Rynek usług turystycznych

Turystyka jest aktualnie jedną z najbardziej rozwiniętych i nowoczesnych dziedzin gospodarki Polski, a zarazem i Świata. Jako zjawisko wieloaspektowe wywiera ona znaczący wpływ na kształtowanie się rynku, przez który rozumiemy „ogół stosunków zachodzących między podmiotami uczestniczącymi w procesach wymiany” (W.W. Gaworecki za: W. Wrzosek, Funkcjonowanie rynku, PWE, Warszawa 2002).

Rynek turystyczny natomiast jest pojęciem specyficznym, a to za sprawą cech popytu turystycznego oraz właściwości produktu turystycznego stanowiącego przedmiot wymiany. Do najczęściej używanych kryteriów podziału runku turystycznego zalicza się (J. Altkorn, Marketing w turystyce, PWN, Warszawa 1994):

• cechy konsumenta, za pomocą których wyróżnia się rynki turystyki młodzieżowej, rodzinnej, osób starszych itp.,

• motywy uprawiania turystyki - rynki podróżujących w celach wypoczynkowych, kulturalnych, religijnych, rehabilitacyjnych, edukacyjnych i innych,

• czynniki przestrzenne, tj. stosunek miejsca stałego zamieszkania do docelowego miejsca podróży - rynki turystki krajowej i zagranicznej.

Do kluczowych kwestii prowadzenia działalności gospodarczej przez podmiot turystyczny należy znajomość następujących cech rynku turystycznego:

• przedmiot wymiany,

• popyt,

• podaż,

• warunki wejścia na rynek

Znajomość tych cech może gwarantować podejmowanie trafnych i owocnych decyzji.

Popyt turystyczny

W literaturze ekonomicznej popyt rozumiany jest, jako relacja między ceną dobra lub usługi, a ich ilością, którą konsumenci są skłonni i są w stanie nabyć w danym odcinku czasu, przy założeniu, że wszystkie inne elementy charakteryzujące sytuację rynkową pozostaną bez zmiany (Ł. i M. Gęsicki, Słownik Terminów Ekonomiczno-Prawnych, InterFart, Łódź 1996). Jeżeli cena danego dobra lub usługi wzrasta to popyt maleje i odwrotnie, gdy cena maleje - popyt wzrasta.

Jerzy Altkorn cytując W. Hunzikera i K. Krapfa wyjaśnia pojęcie popytu turystycznego, który „…jest sumą dóbr turystycznych, usług i towarów, które turyści skłonni są nabyć przy określonym poziomie cen” (J. Altkorn, Marketing w turystyce, PWN, Warszawa 1994).

Popyt turystyczny cechuje m.in. heterogeniczność i niejednorodność, wynikająca z rodzaju produktu turystycznego oraz z faktu, iż o wielkości popytu decydują zarówno czynniki wymierne, jak i niewymierna, substytucyjność, sezonowość, elastyczność cenowa i dochodowa. Popyt turystyczny ma również znamiona popytu restytucyjnego, przez co należy rozumieć, iż raz wzbudzona potrzeba podróżowania jest na tyle silna, że zmiana uwarunkowań ekonomicznych konsumenta dopiero w dalszej kolejności doprowadzi do rezygnacji z uprawiania turystyki (W. W. Gaworecki, Turystyka, PWE, Warszawa 2007).

Popyt turystyczny jest złożony i niejednoznaczny, co spowodowane jest wpływem licznych czynników. Czynniki te zostały podzielone przez Światową Organizację Turystyczną na trzy główne grupy:

• ekonomiczne,

• społeczno-psychologiczne,

• podażowe.

Do czynników ekonomicznych W. Gaworecki zalicza:

• czynniki ogólnogospodarcze, tj. m.in. dochód narodowy, płace realne, stopa bezrobocia, struktura konsumpcji, międzynarodowa wymiana gospodarcza;

• czynniki dochodowe, tj. m.in. poziom dochodów umożliwiających powstanie funduszu swobodnej konsumpcji, turystyka socjalna, moda

• czynniki cenowe

Do czynników społeczno-psychologicznych zalicza:

• czas wolny;

• czynniki demograficzne, tj. m.in. liczba i struktura ludności, wielkość gospodarstw domowych, wiek członków oraz poziom ich wykształcenia;

• stopień uprzemysłowienia i wskaźniki urbanizacji;

• czynniki kulturalne;

• motywy podróży.

