zmierzającą do prostokątnych kompozycją planów).

Polemika z hipotezą o domniemanym decydującym znaczeniu bliskowschodnich doświadczeń Zakonu (udział w krucjatach) w podboju Prus i organizacji późniejszego państwa (m. in. budowy zamków). Większość badaczy przecenia te doświadczenia. Przede wszystkim w Ziemi Świętej w późniejszym okresie najważniejszą rolę w działaniach wojennych odgrywały nie zamki a silnie ufortyfikowane miasta. Częsta była praktyka zajmowania istniejących już fortyfikacji, niezależnie od stanu zachowania. Po trzecie, zamki budowano tu wyłącznie z kamienia. Ogólnie okres pobytu Krzyżaków na Ziemi Świętej nie sprzyjał zebraniu przez nich większej sumy doświadczeń. Pamiętać jednak należy, że Zakon działał nie tylko w Ziemi Świętej ale też w kilku innych regionach i tam mógł zdobywać doświadczenia w dziedzinie wojskowości i budownictwa warownego. Najbliżej Ziemi Świętej leżały posiadłości krzyżackie w Azji Mniejszej, Grecji, Włoszech i Sycylii. Tylko nieliczne z nich miały charakter zamków. Nie wiadomo też, które zamki Krzyżacy wznieśli sami, a które przejęli. W sumie na możliwość zdobycia na tych terenach liczących się doświadczeń wojskowych i budowlanych należy również patrzeć bardzo sceptycznie.

Dla 2 i 3 ćwierćwiecza XIII wieku charakterystyczne są umocnienia drewniano - ziemne. Na wschodzie i północnym wschodzie budowane były do początku XV w. Najwcześniejsze budowle murowane powstały w połowie XIII w.

Ogólna charakterystyka zamku komturskiego (konwentualnego, zw. też domem konwentu):

1. całość układu przestrzennego posiada zawsze 2, niekiedy 3 lub 4 człony. Pierwszy stanowił właściwą siedzibę konwentu, pozostałe tworzyły przedzamcza

2. główny człon, zw. zamkiem wysokim posiadał 4 skrzydła połączone pod kątem prostym wokół wewnętrznego dziedzińca

3. kubiczna bryła zamku w „klasycznym” okresie rozwoju zamku konwentualnego (1300-1340) była uzupełniana narożnymi wieżyczkami

4. potężna wieża główna umieszczona była przeważnie w jednym z naroży

5. zamek posiadał 1 przejazd bramny, na ogół w osi środkowej skrzydła

6. z dziedzińca dostępne były podziemia skrzydeł oraz pomieszczenia przyziemia

7. na poziomie I piętra znajdował się drewniany lub murowany ganek kryty dachem pulpitowym tworząc wokół dziedzińca rodzaj krużganków

8. najważniejsze pomieszczenia, najbardziej zdobne, znajdowały się na I piętrze - pełniły rolę mieszkalną, kultową i reprezentacyjną. Pozostałe pomieszczenia, o charakterze pomocniczym, posiadały skromną formę architektoniczną

9. drugi człon układu przestrzennego tworzyło przedzamcze, względnie cały ich zespół. Miało przeważnie regularny rzut otoczony murem obwodowym. Do wewnętrznego lica muru przylegały rozmaite budowle, środkowa część na ogół nie zabudowana

10. jednym z bardziej charakterystycznych elementów zamków krzyżackich w ogóle, służących celom obronnym był tzw. parcham - wyrównany pas ziemi, szerokości 6-10 m, oddzielający podnóże zewnętrznych ścian zamku wysokiego od okalającej go fosy; wyjątkowo umieszczany też przed murami przedzamczy. W pewnym sensie parcham jest pochodną podobnego obszaru w umocnieniach drewniano - ziemnych, tzw. bermy

Funkcje zamków

1. Wojskowe

• aktywne wsparcie oddziałów operujących w polu

• punkty oporu w ramach działań defensywnych

• instrument „wojny psychologicznej”

