Systemy wersyfikacyjne i ich formaty.

1. Wiersz sylabiczny regularny:

• konstanty:

- zasada izosylabizmu

- zasada paroksytonicznej klauzuli

- zasada średniówki w wersach dłuższych niż 8-zgłoskowce

• klauzule:

- paroksytoniczna: akcent pada na 2. sylabę od końca

- proparoksytoniczna: akcent pada na 3. sylabę od końca

- oksytoniczna: akcent pada na 1. sylabę od końca

• średniówka:

- zatarta: wypada wewnątrz wyrazu

- wzmocniona: pokrywa się z miejscem działu składniowego

- izosylabizm: ta sama liczba sylab w każdym wersie

- klauzula: naturalne zamknięcie pewnej całości, jaką stanowi wers. Po klauzuli pojawia się przerwa w ciągłości wypowiedzi, pauza

- średniówka: stały przedział wewnątrzwyrazowy, który dzieli wers na dwa półwersy, tzw. hemistychy

2. Wiersz sylabiczny nieregularny:

- zróżnicowany, ale czytelny i często skomponowany przeplot wersów różnej długości

- rozwinął się w XVIII w. jako wiersz bajki lub do wyrażania monologów o silnym napięciu emocjonalnym, scen szaleństwa lub objawień sił nadprzyrodzonych

3. Wiersz sylabotoniczny regularny:

• konstanty:

- izosylabizm

- równy rozkład akcentu

- korzystanie ze stóp metrycznych

Rodzaje stóp metrycznych:

* trochej: _/ _ (ta kreseczka to padający akcent)

* jamb: _ _/

*daktyl: _/ _ _

*amfibrach: _ _/ _

*anapest: _ _ _/

* peon: _ _ _/ _

Prawa pozwalające na modyfikowanie wiersza sylabotonicznego:

• prawo kataleksy: na końcu można obciąć 1. lub 2. zgłoski nieakcentowane

(daktyl, trochej, amfibrach)

• prawo hiperkataleksy: dodanie w klauzuli lub przed średniówką 1. lub 2. głosek nieakcentowanych (jamb, anapest, trochej)

• prawo anakruzy: na początku dodanie 1. lub 2. głosek nieakcentowanych, które nie są liczone do toku stopowego

• prawo mniejszej regularności akcentowej na początku wersu: dotyczy wierszy jambicznych i daktylicznych; w daktylicznych pierwszy daktyl zamienia się w amfibrach, natomiast w jambicznych, pierwszy jamb zamienia się na trochej

• transakcentacja:

- meliczna: dotyczy tekstów wykonywanych przy muzyce

- metryczna: przesunięcie wymuszone przez metrum

- kataleksa: obcięta nieakcentowana sylaba w klauzuli

- hiperkataleksa: dodana nieakcentowana sylaba w klauzuli lub przed średniówką

- anakruza: pierwsza jedno- lub dwusylabowa cząstka wersu poprzedzająca akcent

i zapowiadająca określony tok stopowy wiersza

- transakcentacja: przesunięcie akcentu

- metrum: rytmika wiersza

4. Wiersz sylabotoniczny nieregularny:

- ograniczenie i modyfikacja regularności akcentowej i sylabicznej

- występują wolne jamby, trocheje i amfibrachy

- pojawił się w poezji romantycznej

5. Wiersz toniczny regularny:

• konstanta:

- równozestrojowość

• tendencja:

- bezprzerzutniowość (wyj. Gajcy)

• zestrój akcentowy:

- prymarny lub ściągnięty

Wiersz, który ma tę samą liczbę zestrojów akcentowych, w każdym wersie, bez względu na różny rozkład akcentów oraz różną ilość sylab w wersach całego wiersza.

- zestrój akcentowy: odcinek wypowiedzi skupiający się wokół jednego głównego akcentu; może obejmować jeden wyraz lub kilka.

6. Wiersz toniczny nieregularny:

- najmniejsza stabilność i wyrazistość w zasadach budowy

- łatwo pomylić go z wierszem wolnym

7. Wiersz średniowieczny:

- asylabiczny

- nie ma jednostki, która powtarzałaby się i tworzyła rym

8. Wiersz biały:

-bezrymowy

- może występować we wszystkich rodzajach wierszowania

9. Wiersz wolny:

- brak zasady rytmicznej powtarzalności

- brak podobnie zbudowanych wersów

- swobodny, ale celowy rozkład rozmaitych wersów

Kryteria podziału na rodzaje literackie.