Do czynników podażowych zalicza:

• politykę turystyczną obejmującą regulacje prawne w sferze gospodarki turystycznej, międzynarodowych stosunków turystycznych natury handlowej i prawnej (formalności graniczne), reglamentację działalności turystycznej itp.;

• transport, jego infrastrukturę, środki transportu pasażerskiego obsługujące turystów, sieć i wydajność przejść granicznych itp.;

• hotelarstwo, jego wielkość, strukturę, standard usług noclegowych, kategoryzację, sprawność organizacyjną itp.;

• organizatorów podróży tj. sieć, organizację, promocję, zakres usług, konkurencję cenową.

W literaturze przedmiotu dosyć powszechnie podkreśla się również znaczenie istotnych w kształtowaniu popytu turystycznego, czynników pogodowych - ciepły klimat, słońce - znajdujących się w grupie czynników geograficznych.

Stopień wrażliwości na zmiany czynników popytowych określa elastyczność popytu. Najistotniejszym czynnikiem wpływającym na kształtowanie się popytu turystycznego jest zmiana dochodów pieniężnych nabywców. „Elastyczność dochodowa popytu turystycznego oznacza względną zmianę popytu turystycznego na określone dobro lub usługę w stosunku do względnej zmiany dochodu ludności.” (A. Panasiuk (red.), Ekonomika turystyki, PWN, Warszawa 2006)

Kolejnym znaczącym czynnikiem wpływającym na wielkość popytu turystycznego jest cena dóbr i usług turystycznych. Sytuację taką ilustruje elastyczność cenowa popytu będąca miarą zmian popytu pod wpływem zmian cen na dane dobra lub usługi turystyczne. Praktycznie rzecz biorąc, jeśli cena rośnie, popyt na dane dobro lub usługę spada, a jeżeli cena spada, to popyt na dane dobro lub usługę rośnie.

Prawidłowość ta w odniesieniu do rynku turystycznego często ujawnia się w specyficzny sposób. Na przykład wysoka cena dóbr turystycznych o charakterze unikatowym potwierdza ich osobliwy, szczególny charakter, co przejawia się we wzroście popytu na te dobra. Już dziś prognozuje się, iż rola cen jako czynnika kształtującego wielkość popytu, będzie w przyszłości malała, na rzecz jakości usług i atrakcyjności wyjazdu. (G. Gołembski (red.), Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Warszawa - Poznań 2002)

Podaż turystyczna

W teorii ekonomii podaż jest to relacja między ilością dobra, którą producenci są skłonni oferować w danym odcinku czasu, a ceną, przy założeniu niezmienności innych czynników rynkowych (G. Gołembski (red.), Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Warszawa - Poznań 2002). Relacja ta przejawia się w prawidłowości wzrostu wielkości podaży przy wzroście cen i spadku wielkości podaży przy spadku cen.

Podaż turystyczna jest pojęciem złożonym. W wąskim znaczeniu oznacza ona wolumen dóbr i usług, który jest zaoferowany do sprzedaży turystom, w szerokim znaczeniu zaś - całokształt działań wszystkich podmiotów prowadzących działalność zmierzającą do zaspokojenia popytu turystów.

Według R. Łazarka podaż turystyczna to „taka ilość dóbr i usług turystycznych, którą przy określonej cenie wewnętrznej (turystyka krajowa) lub kursie wymiany walut danego kraju (turystyka zagraniczna) producenci są skłonni odstąpić nabywcom krajowym lub zagranicznym” (za G. Gołembski (red.), Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Warszawa - Poznań 2002.

Według W.W. Gaworeckiego podaż turystyczna może być charakteryzowana jako zbiór podaży pierwotnej i podaży wtórnej (pochodnej).

Do podaży pierwotnej zalicza on:

• rzeczywistość przyrodniczą (naturalne walory turystyczne),

• stosunki społeczno-kulturalne (zabytki, tradycje, język, gościnność, osiągnięcia myśli technicznej),

• urządzenia infrastruktury ogólnej (transport, gospodarkę komunalną itp.),

Natomiast do podaży wtórnej instytucje i urządzenia infrastruktury turystycznej (np. hotelarstwo, gastronomię, urządzenia wypoczynkowe i sportowe, pośrednictwo orz organizację podróży), stanowiące podstawę materialno-organizacyjną świadczeń turystycznych (za G. Gołembski (red.), Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Warszawa - Poznań 2002).