• ogniwa ogólnokrajowego systemu logistycznego (punkty zborne dla lokalnych oddziałów powołanej do służby wojskowej ludności cywilnej; składy wojskowych zapasów, sprzętu, środków transportu; ubezpieczone miejsca postoju dla wojskowych transportów i kolumn marszowych

Klasztorne

• kaplica - kaplice poszczególnych zamków miały zbliżone wymiary (wyj. duża w Malborku). Było to chyba jedyne pomieszczenie o mniej więcej określonym stałym usytuowaniu w planie zamku. Wysoką rangę kaplicy podkreślało bogate ukształtowanie architektoniczne. Niewiele wiadomo o wyposażeniu ruchomym, na pewno było 1 - kilku ołtarzy oraz tzw. stalle (rodzaj mebla)

• kapitularz - miejsce zebrań konwentu, odczytywanie statutów zakonnych, wymierzanie kar itd. itp.

• refektarz - jadalnia, również miejsce spotkań członków konwentu i innych mieszkańców zamku, w pobliżu refektarza znajdowała się kuchnia (piętro niżej) i piwnica z zapasami

• dormitorium - wspólna sypialnia członków konwentu, brak wystroju malarskiego czy rzeźbiarskiego, stale oświetlone w nocy

• infirmeria - rodzaj szpitala, a właściwie połączenie lecznicy z przytułkiem dla inwalidów i osób zniedołężniałych. Wobec braku kalefaktoriów przypuszcza się, iż tu mogło odbywać się praktykowane okresowe puszczanie krwi, jak również golenie tonsury, która obowiązywała kapłanów krzyżackich

• Pozostałe funkcje

• zamek konwentualny był ekspozyturą państwowej administracji terenowej (sprawowanie ogólnego nadzoru, prowadzenie polityki fiskalnej, organizacja akcji osadniczej, robót publicznych)

• służyły przede wszystkim jako instrument sprawowania władzy

• były wskaźnikiem statusu politycznego i społecznego właściciela

• punkty etapowe sieci pocztowej oraz systemu komunikacji drogowej

• funkcje gospodarcze - centra zarządzania rozległymi latyfundiami krzyżackimi

• rola handlowa, np. Toruń - główny pośrednik w handlu rybami

Zaskakujące jest to, że zamki krzyżackie - w przeciwieństwie do większości zamków na zachodzie Europy - nie były powiązane z funkcjami sądowniczymi. Nie wiadomo również prawie nic o funkcjach więziennych. Przypuszcza się, że niektóre pomieszczenia pełniły takie funkcje, na podstawie pośrednich poszlak źródłowych.

Organizacja i technika budowy zamków

1. Podstawy prawne

Przystępując w średniowiecznej Europie do wzniesienia budowli warownej należało najpierw uzyskać specjalny przywilej. Budowa umocnień bez zezwolenia przysługiwała jedynie suwerennemu władcy i wchodziła w zakres tzw. regaliów. W Prusach Zakon dysponował całkowitą swobodą jeśli chodzi o wznoszenie umocnień. Przywileje cesarskie przyznawały mu na tym obszarze wszystkie uprawnienia władcze, włącznie z monopolem grodowym. Zapewniał on przywilej egzekwowania od poddanych świadczeń odrobkowych na rzecz budowy i naprawy zamków. Treść tych zobowiązań wymieniana była w aktach lokacyjnych, wśród powinności wojskowych, obowiązujących ludność osadzoną na prawie chełmińskim, niemieckim, jak również pruskim i polskim. Obowiązek pracy na rzecz grodów i zamków w skali ponadregionalnej nosił nazwę baude.

2. Architekci

Nazywani byli po prostu budowniczymi. Wiemy o nich stosunkowo niewiele, więcej informacji dopiero z końca XIV i XV w. Większość z nich mieszkała w miastach i posiadała wszystkie prawa miejskie. Nie ma dowodów działalności wybitniejszych budowniczych będących członkami Zakonu. Rzemieślnicy pruscy w większych miastach nie tworzyli cechów, ale od 2 połowy XIV wieku coś w rodzaju bractw religijnych, posiadających cechy korporacji zawodowej. Byli przy tym podzieleni tak jak w cechach na czeladników, mistrzów i starszych.