- rodzaj literacki - to zbiór pewnych reguł, które dotyczą budowy dzieła literackiego, a stosowanie ich pozwala je od siebie odróżnić. Jako podstawowe kryterium podziału na poszczególne rodzaje wskazuje się najczęściej sposób konstrukcji podmiotu literackiego i jego stosunek do świata przedstawionego.

To bezpośrednio wpływa na kompozycję i styl wypowiedzi literackiej, tworząc z nich dodatkowe kryteria.

LIRYKA

• występowanie tzw. podmiotu lirycznego (in. "ja" liryczne)

• podmiot jest najważniejszym elementem w strukturze utworu

• stylistyka i kompozycja są podporządkowane mu

• jest to podmiot wypowiadający się, a sama jego obecność wyraża się w warstwie językowej

• może występować przeważnie w dwojakiej postaciami

(podmiot indywidualny - liryka osobista lub podmiot zbiorowy - liryka podmiotu zbiorowego)

Konstrukcje podmiotu lirycznego:

a) podmiot jako mówca, który przekazuje prawdy ogólne, czy też je moralizuje (oświecenie + wzorce stylistyczne retoryki)

b) podmiot liryczny jako człowiek uczuć; podmiot przeżywający oraz wyrażający swoje emocje; tendencja do posługiwania się słowami emocjonalnie nasyconymi; ogromna rola epitetów; stosowanie paralelizmu (romantyzm i młoda polska)
c) podmiot jako "ja" refleksyjne ( wiersz pełni rolę przedstawienia rozmyślań poety)

• jego obecność w utworze może być bezpośrednia lub pośrednia

- liryka bezpośrednia: to taka, kiedy podmiot liryczny swoją wypowiedź formułuje w monolog o charakterze wyznania, kiedy przedstawia on swój świat wewnętrzny

Przeżycia "ja" lirycznego mogą być wyrażane w dwojaki sposób:

• poprzez posługiwanie się zaimkami "ja", "mój" itp. oraz użycia czasowników w pierwszej osobie liczny pojedynczej

• poprzez wyraziste określenie wartości emocjonalnej podmiotu lirycznego dla danego zjawiska

- liryka pośrednia: to taka, kiedy podmiot i jego emocjonalność ujawnia się poprzez świat przedstawiony, który jest zbudowany z elementów istniejących poza świadomością "ja" lirycznego, a także poprzez bezosobową refleksję. O przydzieleniu danego utworu do tego typu liryki decyduje przede wszystkim odpowiedni sposób kształtowania języka.

a) liryka pośrednia opisowa: opis w liryce służy przedstawieniu stosunku podmiotu lirycznego do rzeczy i zjawisk. Mogą w nim być niewielkie ślady, które określają stosunek emocjonalny do odtworzonej rzeczywistości.

• świat w utworze lirycznym zależy od podmiotu lirycznego i "istnieje" dla niego

- liryka inwokacyjna: (osobny twór, którego nie można podporządkować do żadnej z wymienionych wcześniej liryk) to taka, w której podmiot swoją wypowiedź kieruje do jakiegoś konkretnego adresata. Sytuacja liryczna powstaje między adresatem, a podmiotem lirycznym. Podmiot opiewa adresata lub tez przypisuje mu jakieś mniemania.

• sytuacja liryczna: to jeden z istotnych czynników konstrukcyjnych w utworze lirycznym, która występuje, tak naprawdę, w różnych postaciach w zależności od wyrazistości i stopnia zaangażowania w kompozycji danego utworu. Możemy wyróżnić sytuacje dosłowną lub sytuację narracyjną.

- liryka sytuacyjna: (kolejny osobny przypadek) liryka oparta na sytuacji

o charakterze dramatycznym

• fikcja w utworze lirycznym przejawia się głównie w konstrukcji podmiotu lirycznego, a nie tak jak w utworze fabularnym w konstrukcji świata przedstawionego

Właściwości stylowo-kompozycyjne liryki.