Na walory turystyczne składają się:

1. walory krajoznawcze

2. walory wypoczynkowe

3. walory uzdrowiskowe

4. walory specjalistyczne

Na walory krajoznawcze, związane z motywacją poznawczą uczestnictwa w turystyce składają się:

1. walory krajoznawcze środowiska przyrodniczego

2. walory krajoznawcze antropogeniczne, w tym:

• walory krajoznawcze dóbr kultury

• walory krajoznawcze tradycyjnej kultury ludowej

• walory krajoznawcze współczesnych osiągnięć człowieka

• walory krajoznawcze upamiętniające miejsca martyrologii i walki

Kwalifikacja i ocena walorów krajoznawczych jest zagadnieniem dosyć trudnym, gdyż wynika ona z indywidualnych zainteresowań uczestników turystyki. Niemniej można przyjąć za cechy (kryteria) wyróżniające następujące czynniki:

1. unikalność i rzadkość występowania,

2. walory estetyczne, artystyczne, historyczne, sentymentalne, naukowe, wychowawcze

3. stopień ekspozycji

4. walory widokowe

Na walory krajoznawcze środowiska przyrodniczego składają się:

1. Unikatowe zespoły krajobrazowe i przyrodnicze

2. Charakterystyczne zespoły krajobrazowe i przyrodnicze

3. Osobliwości przyrody ożywionej i nieożywionej

4. Unikatowe zjawiska przyrodnicze

Uwaga: w literaturze polskiej zazwyczaj za walory krajoznawcze środowiska przyrodniczego uznaje się wszystkie parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, pomniki przyrody ożywionej i nieożywionej, chronione gatunki zwierząt i roślinności. Przy uznaniu ich za walor krajoznawczy należy pamiętać o stopniu ekspozycji walorów.

Walory krajoznawcze antropogeniczne

Na walory krajoznawcze dóbr kultury składają się:

1. zabytki budownictwa i architektury

2. zabytkowe zespoły urbanistyczne

3. zbiory muzealne, zabytki techniki

4. pomniki

5. obiekty archeologiczne

Na walory krajoznawcze tradycyjnej kultury ludowej składają:

1. żywy folklor (elementy budownictwa, ubioru, mowy, zachowań)

2. folklor muzealny (zbiory muzealne, izby folklorystyczne, skanseny)

3. imprezy folklorystyczne

Na walory krajoznawcze współczesnych osiągnięć człowieka składają się:

1. wybitne przykłady współczesnej architektury,

2. wybitne przykłady współczesnych rozwiązań komunikacyjnych,

3. wybitne przykłady współczesnych osiągnięć technicznych, naukowych, kulturalnych

Na walory krajoznawcze upamiętniające miejsca martyrologii i walki składają się:

1. muzea i izby pamięci

2. pomniki

3. miejsca upamiętniające fakty martyrologii i walki

Ze względu na stopień koncentracji walorów krajoznawczych, rangę i ich rozkład przestrzenny, w praktyce polskiej gospodarki przestrzennej wyróżnia się:

1. obszary krajoznawcze

2. miejscowości krajoznawcze z podziałem na:

• wielkie centra krajoznawcze (osiem, tj. Warszawa, Kraków, Poznań, Wrocław, Trójmiasto, Toruń, Szczecin i Lublin)

• ośrodki krajoznawcze (np. na Dolnym Śląsku: Legnica, Jelenia Góra, Świdnica, Kłodzko, Bolesławiec, Jawor)

• mniejsze zespoły obiektów krajoznawczych (Książ, Bolków, Kudowa Zdrój, Lądek Zdrój, Karpacz)

• pojedyncze obiekty krajoznawcze (np. Lubiąż, Legnickie Pole, Henryków, Krzeszów, Chełmsko Śląskie, Kletno)

Walory wypoczynkowe to zespół cech środowiska geograficznego, warunkujących optymalny wypoczynek

Punktem wyjścia identyfikacji i oceny tych walorów, jest potrzeba zaspokojenia fizjologicznych i psychicznych w tym zakresie potrzeb człowieka.