3. Projekt budowlany oraz rola inwestora i architekta

Średniowieczne budowle wznoszone były na podstawie przygotowanych wcześniej projektów i rysunków roboczych. Istnieją pośrednie przesłanki sugerujące, iż również w Prusach z takich rysunków korzystano. Być może stosowano tu również czasem dość rzadką w średniowieczu zasadę rozdziału projektowania od wykonawstwa.

Wydaje się, że rolę inwestora, szczególnie w odniesieniu do Zakonu, należy rozpatrywać nie w kategoriach artystycznych, ale politycznych i administracyjno - finansowych. Architekt miał bardzo dużą swobodę w kształtowaniu budowli. Jest to ważne stwierdzenie, gdyż wielu badaczy przypisywała Krzyżakom duży wpływ na projekty architektoniczne, a nawet ich autorstwo, co nie ma źródłowego potwierdzenia.

4. Rzemieślnicy budowlani

Większość architektów zajmowała się także technicznym wykonaniem prac budowlanych, z murarskimi na czele. Pewną rolę w pruskim budownictwie odgrywali także kamieniarze. Pozostali rzemieślnicy nie odgrywali już tak zasadniczej roli w procesie budowy. Wymienić tu można cieśli, gonciarzy, stolarzy, traczy (przygotowywali belki i deski), garncarzy (kafle piecowe), dekarzy, specjalistów od sporządzania zapraw murarskich i wielu innych. Osobną kategorię stanowili rzemieślnicy zwani werkmeister wykonujący młyny, zapory wodne, tartaki itp. W budownictwie zatrudniano też znaczną liczbę niżej kwalifikowanych rzemieślników i zwykłych robotników dniówkowych, wykonujących najprostsze prace pomocnicze, ziemne, transportowe.

5. Przygotowanie placu budowy

Czynności: rozpoznanie terenu, wizja lokalna połączona z wywiadem u miejscowej ludności, pomiary terenu, zaprojektowanie urządzeń uzupełniających (tamy, rowy itp.), wytyczenie rzutu przyszłej budowli. Następnie gromadzenie materiałów budowlanych i prace wstępne.

6. Wyposażenie placu budowy

W średniowieczu stosowano 2 podstawowe rodzaje rusztowań: przewieszone i sztandarowe. W Prusach przeważały te drugie. Rusztowania budowali murarze, cieśle lub ich pomocnicy. Bywało, że dla własnych potrzeb wznosili je rzemieślnicy innych specjalności. Specjalny rodzaj konstrukcji pomocniczych stanowiły różnego rodzaju krążyny i oszalowania, wykonywane przez cieśli.

7. Transport

(transport długodystansowy w pracy M. Arszyńskiego został celowo pominięty)

Transport w obrębie placu budowy:

1. poziomy - usuwano ziemię i gruz budowlany, dostarczano materiałów budowlanych na stanowiska pracy; do tego celu służyły różne taczki, nosidła i pojemniki.

2. pionowy - używano dźwigów różnej konstrukcji, budowanych przez cieśli lub stolarzy; nie wiadomo, czy były to zwykłe żurawie czy żurawie dreptakowe.

8. Prace ziemne i fundamentowanie

Prace ziemne wykonywane były w ramach pracy przymusowej lub, częściej, zlecane zawodowym kopaczom. Gorsza jakość gruntu powodowała niekiedy konieczność jego umacniania za pomocą palowania i zakładania rusztów. Zabiegi te wykonywano za pomocą specjalnych urządzeń do mechanicznego wbijania pali, zwanych kafarami.

9. Prace murarskie i kamieniarskie

Podstawową formą zatrudnienia w całym budownictwie był najem. W miastach nie wolno było łączyć wykonawstwa z zaopatrzeniem materiałowym i administracją budowlaną. Kontrakt, zw. gedinge, służył jako dokument precyzujący zadania i należną za ich realizację zapłatę, a także jako rodzaj listy płac z adnotacją co do pobranych zaliczek. Wiele kontraktów było rozcinanych na 2 części i każda ze stron otrzymywała swój egzemplarz.