- wiersz liryczny: jest to przeważnie wypowiedź jednego podmiotu, a to sprawia, że na jego styl składają się jednolicie ukształtowane środki językowe. Ogranicza się do jednego typu ukształtowania języka

- monolog liryczny: podstawowa forma wypowiedzi;

rodzaje monologu lirycznego:

a) retoryczny (oświecenie)

b) dramatyczny (początki poezji skamandrytów)

Ta forma wypowiedzi może zawsze służyć przekazowi wewnętrznego życia człowieka.

MONOLOG + OBRAZ POETYCKI = CAŁOŚĆ

- obraz poetycki: realizuje się przez to co jest w słowie, jest wynikiem zdolności przekształceń semantycznych, jakim słowo może podlegać w różnych kontekstach.

- obrazowanie: zespół obrazów poetyckich występujacych w konkretnym utworze. Pełni w utworze funkcje estetyczne i strukturalne. Jest jednym z podstawowych środków wyrazu w liryce.

Przeżycia wyrażane w liryce.

♥ miłość - (liryka miłosna)

• rozmyślania filozoficzne (liryka filozoficzna)

• uczucia religijne (liryka religijna)

• poglądy polityczne (liryka polityczna)

• ojczyzna (liryka patriotyczna)

Gatunki liryczne utrwalone w polskiej tradycji literackiej.

• elegia

• oda

• hymn

• tren

• epitafium

• epitalamium

• anakreontyk

• madrygał

• sonet

• sielanka

• ballada

DRAMAT

• podmiot literacki zachowuje w dramacie jak największą dyskrecję

• ogranicza swoją obecność do wypowiadania tekstów obocznych

• występowanie didaskaliów, czyli tekstów pobocznych, które odnoszą się do organizacji wyglądu i zachowania postaci oraz do przestrzeni scenicznej

• podstawową formą tekstu jest dialog, ale może też być nią monolog

• jest to tekst wierszowany

• występują: czas i miejsce akcji

• dramat posiada bohaterów

• utwór pod względem budowy podzielony jest na poszczególne akty oraz sceny

• jest przeznaczony do wystawiania na scenie

• świat przedstawiony jest tak konstruowany, aby mógł stać się pewną rzeczywistością sceniczną, dostępną dla odbiorcy

• mogą istnieć bohaterowie, którzy nie wypowiadają się (ich obecność jest zaznaczona w tekście pobocznym)

• cały utwór jest prezentacją bohatera

• możliwe było rozróżnienie dwóch rodzajów bohatera tzw. typu i charakteru

- typ: bohater, który nie jest w ogóle indywidualizowany (charakterystyczny dla dramatu średniowiecznego i dla niektórych dramatów klasycyzmu francuskiego)

- charakter: bohater, u którego dominuje jedna określona cecha, podporządkowująca sobie inne i determinująca działanie bohatera w akcji

• konstrukcja bohatera odgrywa znaczącą rolę w strukturze dramatu, ponieważ wiąże się bezpośrednio z motywacją utworu (np. motywacja społeczno-psychologiczna, motywacja ideologiczna)

• wydarzenia przedstawione w dramacie nie zawsze stanowią spójnie zorganizowaną akcję

• akcja w dramacie koncentruje się wokół jednej sprawy, jednego konkretnego wydarzenia

• akcja rozwija się od początkowego układu zdarzeń, który powoduje dalszy bieg zdarzeń

• występowanie konfliktu dramatycznego: element walki dwóch stron, a rozwinięcie tej walki stanowi przedmiot całego utworu

• język dramatu jest ściśle związana z jego realizacją teatralną

• słowo jako składnik akcji jest jednym z przejawów działania bohatera

Podstawowe gatunki dramatyczne:

• tragedia

• komedia

• misterium

• dramat romantyczny

• dramat obyczajowo-psychologiczny

• dramat naturalistyczny

• dramat symboliczny

• dramat ekspresjonistyczny

• dramat epicki

• dramat poetycki

• dramat groteskowy

EPIKA

• świat utworu jest porządkiem zdarzeń i stanów rzeczy zewnętrznych w stosunku do podmiotu mówiącego

• świat jest porządkiem życia bohaterów, ich przeżyć, myśli, postaw i konfliktów psychologicznych

• świat w epice nazywany jest fabułą

• fabuła zbiera te wszystkie elementy w całość oraz porządkuje je w czasie i łączy ze sobą

