Raport z prac nad wyznaczaniem obszarów Natura 2000:
„Wisłoka z Dopływami” PLTMP257
Część wstępna:
1. Zakres prac:
kwerenda i analiza danych źródłowych dla gatunków ryb: brzanka (Barbus meridonalis) (kod: 1138); głowacz białopłetwy (Cottus gobio) (kod: 1163); różanka (Rhodeus sericeus) (kod: 1134); boleń (Aspius aspius) (kod: 1130) i minóg strumieniowy (Lampetra planeri)
dokonanie przeglądu (weryfikacja wyników inwentaryzacji pod względem jakościowym i zasięgu występowania oraz ich inwentaryzacja na terenach dotychczas nie inwentaryzowanych) z kartowaniem zasięgu ostoi tych gatunków z wykorzystaniem techniki GPS,
ocena stanu zachowania populacji gatunków ze wskazaniem istniejących i potencjalnych zagrożeń,
opracowanie projektu obszaru Natura 2000 na podkładach kartograficznych (ortofotomapa) w zakresie występowania badanych gatunków ryb (wyznaczenie granic zasięgów ostoi ww. ryb) oraz zabezpieczenia ich właściwej ochrony,
opracowanie standardowego formularza danych,
opracowanie materiałów informacyjnych (metryka obszaru Natura 2000, charakterystyka, walory, zagrożenia, dokumentacja fotograficzna)
opracowanie raportu o wynikach pracy.
2. Materiały źródłowe:
a) Jelonek M, Sobieszczyk P., Makles M., Engel J. 2005. Weryfikacja istniejących ostoi Natura 2000 oraz propozycja specjalnych obszarów ochrony regionu alpejskiego dla ochrony gatunków ryb wymienionych w załączniku II Dyrektywy 92/43/EWG. Maszynopis. Warszawa. Ministerstwo Środowiska, WWF Polska
b) Głowaciński Z. (red.). 1992. Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL, Warszawa. 1-352.
c) Wiśniewolski W. Buras P. Operat rybacki zbiornika Mokrzec na rzece Wisłoka Nr 3. Maszynopis.
Suchy M. Stan środowiska w województwie podkarpackim w 2005 r. Biblioteka Monitoringu Środowiska Rzeszów 2006
d) Jelonek M. Żurek R. Klich M. Ichtiofauna rzeki Wisłoki w rejonie nowo powstałego zbiornika Mokrzec (Starostwo Dębica) Suplementa ad Acta Hudrobiologica. Zakład Biologii Wód im. Karola Starmacha 2002.
e) Włodek J. Skóra S. Badania ichtiofaunistyczne w rzece i dorzeczu Wisłoki w latach 1994-1995 Zakład Biologii Wód im. K. Starmacha PAN. Roczniki Naukowe PZW 12 Warszawa 1999.
f) Augustyn L. Bieniarz K. Skóra S. Włodek J. Ichtiofauna dorzecza Ropy. Roczniki Naukowe PZW 11 Warszawa 1998
3. Metodyka prowadzonych prac w terenie
Jest to obszar zaproponowany w Shadow List 2006 i 2008 o powierzchni 2967,82 ha na terenie województwa podkarpackiego. Zaproponowany wstępnie obszar stanowiła rzeka oraz interesujące pod względem występowania siedlisk i gatunków naturowych tereny przyległe.
Ze względu na krótki okres czasu, jaki został wyznaczony na wykonanie powierzonego zadania badania w terenie obejmowały tylko ekspercki przegląd wyznaczonych odcinków rzek pozwalający na dokonanie oceny, jakie gatunki występują na danym odcinku. Ocena stanu populacji konkretnych gatunków ryb występujących
w rzece Wisłoce oraz jej dopływach była dokonywana na podstawie oceny charakteru rzeki na danym jej odcinku.