Fachowe prace wymagające szczególnych umiejętności (np. wznoszenie sklepień), względnie prace drobne i wykończeniowe, kontraktowane były na zasadzie umowy o dzieło, za cenę z góry ustaloną na zasadzie obopólnej zgody. Inne prace murarskie rozliczano na ogół wg objętości muru, biorąc za podstawę obliczeń jedną z trzech możliwości:

1. objętość wzniesionego muru wyrażoną w jednostkach miary liniowej

2. objętość wzniesionego muru wyrażoną za pomocą modułu cegły

3. objętość wzniesionego muru przeliczoną na ilość wymurowanej cegły

Przy wznoszeniu murów w technice opus emplecton istniała nadto zasada kontraktowania pracy murarskiej wg objętości muru.

Murarz pracował z własnymi czeladnikami oraz pracownikami przeznaczonymi mu do pomocy przez inwestora, wykonującymi prace pomocnicze. W przypadku budowli szkieletowych dochodziło do kooperacji kilku rzemieślników, np. fundamenty murował murarz, konstrukcję stawiał cieśla, a gliną wypełniał ją lepiarz (leymclecer).

Wznosząc zamek, na ogół najpierw murowano tylko zewnętrzne mury magistralne, w celu jak najszybszego stworzenia warunków obronności. Po wzniesieniu murów obwodowych rzadko kiedy przystępowano od razu do przesklepiania wnętrz, lecz najczęściej kryto najpierw budowlę dachem. Łuki i wysklepki wznoszono na krążynach i szalowaniach ciesielskich, bezpośrednio po zbudowaniu obciążano sklepienia na stałe ziemią, a ich wierzch pokrywano polepą (izolacja przeciwwilgociowa).

Detale kamienne były przywożone na plac budowy już w stanie gotowym do zamontowania.

Jest rzeczą ciekawą i rzutującą na problem powiązań między budownictwem kamiennym a ceglanym, że budowniczowie w Prusach, montując wieloblokowe elementy ceramiczne i budując sklepienia, stosowali znaki montażowe identyczne ze znakami stosowanymi przez warsztaty działające na obszarach architektury kamiennej.

10. Prace ciesielskie i dekarskie

Cieśle, w przeciwieństwie do murarzy, podejmowali się czasem pracy łącznie z dostawą materiałów. Mistrz z nieliczną własną czeladzią dokonywał w zasadzie tylko montażu więźby, której elementy pod jego ogólnym kierownictwem, przygotowywali osobno płatni najemnicy inwestora. Prace te odbywały się z dala od miejsca budowy, na specjalnie przygotowanym placu, gdzie też odwiązywano przygotowaną więźbę. Po tym próbnym zestawieniu elementów więźby transportowano je na koronę muru. Krycie dachu wykonywali murarze lub wyodrębnieni już zawodowo dekarze. Z reguły dachówki najpierw układano na sucho, dopiero potem przekładano je na zaprawę. Prócz dachówek używano często słomy i gontu. Wiele dachów miało rynny z dębowego drewna.

11. Prace wykończeniowe

Ostatecznego opracowania wymagały przede wszystkim lica ścian wewnętrznych, na których w czasie zakładania sklepień powstawały uszkodzenia i zabrudzenia. Zabiegów takich wymagały też podłucza przesklepionych otworów oraz łuki i pola sklepienne, które po zdjęciu krążyn i szalunków miały liczne zacieki, spoiny do wypełnienia, nierówności itp. Rzadko pozostawiano lica w stanie surowym. Pokrywanie zabarwioną pobiałą wapienną nazywane było abrichten. Najczęściej dokonywano tego bezpośrednio po zakończeniu prac murarskich. Na pobiale malowano na ogół pozorną siatkę spoin, nie pokrywającą się z rzeczywistym układem cegieł w licu; czasami pozorowano w ten sposób wielkoblokowy ciosowy wątek muru. Podobnemu zabiegowi poddawano także ściany zewnętrzne. Istniał również zwyczaj kolorystycznego podkreślania żeber sklepiennych.

