dr hab. Jacek Poleski
Instytut Archeologii
Uniwersytet Jagielloński
31-007 Kraków, ul. Gołębia 11
Konspekty wykładów i konwersatoriów w roku akademickim 2008/2009
1. Archeologia średniowiecza (archeologia - studia dzienne, II rok, 2. semestr - 45 godz.) - 30 godz. (wspólnie z mgr. D. Niemcem - 15 godz.)
1. Etno- i topogeneza Słowian - źródła językowe, historyczne, archeologiczne, przyrodnicze. Autochtonizm i allochtonizm. Koncepcja Godłowskiego i Parczewskiego.
2. Kultury wczesnosłowiańskie w Europie. Źródła historyczne (Antowie i Sklawenowie) i archeologiczne (kultura Pieńkowka, Kołoczyn, praska i Sukow).
3. Kultura wczesnosłowiańska w Polsce.
a. Osadnictwo (sieć osadnicza, osady otwarte, grodu typu Zimne-Szeligi)
b. Obrządek pogrzebowy
c. Budownictwo mieszkalne
d. Inwentarze zabytków ruchomych
4. Tzw. faza plemienna na terenie Słowiańszczyzny zachodniej (VII-X w.) - problem prowincji kulturowych.
a. Geografia plemion zachodniej części Słowiańszczyzny.
b. Typy form osadniczych, grodów i obrządku pogrzebowego.
c. „Północna” i „południowa” strefa kulturowa Słowiańszczyzny zachodniej - różnice i podobieństwa.
d. Kontakty interregionalne i wymiana handlowa.
5. Plemię („małe” i „duże” - kwestia definicji i podstaw identyfikacji), wiec, książę i jego drużyna. Problematyka cech definiujących wspólnotę plemienną.
6. Kultury ludów koczowniczych wczesnośredniowiecznej Europy. Awarzy, Węgrzy, Chazarowie, Protobułgarzy, Pieczyngowie, Połowcy, najazdy Tatarów. Źródła historyczne i archeologiczne.
7. Słowiańszczyzna plemienna. Geografia etniczna Słowiańszczyzny. Dzieje polityczne.
8. Dzieje i kultura Słowiańszczyzny zachodniej w dobie dominacji kaganatu awarskiego. Słowianie „bliskiego“ i „dalekiego“ sąsiedztwa z kaganatem (Czesi, Morawianie, plemiona południowej Polski).
9. Polska w fazie plemiennej wczesnego średniowiecza. Charakterystyka kultury, kontakty interregionalne. Formy osadnictwa, gospodarka, obrządek pogrzebowy, archeologiczne ślady religii pogańskiej Słowian.
10. Słowiańszczyzna połabska. Historia i archeologia. Problem strefy Tornow i Feldberg. Kontakty z pozostałą częścią Słowiańszczyzny, kręgiem karolińskim i cesarstwem niemieckim.
11. Ruś Kijowska - od plemion do państwa. Problem Waregów i Rusów. Ruś i koczwonicy wschodniej Europy. Szlaki handlowe Rusi „od Waregów do Greków“. Strefy kultur Luka Rajkowiecka i romeńsko-borszewskiej.Grody Rusi. Obrządek pogrzebowy. Handel.
12. Bałkany we wczesnym średniowieczu. Od plemion słowiańskich do państw (Bułgaria, Chorwacja, Serbia).
13. Problem państwowości we wczesnym średniowieczu - porównanie funkcji plemienia i funkcji państwa (obronność, polityka zewnętrzna i wewnętrzna, siły zbrojne, „podatki”).
14. Źródła historyczne o początkach dynastii Piastów i Przemyślidów - legendy i rzeczywistość historyczna (tezy Banaszkiewicza). Mit czynu założycielskiego, miejsce centralne w mitologii początków plemienia.
15. Wielkie Morawy.
a. Mojmir, Rościsław, Świętopełk, Mojmir II. Dzieje polityczne państwa.
b. Chrystianizacja Moraw. Cyryl i Metody. Wiching.
c. Mikulčice-Stare Mesto-Nitra.
d. Kultura Wielkich Moraw.
e. Grody i osady. Kwestie gospodarcze.
f. Cmentarzyska odzwierciedleniem kultury i struktury społeczeństwa Moraw.
g. Oddziaływania karolińskie na kulturę Słowian zachodnich.