Pod uwagę były brane:
- szerokość koryta,
- głębokość rzeki,
- szybkość przepływu wody,
- rodzaj substratu pokrywającego dno rzeki,
- obecność roślin w korycie rzecznym lub jej brak,
- charakter terenu stanowiącego brzeg rzeki (las, pola uprawne, tereny zurbanizowane).
Jednocześnie z przeglądem rzek dokonano dokumentacji fotograficznej wybranych odcinków z oznaczeniem za pomocą urządzenia nawigacji GPS.
Wyniki prac w odniesieniu do poszczególnych gatunków i siedlisk przyrodniczych
Brzanka (Barbus meridionalis) - wyniki przeprowadzanych we wcześniejszych latach badań oraz eksperckiej oceny rzeki wskazują, że gatunek ten występuje na całym proponowanym do utworzenia obszarze Natura 2000 poza najwyżej położonym obszarem rzeki powyżej miejscowości Nieznajowa. Jest to więc gatunek występujący często ( C ). Ze względu na dużą ruchliwość oraz częste zmiany siedlisk (spowodowane zmianami
w topografii dna) można stwierdzić, że zajmuje niemal całość znajdującego się pod wodą projektowanego obszaru. Największa populacja brzanki występuje na odcinku
od miejscowości Kąty aż do Załęża na, którym to odcinku jest gatunkiem wiodącym zarówno pod względem liczebności jak i biomasy.
Badania ichtiofaunistyczne przeprowadzone w Wisłoce i jej dopływach przez Jana Mariana Włodka i Stanisława Skórę w latach 1994 - 1995 potwierdziły występowanie brzanki na 40 z 53 stanowiskach:
a) Wisłoka - (Nieznajowa, Świątkowa, Krempna, Myscowa, Kąty, Żmigród, Załęże, Żółków, Kołaczyce, Brzostek, Kamienica Dolna, Bielowy - most),
b) Dopływy:
- Zawoja - („Pustać”),
- Ryjok - (Grab, Rozstajne),
- Polański - (Myscowa),
- Iwielka - (Draganowa Dolna, Nienaszów),
- Jasiołka - (Wola Niżna, Nowa Wieś, Daniowa, Dukla, Wrocanka, Jedlicze, Gliniczek, Hańkowa),
- Kłopotnica,
- Kamienica - (Kamienica, Gorzejowa),
- Wolanka - (Zagórze),
- Panna - (Tylawa, Tylawa Dolna),
- Chlebianka - (Chlebna).
Badania ichtiofaunistyczne przeprowadzone w dorzeczu rzeki Ropy przez zespół Leszka Augustyna, Krzysztofa Bieniarza, Stanisława Skóry oraz Jana Mariana Włodka w latach 1988 - 1993 reprezentujących Instytut Biologii Wód PAN w Krakowie oraz wcześniejsze badania przeprowadzone w 1972 roku przez Katedrę Rybactwa Akademii Rolniczej
w Krakowie wskazują występowanie brzanki na każdym ze stanowisk poza najwyżej położonym stanowiskiem w miejscowości Wysowa. Porównując wyniki badań z lat 1988 - 1993 oraz tych z 1972 r można stwierdzić, że zasięg występowania brzanki nie ulegał większym zmianom.
Badania przeprowadzone w 2002 r. przez zespół Marka Jelonka, Romana Żurka oraz Mariusza Klicha w dolnym odcinku projektowanego obszaru (od miejscowości Bukowa do Kamienicy) wykazują występowanie populacji brzanki w granicach od 1,5 do 3% udziału procentowego w liczebności wszystkich złowionych ryb.
Jest to gatunek kluczowy dla utworzenia na tym terenie obszaru Natura 2000.
Stopień izolacji gatunku można ocenić na C (populacja nie izolowana).