Prace wykończeniowe obejmowały też zakładanie posadzek z cegieł lub płytek ceramicznych (bardziej reprezentacyjne pomieszczenia) i polep (mniejsze pomieszczenia), wykonywanych przez lepiarzy. Kamiennych posadzek w tym czasie w Prusach raczej nie stosowano.

Lepiarze lub wyodrębnieni już zawodowo zduni stawiali w mniejszych pomieszczeniach piece kaflowe, większe pomieszczenia były ogrzewane systemem centralnym.

Otwory wejściowe zamykano skrzydłami drzwiowymi różnej konstrukcji. Drewno skrzydeł bramnych impregnowano słomą, haki podtrzymujące ich zawiasy mocowano w łożyskach zalewając je ołowiem.

W oknach do spajania poszczególnych szybek w jedną taflę używano ołowianych, profilowanych lasek. Na ogół taflę umieszczano bezpośrednio w murze, w odpowiednim wycięciu ościeży i umocowywano zaprawą murarską. Inny sposób polegał na umieszczeniu oszklenia w drewnianym, nie otwieranym ramiaku zamocowanym w otworze okiennym za pomocą żelaznych okuć i zaprawy murarskiej. Dla dobrego umocowania poszczególnych kwater w oknach wszystkich typów używano różnych okuć i żelaznych wiatrownic malowanych często minią; gwoździe do okien cynowano. Wspomniany w źródłach drut do okien służył prawdopodobnie do przytwierdzania poszczególnych kwater do wiatrownic. Okna wielu kaplic zamkowych zdobione były witrażami, wykonywanymi przez witrażowników. Opłacani byli od powierzchni wykonanych witraży, mierzonej miarą stopową.

12. Rozliczanie wykonanych prac

Dążąc do zapewnienia sobie wysokiej jakości pracy Krzyżacy jako inwestorzy zlecali dokonywanie inspekcji wynajmowanym ekspertom, przeważnie murarzom i cieślom z większych miast. Eksperci dokonywali również obmiaru budowli jako podstawy do rozliczenia rzemieślnika, który ją postawił. W obmiarze uczestniczył komtur jako administrator budowy, jednak jego techniczną stroną zajmował się z reguły fachowy murarz. Większość obmiarów przypadało na październik - koniec sezonu budowlanego. Po dokonaniu ekspertyzy technicznej i obmiaru wykonanych prac, w kilka tygodni później następowało ich rozliczenie przez podskarbiego, w obecności świadków.

Podsumowanie (wg Autora)

Kanwy dla przedstawionych tu rozważań nad krzyżackim budowni­ctwem warownym w Prusach dostarczyły szeroko zakrojone kweren­dy, w których wyniku zgromadzony został odpowiednio tematycznie dobrany zbiór informacji źródłowych. Do zbioru tego weszły przede wszystkim wiadomości dotyczące bezpośrednio budowy zamków krzyżackich. Jednak w nielicznych przypadkach, kiedy do naświetlenia pewnych kwestii z dziedziny techniki budowlanej nie udało się pozyskać materiału źródłowego odnoszącego się wprost do zamków, sięgnięto do informacji dotyczących innych budowli wznoszonych w tym czasie w Prusach. Wobec wielokrotnie w literaturze stwierdzo­nej, a potwierdzonej także wynikami niniejszej pracy jednolitości metod i środków cechującej całe średniowieczne budownictwo, postępowanie takie nie powinno jednak budzić większych wątpliwości metodologicznych. Wydaje się, że cały ten zbiór uznać będzie można za znaczące uzupełnienie dotychczasowego, źródłowo udokumen­towanego, zasobu wiedzy faktograficznej na temat krzyżackiego budownictwa warownego, a w dużej mierze również na temat średnio­wiecznego budownictwa w Prusach w ogóle. Dlatego też najisto­tniejsze informacje źródłowe włączone zostały in extenso do szeroko w tym celu rozbudowanych przypisów.

Tak przygotowana baza materiałowa stała się punktem wyjścia do rozważań nad szeregiem węzłowych problemów dotyczących budownictwa warownego w Prusach. Ujęto je w ramy trzech głównych części niniejszego opracowania.