W ocenie przydatności obszarów dla potrzeb turystyki wypoczynkowej przyjmuje się zasadę oceny:

1. cech niezbędnych, tj. takich właściwości obszaru, które w ogóle determinują jego przydatność dla potrzeb turystyki wypoczynkowej,

2. cech korzystnych - podnoszących, a tym samym różnicujących (jakościowo) przydatność obszaru dla turystyki wypoczynkowej

Za cechy niezbędne uznaje się:

1. brak występowanie obszarów zurbanizowanych i uprzemysłowionych, obszarów składowania odpadów komunalnych i przemysłowych,

2. brak występowania źródeł hałasu

3. brak terenów zdegradowanej rzeźby terenu

4. stan środowiska o dopuszczalnych normach zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego, wód powierzchniowych, gleb,

5. brak zasadniczych przeciwwskazań bioklimatycznych

6. walory estetyczne krajobrazu (to kryterium spełniają obszary o cechach krajobrazu harmonijnego rolniczo - leśnego), w tym obecność szaty leśnej,

7. minimum powierzchni obszarów z walorami wypoczynkowymi (kryterium optymalizacji przestrzennego zagospodarowania turystycznego łącznie z dostosowaniem tzw., strefy penetracji turystycznej,

Za cechy korzystne uznaje się występowanie tych elementów składowych środowiska przyrodniczego, które podnoszą przydatność obszarów z walorami dla różnych form turystyki wypoczynkowej, przy czym zestaw tych cech jest zależny od rodzaju strefy krajobrazowej.

1. w strefie nadmorskiej:

1. rodzaj brzegu morskiego,

2. szerokość plaży,

3. udział szaty leśnej o większej przydatności turystycznej (dla celów penetracji turystycznych)

4. urozmaicona rzeźba terenu,

2. w strefie pojeziernej:

1. występowanie odpowiednio dużych powierzchniowo i przydatnych dla turystyki naturalnych zbiorników wodnych,

2. występowanie cieków wodnych przydatnych dla wędrówkowej turystyki wodnej oraz dla celów kąpieliskowych,

5. udział szaty leśnej o większej przydatności turystycznej (dla celów penetracji turystycznych)

3. urozmaicona rzeźba terenu,

4. korzystne warunki śniegowe,

3. w strefie krajobrazowej nizinnej

1. występowanie odpowiednio dużych powierzchniowo i przydatnych dla turystyki sztucznych zbiorników wodnych,

2. występowanie cieków wodnych przydatnych dla wędrówkowej turystyki wodnej oraz dla celów kąpieliskowych,

3. udział szaty leśnej o większej przydatności turystycznej (dla celów penetracji turystycznych)

4. urozmaicona rzeźba terenu,

5. korzystne warunki śniegowe

4. w strefie krajobrazowej górskiej

1. urozmaicona rzeźba tereny (wysokości bezwzględne nad poziom morza, wysokości względne, rozcięcie terenu, walory widokowe,

2. korzystne warunki narciarskie

3. szata leśna

Do podstawowych cech podaży turystycznej należą (za G. Gołembski (red.), Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Warszawa - Poznań 2002):

• związek z miejscem występowania walorów,

• jedność w miejscu i w czasie produkcji i konsumpcji usług turystycznych,

• wysoka kapitałochłonność (szczególnie w odniesieniu do bazy hotelowej),

• sztywność wynikająca z określonej chłonności i pojemności:

• walorów turystycznych,

• bazy obsługowej i infrastruktury,

• społecznej - z punktu widzenia stałych mieszkańców - gwarantująca zachowanie miejscowej kultury i stylu życia;

• komplementarność produktu turystycznego,

• sezonowość,

• brak możliwości magazynowania.

Według tego samego Autora podstawowymi determinantami podaży są:

• dostępność czynników wytwórczych tj. kapitału, pracy, nowoczesnych technologii, organizacji i in.,

• zmiany produktywności wywołane zmianami metod wytwarzania,

• zmiany opłacalności wytwarzania innych dóbr i usług.

Należy pamiętać, że

Funkcjonowanie powyżej wymienionych determinant jest na ogół korygowane polityką państwa. Na podaż mają wpływ m.in.:

• system społeczno-polityczny,

• stabilizacja polityczna w danym kraju,

• ułatwienia w ruchu granicznym,

• kursy dewizowe,

• polityka kredytowa,

• polityka podatkowa zmierzająca do pobudzenia turystycznych inwestycji,

• intensywność tworzenia infrastruktury.

Produkt turystyczny

Produkt to każdy obiekt wymiany rynkowej oraz wszystko to, co może być oferowane na rynku. Produktem jest dobro, usługa, miejsce, organizacja bądź idea. Produkt turystyczny natomiast jest to „(…) dostępny na rynku pakiet materialnych i niematerialnych składników umożliwiających realizację celu wyjazdu turystycznego.” (G. Gołembski (red.), Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Warszawa - Poznań 2002)

Z. Kruczek definiuje produkt turystyczny jako zbiór zarówno dóbr i usług nabywanych przez turystów, jak i walorów turystycznych, z których korzystają, a które są dla nich szczególnym przedmiotem zainteresowania (Z. Kruczek (red.), Obsługa ruchu turystycznego, PROKSENIA, Kraków 2004).