• jest bardzo ważnym (a może i najważniejszym) elementem w utworze epickim

• podmiotem utworu jest NARRATOR

• narrator jest przedstawiony na innej płaszczyźnie niż świat, który właściwie wyłania się z jego wypowiedzi

• narrator i świat zależą od siebie, ale jednocześnie są odrębnymi tworami epiki. Odrębność ta nie występuje w takich utworach, gdzie narracja jest pierwszoplanowa (np. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki)

• czas narracji: przebieg czasowy, w którym istnieje osoba opowiadacza i kształtują się okoliczności towarzyszące narracji

• czas fabuły: przebieg czasów, w którym żyją przedstawione postacie i kształtują się przedstawione zdarzenia

• epika opiera się na opozycji przeszłości przedstawionego świata i teraźniejszości sytuacji narracyjnej

Trojaki charakter utworów epickich.

1. epika współczesna: rzeczywisty wzór świata przedstawionego jest dostępny faktycznemu lub możliwemu doświadczeniu społecznemu pisarza (np. Lalka czy Popiół i diament)

2. epika historyczna: świat przedstawiony w utworze zbudowany jest z elementów, które pochodzą z rzeczywistości historycznej, która jest znana autorowi ze źródeł pisanych (np. Trylogia Sienkiewicza czy Popioły Żeromskiego)

3. epika fantastyczna: świat przedstawiony w utworze umieszczony jest w nieokreślonej przeszłości lub w fikcyjnej przyszłości

• narrator epicki opowiada o świecie przedstawionym z określonego punktu widzenia

• są dwa rodzaje postaci: aktywne (ich decyzje wyznaczają kierunek rozwoju fabuły) oraz pasywne (ich losy są kształtowane przez czynniki zewnętrzne)

• są trzy grupy postaci: główne (pierwszoplanowe), uboczne (drugoplanowe), epizodyczne

• rola konstrukcyjna bohatera zależy przede wszystkim od tego, jakie miejsce zajmuje on w hierarchii postaci

• w strukturze epickiej czynnikiem zasadniczym jest opowiadanie o tym, co się już skończyło dziać

• narracja w epice: pierwszoosobowa i trzecioosobowa

• wyróżniamy 3 grupy możliwe to opisania w epice: osoby, tło zdarzeń oraz sytuacje

- osoby: mogą mieć opisy zewnętrzne lub opisy psychologiczne

- tło zdarzeń: opisy krajobrazów, wnętrz, przedmiotów

- sytuacje: są bardzo ściśle związane z opowiadaniem, jest to jakieś zdarzenie z życia bohaterów związane z rozbudowaną scenerią zewnętrzną, osadzone na wyraziście zarysowanym tle

• wyróżniamy opis rzeczowy oraz poetycki

- opis rzeczowy: bardzo realistyczny, charakterystyczny dla realistycznej oraz naturalistycznej prozy powieściowej

- opis poetycki: opis o zabarwieniu lirycznym, jego funkcja polega na wywołaniu pewnych nastrojów i napięć emocjonalnych, które związane są z krajobrazem

Wypowiedzi bohaterów.

• monolog (wewnętrzny)

• monolog przytoczony w formie mowy niezależnej

• monolog przytoczony w formie mowy zależnej

• dialogi

• dialogi przytoczone w formie mowy niezależnej

• dialogi przytoczone w formie mowy zależnej

- sytuacja dialogowa: fragment fabuły, w którym osadzony jest dialog miedzy bohaterami

Ważniejsze gatunki epickie.

• powieść (społeczno-obyczajowa, psychologiczna, historyczna, sensacyjna, fantastyczna, biograficzna

• nowela (krótki, jednowątkowy utwór np. Janko Muzykant)

• baśń

• epos

Gatunki mieszane.

• powieść poetycka (twórcą jest Walter Scott)

• poemat dygresyjny (początki z twórczości Byrona)

Gatunki pograniczne.

• esej

• felieton

• reportaż

Bibliografia:

1. M. Głowiński, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Zarys teorii literatury, Warszawa 1972.

69a. We fragmencie wiersza podanym w trakcie egzaminu rozpoznaj system wersyfikacyjny i format (w naszym przypadku - opisz istniejące systemy wersyfikacyjne i formaty wiersza).
Kryteria podziału na rodzaje literackie. Karolina Sulkowska

---