W pierwszej z nich omówiono rozwój starożytniczych i wczesno­naukowych zainteresowań zamkami krzyżackimi od połowy XVI do początku XIX wieku. To z ogólno kulturowego punktu widzenia wielo­stronnie ciekawe zjawisko pozostawało dotąd na uboczu głównego nurtu badań historii Prus. Charakterystyka tego zjawiska, mimo wstępnego i szkicowego jeszcze ujęcia, pozwoliła, jak sądzę, dostrzec już zarysy jego zasadniczych wątków i punktów ciężkości, a nawet zorientować się nąjogólniej w różnicach i podobieństwach jego przebiegu w porównaniu z niektórymi innymi regionami Europy. Poza autonomicznym walorem ogólnopoznawczym charakterystyka ta ma dla naszego tematu istotne znaczenie jako zupełnie nowy punkt odniesienia dla analizy i oceny badań naukowych nad zamkami krzyżackimi rozwijających się następnie w XIX i XX wieku. W wyniku przed­stawionej w tej części charakterystyki rozwoju zainteresowań zamkami krzyżackimi okazało się bowiem na przykład, że pewne zasadnicze cechy ich formy budowlanej zostały zadziwiająco wcześnie zauważone i trafnie zdefiniowane. W kolejnym ustępie części pierwszej przed­stawiony został szkic rozwoju badań nad zamkami krzyżackimi w XIX i XX wieku, kreślący także krótką charakterystykę głównych proble­mów badawczych podejmowanych w ich toku. Z perspektywy tej charakterystyki sformułowane zostały następnie propozycje odmienne­go od dotychczasowych koncepcji określenia genezy formy zamków krzyżackich w Prusach, a mianowicie sugerujące ich pochodzenie z Francji, za pośrednictwem Czech.

W ramach drugiej części przedstawiony został zestaw faktów dotyczących działalności wojskowej i fortyfikacyjnej Krzyżaków na Bliskim Wschodzie i innych terenach poza Prusami, w wyborze o wiele obszerniejszym niż to dotąd miało miejsce w pracach traktujących o architekturze zamków krzyżackich w Prusach. W ten sposób starano się po raz pierwszy w dziejach badań stworzyć podstawę dla szerszego, a zarazem opartego na obserwacji faktów spojrzenia na kwestię doświadczeń wojennych i budowlanych, które posiadać mogli Krzy­żacy przystępując do podboju Prus. One to bowiem, zdaniem wielu badaczy, zapewnić im miały od początku czołową pozycję wojskową w Prusach, a także przyczyniać się do szybkiego wypracowania kształtu architektonicznego zamków wznoszonych tu rzekomo na wzór umocnień bliskowschodnich. Przedstawione w ramach omawia­nego rozdziału fakty i refleksje stawiają słuszność tej tezy pod znakiem zapytania.

Część trzecią poświęcono rozważaniom dotyczącym już bez­pośrednio problematyki budownictwa warownego w Prusach. W jego ramach przedstawiono najpierw działalność Zakonu jako budowni­czego grodów w okresie podboju kraju i utrwalania w nim władztwa krzyżackiego. Z tej okazji zarysowało się po raz pierwszy tak wyraźnie ścisłe powiązanie budowy ówczesnych umocnień z ofensywnymi działaniami armii polowej na szczeblu taktycznym. Zwrócono przy tym uwagę na eksponowaną rolę, jaką w tych działaniach w pierwszym okresie podboju Prus odgrywali świeccy uczestnicy tutejszych krucjat, a także ludność autochtoniczna. Wyniki tych rozważań podsuwają wniosek, że udział świeckich rycerzy i mieszczan z Zachodu oraz miejscowej ludności musiał być znaczny także w budowie umocnień.

Rozważając sprawy wczesnego budownictwa warownego pod­kreślano też specjalne znaczenie warunków panujących wówczas w Prusach dla sposobu organizacji akcji bojowych i towarzyszących im przedsięwzięć budowlanych oraz ich wpływ na kształt powstających wówczas warowni. Zastanawiano się przy tym nad przydatnością dotychczasowych, zwłaszcza bliskowschodnich, doświadczeń Zakonu przy rozwiązywaniu zadań wojskowych i budowlanych stawianych mu przez sytuację zastaną w Prusach.