Głowacz białopłetwy ((Cottus gobio) - występuje w dorzeczu Wisłoki w górnym odcinku Ropy poniżej występowania głowacza pręgopłetwego. Występowanie tego gatunku potwierdzają wyłącznie wyniki badań przeprowadzonych przez zespół Leszka Augustyna, Krzysztofa Bieniarza, Stanisława Skóry oraz Jana Mariana Włodka w latach 1988 - 1993. Stwierdzono jego występowanie od Hańczowej i Smrekowa aż do miejscowości Zagórzany, Grudna i Siepietnicy. Nie stwierdzono jego występowania w przeprowadzonych wcześniej badaniach w 1972 r. przez Katedrę Rybactwa Akademii Rolniczej w Krakowie, co nie oznacza, że głowacz białopłetwy na tym terenie nie występował. Obecnie przeprowadzona ocena górnego biegu Ropy, Wisłoki jak i ich dopływów wskazuje, że są to cieki z warunkami środowiskowymi odpowiadającymi dla tego gatunku.
Populację tego gatunku można ocenić na rzadko występującą, i nie przekraczającą 1% liczebności wszystkich ryb na danym stanowisku. Stopień izolacji gatunku można ocenić na C (populacja nie izolowana).
Minóg strumieniowy (Lampetra planeri) - pomimo występowania odpowiednich siedlisk dla tego gatunku to w trakcie badań tylko raz stwierdzono występowanie 3 osobników tego gatunku w Wisłoce w okolicach miejscowości Gorzejowa. (Badania J.M. Włodka i S. Skóry w latach 1994 - 1995). Gatunek bardzo rzadki w tym rejonie, populacja izolowana.
Podsumowanie:
Analiza dostępnej literatury a także dokonany przegląd rzeki oraz jej dopływów pozwala stwierdzić że obszar ten jest w niewielkim stopniu zmieniony przez człowieka. Wzdłuż brzegów rzeki występują liczne łęgi oraz starorzecza. Na tym obszarze występuje bardzo liczna i stabilna populacja brzanki. W dopływach występują bardzo dobre warunki do występowania innych gatunków naturowych jak głowacz białopłetwy, minóg oraz różanka. Obecność w Wisłoce małża Unio crassus niezbędnego do rozrodu różanki pozwala zakwalifikować rzekę jako miejsce potencjalnego występowania tego gatunku ze względu na zaistnienie możliwości jego rozrodu. Obszar ten, jeżeli występujące poniżej spiętrzenia otrzymałyby sprawnie funkcjonujące przepławki mógłby stanowić miejsce tarła łososia (Salmo salar).
Ponadto w wyniku przeglądu w terenie, a także przeglądu literatury po konsultacjach z Panem Dominikiem Wróblem proponuję poszerzyć wyznaczony pierwotnie obszar o rzekę Jasiołkę od ujścia Wisłoki w górę aż do Jedlicza do granic wcześniej wyznaczonego obszaru Natura 2000.
Zagrożenia:
Główne źródło zagrożenia stanowi przede wszystkim intensywna eksploatacja kruszywa, która powoduje zanikanie kamienistych tarlisk litofilnych gatunków ryb, do których należy większość najcenniejszych tutejszych gatunków. Obszar zagrożony poprzez szereg działań antropogenicznych związanych z planami przekształceń koryta dla celów przeciwpowodziowych (zbiornik Kąty-Myscowa).
Dalsze potrzeby badań:
Konieczne jest dokonanie kompleksowych badań, które umożliwią dokładniejsze określenie, w jakim stanie znajdują się populacje wybranych gatunków ryb co wymaga dokonania badań przy użyciu kilkuosobowych brygad połowowych agregatów prądotwórczych i łodzi. Badania takie ze względu na ich czasochłonność i możliwość ich dokonania z wyłączeniem miesięcy zimowych oraz okresów, kiedy stan wody w rzekach jest podwyższony mogą zająć nawet 2 lata.