Wg A.Panasiaka (A. Panasiuk (red.), Ekonomika turystyki, PWN, Warszawa 2006, ) głównymi składnikami ogólnego produktu turystycznego są:

• atrakcje i środowisko miejsca docelowego,

• infrastruktura i usługi miejsca docelowego,

• dostępność miejsca docelowego,

• wizerunek miejsca docelowego,

• cena.

Powyżej wymienione elementy tworząc produkt turystyczny mogą występować w niezliczonej liczbie kombinacji. Końcowy produkt turystyczny powinien jednak, zawsze odpowiadać i zaspokajać potrzeby konsumentów. Punktem wyjścia do stworzenia takiego produktu turystycznego jest, więc przede wszystkim poznanie motywacji podróży, dzięki którym możemy określić potrzeby naszych potencjalnych klientów, turystów. Do takich potrzeb zalicza się potrzeby (J. Altkorn, Marketing w turystyce, PWN, Warszawa 1994):

• wypoczynku, regeneracji sił w atrakcyjnym środowisku przyrodniczym - nad morzem, jeziorem, w górach itp.; realizowane przez turystyk wypoczynkową;

• korzystania z dóbr kultury, tj. zwiedzanie zabytków architektonicznych, miejsc historycznych, muzeów itp.; realizowane poprzez turystykę kulturalną - poznawczą;

• odwiedzin rodziny i znajomych, realizowane poprzez turystykę towarzyską;

• zaspokojenia potrzeb religijnych np. pielgrzymki do miejsc świętych; realizowane poprzez turystykę kulturalną - pielgrzymkową;

• poprawy zdrowia, np. pobyty w miejscowościach o charakterze uzdrowiskowym; realizowane poprzez turystykę leczniczą (zaliczaną do turystyki wypoczynkowej);

• uczestnictwa w wielkich wydarzeniach, uroczystościach i imprezach, np. olimpiadach; realizowane poprzez turystykę sportową;

• gospodarcze i zawodowe, tj. wyjazdy służbowe, konferencje itp.; realizowane przez turystykę związaną z aktywnością zawodową;

Komponując produkt turystyczny należy pamiętać o jego trzech podstawowych poziomach, którymi są (G. Gołembski (red.), Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Warszawa - Poznań 2002):

• rdzeń produktu, inaczej istota produktu, czyli to, co turysta rzeczywiście kupuje; oznacza on podstawową korzyść bądź zdolność danego produktu do zaspokojenia określonej potrzeby nabywcy; przedmiotem transakcji zazwyczaj nie jest sam rdzeń produktu - musi on być uzupełniony w usługi i dobra zaspokajające potrzebę podstawową i potrzeby komplementarne (np. bezpieczeństwa); rdzeniem produktu może więc być zaspokojenie potrzeby wypoczynku, poznania nowych, ciekawych miejsc itp.;

• produkt rzeczywisty, w którego skład wchodzą elementy, bez których realizacja wyjazdu nie mogłaby się odbyć, tj.: przejazdy, przeloty, noclegi, posiłki, wycieczki; treść produktu rzeczywistego nie jest stała - zmienia się w wyniku rozwoju cywilizacji, kultury oraz wzrostu poziomu zamożności;

• produkt poszerzony, stanowiący wszystkie dodatkowe korzyści i usługi związane z daną ofertą tj. m.in.: serwis posprzedażowy, dodatkowe wycieczki, bezpłatne ubezpieczenia;

Według wyżej cytowanego Autora produkt turystyczny, ze względu na udział w nim usług, ma specyficzne cechy. Najważniejszymi z nich są następujące zjawiska:

• konsumpcja produktu turystycznego jest zawsze aktem jednorazowym, nawet wtedy, gdy korzysta się z pakietu identycznego w tym samym czasie i miejscu;

• produkt turystyczny jest różnorodny - każde świadczenie usług jest niepowtarzalne dla jej producenta i klienta; usługi świadczy człowiek i od jego psychofizycznej dyspozycji zależy jakość i odbiór świadczenia przez klienta;

• nabywanie produktu turystycznego często opiera się na wyobrażeniu czy idei nie o samym produkcie, ale raczej o miejscu czasowego pobytu;