Kolejny ustęp omawianej części charakteryzował budownictwo warowne w okresie ustabilizowanego władztwa krzyżackiego w Pru­sach. Na wstępie scharakteryzowano zwięźle formy budowlane zamków krzyżackich, które od drugiej połowy XIII w. poczynając zaczęto wznosić przy użyciu techniki murarskiej. Nie wyeliminowało to jednak od razu zależności od zastanych na miejscu, wcześniejszych umocnień drewniano - ziemnych. Zaznaczała się ona jeszcze przez pe­wien czas nie tylko w rozplanowaniu pierwszych murowanych zamków krzyżackich, ale także w ich terenowym rozmieszczeniu.

Następnie, przede wszystkim na podstawie informacji czerpanych ze źródeł pisanych, przedstawiona została organizacja i technika budowy zamków. Charakterystyka ta, ze względu na duży stopień szczegółowości źródeł, umożliwiła głęboki wgląd w stosunki panujące w tych dziedzinach w Prusach. Dzięki temu dokonane tu po raz pierwszy szczegółowe przedstawienie miejscowych stosunków zyskało jednocześnie, jak sądzić wolno, walor istotnego przyczynku do ogól­noeuropejskiej historii organizacji i techniki budownictwa. W świetle wyników powyższych rozważań zupełnie inaczej zarysował się szereg istotnych aspektów tego bardzo istotnego i obszernego tematu. Na pierwszym miejscu wymienić tu należy duży kompleks zagadnień dotyczących wykonawców tych wielkich przedsięwzięć budowlanych. Zaprezentowane fakty pozwoliły mianowicie podać w wątpliwość forsowaną ciągle jeszcze przez niektórych badaczy tezę o istnieniu krzyżackich, wewnątrzzakonnych strzech budowlanych, podobnych do strzech występujących w ramach budownictwa zakonów benedyktyń­skiego lub cysterskiego. Przedstawione fakty ukazały jasno dużą rolę osiadłych w miastach pruskich rzemieślników budowlanych pracują­cych dla Zakonu czasowo, na zasadzie wolnego najmu, którego warunki określały indywidualnie zawierane kontrakty.

Na podstawie wzmianek źródłowych oraz przesłanek wynikają­cych z ogólnej literatury dotyczącej problemów budownictwa średnio­wiecznego w Europie, podjęto też próbę nowego naświetlenia roli Zakonu jako zleceniodawcy i organizatora prac budowlanych w zakre­sie budowli warownych.

Kolejne ustępy części trzeciej wypełniła charakterystyka najważ­niejszych funkcji zamków krzyżackich, przede wszystkim funkcji wojskowych i klasztornych. Stanowi ona pierwszą próbę tak szczegó­łowego, a zarazem kompleksowego przedstawienia tych problemów.

W ostatnim ustępie części trzeciej przedstawiono charakterystykę budownictwa warownego jako części składowej struktur administra­cyjnych i gospodarczych zakonu i państwa krzyżackiego, z uwzglę­dnieniem wynikających z tego stanu rzeczy korzystnych i nieko­rzystnych implikacji. Przyjęcie takiego kąta spojrzenia na budownictwo warowne w Prusach uznać wolno za pierwszą próbę analizy na tutejszym gruncie tego w zachodniej Europie już dość wszechstronnie rozpatrzonego problemu.

Reasumując stwierdzić więc chyba wolno, że przedstawiona w niniejszej pracy szeroka charakterystyka i analiza przedsięwzięć w dziedzinie budownictwa warownego, jako jednego z elementów składowych ogólnej działalności zakonu krzyżackiego w dziedzinie wojskowości, jednocześnie zaś w szerszym kontekście uwarunkowań politycznych, gospodarczych, technicznych i organizacyjnych wraz z uwzględnieniem ogólnoeuropejskich odniesień całokształtu tej tema­tyki, ukazały problematykę zamków krzyżackich w pełniejszym i zu­pełnie odmiennym od dotychczasowego naświetleniu.

10

---