16. Koniec IX i X wiek w Europie środkowej i wschodniej - tworzenie państwowości zachodnio- i wschodniosłowiańskich. Historia - archeologia.
a. Czechy - Św. Wacław, Bołesław I Srogi, Bolesław II, Bolesław III Rudy.
b. Słowiańszczyzna Połabska - napór cesarstwa, margrabia Gero, powstania.
c. Polska - Małopolska i Śląsk a Czechy, Węgry i Ruś Kijowska.
d. Wielkopolska - Mieszko i Bolesław Chrobry. Chrystianizacja Polski. Obrządek pogrzebowy.
e. Dagome iudex - hipotezy na temat konsolidacji państwa Piastów.
17. Czechy w X i XI w. w świetla źródeł archeologicznych.
a. Praga (Hradczany i Vyšehrad) - grody, pałace, kościoły, klasztory i zabudowa mieszkalna.
b. Inne ośrodki centralne - Levy Hradec, Mlada Boleslav, Libice.
18. Połabie w końcu IX-XII w. Archeologia i historia.
a. Problem budowy grodów typu Fledberg i Tornow - chronologia i funkcje.
b. Grody plemienne - Tornow, Behren-Lübchin, Berlin-Spandau, Teterow.
c. Problem chrystianizacji Połabia - świątyna pogańska w Gross Raden.
d. Ośrodki portowo-handlowe - Ralswick i Gross Stromkendorf (w porównaniu do Hedeby).
e. Nieudane próby stworzenia trwałych organizmów państwowych. Obodryci, Wieleci.
19. Ruś Kijowska w X-XIII w. Przykład tworzenia państwowości przy udziale obcych etnicznie przybyszów (porównanie z Bułgarią).
a. Nowogród Wielki.
b. Kijów.
c. Problem obecności Węgrów na Rusi w X w.
d. Skandynawowie na Rusi (problem Waregów).
e. Chrystianizacja Rusi i podboje Włodzimierza Wielkiego.
f. Najazd Mongołów.
20. Wielkopolska w X-XIII w.
a. Problem budowy grodów wczesnopiastowskich - archeologia i dendrochronologia.
b. Gniezno, Ostrów Lednicki, Poznań, Giecz.
c. Cmentarzyska szkieletowe - problem obecności elementu „skandynawskiego“.
d. Zmiany osadnicze i gospodarcze w Wielkopolsce w X i pocz. XI w.
21. Małopolska i Śląsk w X - XIII w.
a. Problem zaniku grodów plemiennych i budowy grodów państwowych.
b. Centralne ośrodki - Wrocław, Kraków, Sandomierz.
c. Grody kasztelańskie - Opole, Bytom Odrzański, Wiślica, Sącz, Oświęcim, Czechów, Lublin.
d. Archeologiczne ślady obecności czeskiej i zdobycia Śląska i Małopolski w X w.
e. Chrystianizacja Małopolski i Śląska - architektura sakralna, pochówki, „pogańska świątynia“ we Wrocławiu.
22. Mazowsze i Pomorze w X-XIII w.
a. Problem budowy grodów na Mazowszu w X i XI w.
b. Płock i Kałdus.
c. Wolin, Szczecin, Kołobrzeg, Gdańsk.
23. Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego do poł. XIII w.
a. Grody kasztelańskie - funkcje gospodarcze i administracyjne.
b. Osady ludności służebnej.
c. Posługi i daniny prawa książęcego.
d. Przełom gospodarczy i polityczny XIII w.
e. Moneta we wczesnośredniowiecznej Polsce.
24. Od grodu państwowego do zamku i miasta lokacyjnego - problem upadku grodów kasztelańskich i początków zamków i miast lokacyjnych w Polsce.
25. Skandynawia w VIII-XII w.
a. Warunki geograficzno-przyrodnicze w Skandynawii.
b. Ekspandja Skandynawów w Europie - Wyspy Brytyjskie, Irlandia, Islandia, kraje bałtyjskie, Ruś.
c. Cechy charakterystyczne osadnictwa skandynawskiego - wieś - osada handlowo-portowa (Birka, Hedeby, Kaupang).
d. Kultura materialna Skandynawów w VIII-XII w.
e. Kultura duchowa - wierzenia - mity - obrządek pogrzebowy.
f. Sztuka Skandynawów - od stylu Broa/Oseberg do Ringerike.