• produkt turystyczny jest nietrwały, więc jego konsumpcja odbywa się w określonym miejscu i czasie, a zatem klient musi przemieścić się tam, gdzie produkt ten jest świadczony;

• produkt turystyczny jest jednocześnie produkowany i konsumowany;

• produkt turystyczny nie może być magazynowany, chociaż jego świadczenie może być rezerwowane (ale także w określonym miejscu i czasie);

• nabycie produktu turystycznego oznacza tymczasowe prawo użycia go w określonym miejscu i czasie (w przypadku towaru jest to nabycie prawa własności z możliwością jego dowolnego użytkowania);

• ocena produktu turystycznego jest kształtowana w bezpośrednim kontakcie między świadczącym a klientem.

Dobra turystyczne

Komponentami produktu turystycznego są dobra i usługi turystyczne.

Dobra turystyczne są zespołem dóbr, na które występuje popyt turystyczny; są podstawą konsumpcji turystycznej. Dobra turystyczne można podzielić na dwie grupy:

• dobra podstawowe (walory turystyczne)

• dobra komplementarne (infrastruktura turystyczna).

Walory turystyczne, będące dobrami podstawowymi, są specyficznymi cechami i elementami środowiska naturalnego oraz przejawami działalności człowieka, które stanowią przedmiot zainteresowania turystów. Odgrywają one główną rolę w kształtowaniu podaży turystycznej m.in. dlatego, że są dominującym celem podróży turystycznych pomimo występowania innych motywów, takich, jak zakupy czy interesy.

Infrastruktura turystyczna, zaliczająca się do dóbr komplementarnych, jest to zespół urządzeń i instytucji stanowiących bazę materialną i organizacyjną turystyki, tj. m.in. urządzenia transportowe, baza noclegowa, gastronomiczna. Infrastruktura turystyczna jest niezwykle istotna, gdyż musi ona zaistnieć, aby możliwe było korzystanie z dóbr turystycznych.

Zaakcentowania wymaga również fakt, iż dobra turystyczne służą zarówno turystom, przybyłym do danej miejscowości, jak i ludności miejscowej. (H. Borne, A. Doliński, Organizacja turystyki, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998)

Usługi turystyczne

Usługi turystyczne są pojęciem trudnym do zdefiniowania.

Według R. Łazarka (R. Łazarek, Ekonomika turystyki. Wybrane zagadnienia, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 1999) usługami turystycznymi są „wszelkie czynności, które zaspokajają potrzeby turystów związane z samą podróżą oraz realizacją jej celu na obszarze turystycznym, tj. zaspokajają potrzeby turystów przed, w czasie podróży i pobytów oraz po podróży”.

W. W. Gaworecki natomiast definiuje usługi turystyczne, jako wszystkie społecznie pożyteczne czynności służące zaspokojeniu potrzeb turystycznych materialnych i niematerialnych człowieka (W. W. Gaworecki, Turystyka, PWE, Warszawa 2007).

Z kolei Ustawa o usługach turystycznych traktuje, że usługi turystyczne są usługami przewodnickimi, hotelarskimi oraz wszystkimi innymi usługami świadczonymi turystom lub odwiedzającym.

Powszechnie w literaturze podkreśla się, że usługi turystyczne charakteryzuje:

• niematerialność,

• nietrwałość,

• nierozdzielność,

• brak możliwości magazynowania,

• komplementarność oraz substytucyjność.

Wyróżniany jest podział usług turystycznych na usługi podstawowe i komplementarne.

Usługi podstawowe umożliwiają realizację podróży i podstawowego jej celu. Zalicza się do nich najczęściej:

• usługi transportowe,

• noclegowe

• żywieniowe.

Usługi komplementarne natomiast zaspokajają inne potrzeby, w tym:

• kulturowe,

• rozrywkowe,

• duchowe itp.,

• inne, w tym: m. In. wynajem samochodu, pośrednictwo wizowe, ubezpieczeniowe, bilety wstępu do zwiedzanych obiektów oraz na imprezy kulturalne i sportowe, wycieczki fakultatywne.

A. Panasiuk podkreśla (A. Panasiuk (red.), Ekonomika turystyki, PWN, Warszawa 2006), że obok dóbr turystycznych, usługi turystyczne są kluczowym środkiem zaspokajania potrzeb turystycznych. Pełnią one trzy podstawowe funkcje w tym zakresie, tj.:

• udostępniają walory turystyczne umożliwiając tym samym realizację celu podróży turystycznej,

• dostarczają towary, które mają za zadanie zaspokajać podstawowe potrzeby człowieka oraz towary o charakterze turystycznym,

• oddziaływają bezpośrednio na turystę tj. zapewniają mu warunki wypoczynku poza miejscem stałego zamieszkania, udzielają niezbędnych informacji itp..