„Tarnobrzeska Dolina Wisły”
Część wstępna:
1. Zakres prac:
kwerenda i analiza danych źródłowych dla gatunków ryb: brzanka (Barbus meridonalis) (kod: 1138); głowacz białopłetwy (Cottus gobio) (kod: 1163); różanka (Rhodeus sericeus) (kod: 1134); boleń (Aspius aspius) (kod: 1130) i minóg strumieniowy (Lampetra planeri)
dokonanie przeglądu (weryfikacja wyników inwentaryzacji pod względem jakościowym i zasięgu występowania oraz ich inwentaryzacja na terenach dotychczas nie inwentaryzowanych) z kartowaniem zasięgu ostoi tych gatunków z wykorzystaniem techniki GPS,
ocena stanu zachowania populacji gatunków ze wskazaniem istniejących i potencjalnych zagrożeń,
opracowanie projektu obszaru Natura 2000 na podkładach kartograficznych (ortofotomapa) w zakresie występowania badanych gatunków ryb (wyznaczenie granic zasięgów ostoi ww. ryb) oraz zabezpieczenia ich właściwej ochrony,
opracowanie informacji o ww. gatunkach ryb w formie wymaganej do standardowego formularza danych dla obszaru Natura 2000,
opracowanie raportu o wynikach pracy.
2. Materiały źródłowe:
a) Żurek R. Jelonek M., Klich M., Dumnicka E., Kwandrans J., Wojtal A., 2006 - Ichtiofauna i status ekologiczny wód Wisły, Raby, Dunajca, i Wisłoki
b) Operaty rybackie Okręgu Tarnobrzeg na obwody rybackie rzeki Wisły Nr 6 i 7
3. Metodyka prowadzonych prac w terenie
Ze względu na krótki okres czasu, jaki został wyznaczony na wykonanie powierzonego zadania badania w terenie obejmowały tylko ekspercki przegląd wyznaczonych odcinków rzek pozwalający na dokonanie oceny, jakie gatunki występują na danym odcinku. Ocena stanu populacji konkretnych gatunków ryb występujących w rzece Wiśle była dokonywana na podstawie oceny charakteru rzeki na danym jej odcinku. Pod uwagę były brane:
- szerokość koryta,
- głębokość rzeki,
- szybkość przepływu wody,
- rodzaj substratu pokrywającego dno rzeki,
- obecność roślin w korycie rzecznym lub jej brak,
- charakter terenu stanowiącego brzeg rzeki (las, pola uprawne, tereny zurbanizowane).
Jednocześnie z przeglądem rzek dokonano dokumentacji fotograficznej wybranych odcinków z oznaczeniem za pomocą urządzenia nawigacji GPS.
Wyniki prac w odniesieniu do poszczególnych gatunków i siedlisk przyrodniczych
Jest to obszar zaproponowany w Shadow List 2008 o powierzchni 2048,89 ha na terenie województwa podkarpackiego. Zaproponowany wstępnie obszar stanowiła rzeka oraz tereny do niej przyległe stanowiące całość doliny rzecznej ujętej w wały przeciwpowodziowe. W międzywalu zachowały się jeszcze fragmenty lasów łęgowych.
Mimo iż Górna Wisła była od wielu lat obiektem zainteresowania wielu badaczy to stan ichtiofauny na terenie proponowanego obszaru jest stosunkowo słabo poznany. Prowadzone były tylko kompleksowe badania ichtiofauny w 2003 r. w których trakcie na intersującym mnie odcinku rzeki wyznaczono tylko 1 stanowisko na wysokości Tarnobrzegu.
Tarnobrzeska Dolina Wisły
Boleń (Aspius aspius) - wyniki przeprowadzanych w 2003 r. badań wskazują, że boleń stanowi 28,6 % biomasy ryb na tym obszarze i jest na tym obszarze gatunkiem dominującym występującym na całej długości wyznaczonego pierwotnie obszaru.