To właśnie potrzeby turystów kształtują usługi turystyczne, co ma swoje odzwierciedlenie w popycie turystycznym na te usługi. Ze względu na różnorodność potrzeb turystów zakres owych usług jest bardzo szeroki i zróżnicowany.

Analiza przypadku - rynek biur podróży

Definicje biur podróży

Istnieje bardzo wiele różnych definicji biur podróży.

A. Konieczna-Domańska przedstawia w swojej książce (A. Konieczna - Domańska, Biura podróży na rynku turystycznym, PWN, Warszawa 1999), pochodzącą z 1930r., definicję biura podróży według K. Eckemanna, określającą biuro podróży, jako instytucję zarobkową organizującą podróż i zajmującą się pośrednictwem pomiędzy przedsiębiorstwem komunikacyjnym a klientem.

Z kolei sama autorka przez pojęcie biura podróży rozumie podmiot gospodarczy, którego głównym bądź jedynym przedmiotem prowadzonej działalności jest świadczenie usług pośredniczenia i/lub organizacji w turystyce.

Według M i R Łazarków biuro podróży jest przedsiębiorstwem turystycznym, którego działalność może polegać na współudziale w urzeczywistnianiu podróży (np. informacja, sprzedaż biletów komunikacyjnych, uzyskanie wizy), jak również na organizowaniu i sprzedaży wycieczek zryczałtowanych, tj. pakietów turystycznych składających się z co najmniej dwóch elementów, sprzedawanych jako jeden produkt, w cenie, w której koszty poszczególnych składników nie są wyszczególnione (M. R. Łazarkowie, Gospodarka turystyczna, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2002).

W rozumieniu Z. Kruczka biuro podróży jest to: „podmiot gospodarczy prowadzący działalność w zakresie organizowania, realizowania, sprzedawania usług niezbędnych dla podróżującego, jak i sprzedaży usług towarzyszących i komplementarnych.” (Z. Kruczek (red.), Obsługa ruchu turystycznego, Krakowska Szkoła Hotelarska, Kraków 2004,)

W Europejskiej Klasyfikacji Działalności (EKD) biura podróży znajdują się w sekcji Transport, gospodarka magazynowa i łączność w dziale pod nazwą Działalność wspomagająca transport; działalność związana z turystyką, w którym to wyróżnia się: działalność organizatorów turystyki, działalność pośredników turystycznych, działalność agentów turystycznych oraz działalność turystyczną pozostałą.

Klasyfikacja biur podróży

W zależności od potrzeb wykorzystywane są różne kryteria podziału biur podróży. Obecnie głównym kryterium jest stosunek biur podróży wobec klienta. Stosunek ten może być bezpośredni, jak i pośredni. Używając takiegoż kryterium wyróżniamy trzy podstawowe grupy biur podróży, tj.:

• organizatorzy turystyki (touroperator),

• pośrednicy turystyczni i

• agenci turystyczni.

Organizator turystyki tworzy nową usługę - wycieczkę zryczałtowaną - składającą się z jego własnych usług, jak również usług osób trzecich. Organizator kieruje tę usługę do potencjalnego klienta. Podejmuje w tym momencie ryzyko, gdyż działa we własnym imieniu i na własny rachunek - ponosi pełną odpowiedzialność za zorganizowanie i przeprowadzenie imprezy.

Pośrednik turystyczny natomiast jest reprezentantem klienta, w jego imieniu i na jego rzecz nabywa usługi turystyczne od ich wytwórców (organizatorów turystyki, przewoźników itp.), doliczając do ceny usługi marżę z tytułu tegoż pośrednictwa. Stosunek łączący pośrednika z klientem ma najczęściej charakter jednorazowy.

Działalność agenta turystycznego nie wymaga wpisu do rejestru organizatorów turystyki i pośredników turystycznych. Podstawą stosunków prawnych agenta z organizatorem turystyki jest umowa agencyjna. Zgodnie z Kodeksem Cywilnym „przez umowę agencyjną przyjmujący zlecenie (agent) zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, do stałego pośredniczenia, za wynagrodzeniem, przy zawieraniu z klientami umów na rzecz dającego zlecenie przedsiębiorcy albo do zawierania ich w jego imieniu.”

Do podstawowych usług pośrednictwa turystycznego zaliczamy m.in.:

• sprzedaż biletów na środki transportu (lotnicze, okrętowe, kolejowe),

• sprzedaż noclegów i dokonywanie ich rezerwacji,

• sprzedaż usług gastronomicznych,

• sprzedaż usług firm ubezpieczeniowych,

• załatwianie w imieniu klienta formalności paszportowo-wizowych,

• skup i sprzedaż walut obcych oraz wystawianie i realizacja czeków podróżnych.

Usługi organizatorskie natomiast tworzą pakiet usług cząstkowych, które kompleksowo zaspokajają różne potrzeby turystów związane z jego podróżą. Owe pakiety przygotowywane są przez organizatorów turystyki albo na zamówienie klienta (zbiorowego lub - rzadziej - indywidualnego) zgodnie z jego życzeniami co do rodzaju i standardu usług cząstkowych, albo już jako gotowe propozycje dla klienta, zamieszczane w katalogu wraz z ustaloną ceną. Wyróżniamy trzy grupy pakietów turystycznych, tj.: wycieczki poznawcze, pobyty wypoczynkowe oraz inne imprezy.

Usługi pośrednictwa i organizacji odgrywają na rynku usług turystycznych istotną rolę kreując nowe potrzeby, kształtując je w pożądanym kierunku oraz zapewniając turyście (W. W. Gaworecki, Turystyka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007):

• wygodę związaną ze sposobem nabycia poszczególnych usług cząstkowych warunkujących osiągnięcie celu podróży,

• komfort psychiczny związany z wcześniejszym zagwarantowaniem usług,

• obniżenie ryzyka trafienia w niewłaściwy pakiet usług,

• możliwość wyboru najbardziej odpowiedniego zestawu usług,

• oszczędność czasu niezbędnego do zorganizowania podróży turystycznej.

Wpływ działalności biur podroży na rynek turystyczny

Biura podróży są głównym motorem ożywienia w popycie i w podaży turystycznej. Aktywizują one rozmiary popytu turystycznego oraz wzrost rozmiarów podaży gospodarki turystycznej. Zatrudniają i zapewniają dochody pracownikom z branży turystycznej, jak również z dziedzin pośrednio związanych z obsługą ruchu turystycznego.

W sferze społeczno-kulturowej równie mocno widoczny jest wpływ działania biur podróży - to dzięki turystyce, podróżom ludzie poszerzają swoje horyzonty, zasób wiedzy o otaczającym ich świecie, kulturze i obyczajach odwiedzanych miejsc oraz nawiązują nowe znajomości. Ten korzystny wpływ, prócz uczestników ruchu turystycznego, dotyczy także pracowników szeroko pojętej branży turystycznej, a to za sprawą stawianych im wymagań - pracownik turystyki musi cechować się wysoką kulturą osobistą, wszechstronnym wykształceniem i rozległą wiedzą oraz znajomością języków obcych. Efektem jest ciągłe podnoszenie kwalifikacji osób zatrudnionych w turystyce, jak również rozwój tzw. kultury gospodarczej społeczeństwa.

Podmioty turystyczne, poprzez swoją działalność, wywierają również wpływ na środowisko przyrodnicze, jak i antropogeniczne - umożliwiają one turystom korzystanie z walorów turystycznych, co przy turystyce masowej powoduje nieodwracalne skutki w środowisku, w postaci zniszczenia, wyeksploatowania jego walorów. Wzrost popytu na wypoczynek na łonie natury, w czystym środowisku powoduje rozrost infrastruktury turystycznej, która narusza równowagę ekologiczną środowiska przyrodniczego, zmienia krajobraz przyrodniczy danego obszaru. W taki oto sposób większość wartości, które stanowiły zainteresowanie turystów ulega zanikowi. Na szczęście wzrastająca świadomość znaczenia walorów przyrodniczych dla turystyki - zarówno organizatorów turystyki, jak i uczestników imprez turystycznych - sprawia, iż podejmowane są działania na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego, mianowicie tworzone są nowe obszary chronione, finansowane są przedsięwzięcia proekologiczne, wprowadzane są nowe rozwiązania oszczędzające środowisko, a także, co najważniejsze, budowana jest świadomość ekologiczna w społeczeństwie.

P. Cybula (red.), Prawo w praktyce biur podróży, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2006.

9

---