Wykonana na bieżąco ocena charakteru rzeki potwierdza, że jest o odcinek rzeki (rzeka o charakterze nizinnym z dnem piaszczystym) sprzyjający występowaniu bolenia.
Stopień izolacji gatunku można ocenić na C (populacja nie izolowana).
Różanka (Rhodeus sericeus) - wyniki przeprowadzanych w 2003 r. badań wykazały występowanie niewielkiej populacji ryb z gatunku różanka na odcinku Wisły w okolicach Sandomierza (złowiono kilka osobników). Jest to prawdopodobnie niewielka i izolowana populacja. Są też informacje ustne od wędkarzy z tego rejonu o sporadycznych przypadkach złowienia różanki. Stopień izolacji A (populacja izolowana).
Podsumowanie:
Wisła na tym odcinku jest już typową rzeką nizinną o szerokości kilkudziesięciu metrów. Brzegi rzeki i jej dno stanowią piasek oraz muł. Koryto rzeki jest otoczone wałami przeciwpowodziowymi odchodzącymi od rzeki nawet na kilkaset metrów. Poza wałami przeciwpowodziowymi rzeka nosi ślady zmian hydrotechnicznych takich jak wchodzące nawet do kilkunastu metrów w koryto ostrogi zbudowane z kamieni.
Jest to odcinek rzeki który został w znacznym stopniu zmieniony przez człowieka.
Wyniki prac w terenie oraz przegląd dostępnej literatury wykazują na tym odcinku rzeki silną populację bolenia. Jednakże boleń jest gatunkiem dość pospolicie występującym w rzekach nizinnych na terenie całej Polski. Ten odcinek rzeki mógłby zostać wyznaczony jako obszar Natura 2000 jeżeli zaszłaby konieczność wyznaczenia odcinka rzeki chroniącego populację tej ryby. Analizując jednak stopień przekształceń środowiska na tym obszarze to być może znajdzie się lepsze miejsca do wyznaczenia obszaru Natura 2000 ze względu na bolenia np. Dolny San, albo Dolny Wisłok.
Drugim powodem dla którego można by chronić ten odcinek rzeki jest jego rola jako korytarz ekologiczny dla wracającego w celu odbycia tarła łososia (Salmo salar) który wchodzi do dopływów Wisły takich jak San i Wisłoka. W tym przypadku wystarczy tylko przy wydawaniu decyzji administracyjnych dotyczących Wisły a w szczególności budowy piętrzeń lub regulacji rzeki brać pod uwagę rolę Wisły jako korytarza ekologicznego i wpływ takich działań na wyznaczone powyżej obszary Natura 2000.
Na tym obszarze jest też pewna populacja piskorza oraz różanki. Doniesienia ustne o złowieniu egzemplarzy tych gatunków pochodzą od wędkarzy z tego rejonu. Populacja ta jest jednak nieznana i wymaga dalszych szczegółowych badań tego obszaru.
Podsumowując obszar ten moim zdaniem biorąc pod uwagę populację ryb nie powinien być włączany do sieci Natura 2000. Na uwagę zasługują jednak lasy łęgowe porastające fragmenty terenu pomiędzy wałami. Ponadto być może jest on ważny dla sieci Natura z innych względów.
Dalsze potrzeby badań:
Konieczne jest dokonanie kompleksowych badań, które umożliwią dokładniejsze określenie, w jakim stanie znajdują się populacje wybranych gatunków ryb co wymaga dokonania badań przy użyciu kilkuosobowych brygad połowowych agregatów prądotwórczych i łodzi. Badania takie ze względu na ich czasochłonność i możliwość ich dokonania z wyłączeniem miesięcy zimowych oraz okresów, kiedy stan wody w rzekach jest podwyższony mogą zająć nawet 2 lata.
Wnioski:
Włączyć do sieci Natura 2000 obszar Wisłoka z Dopływami ze względu na:
silną populację brzanki,
obecność wielu innych gatunków „naturowych”,
Niewielką degradację obszaru i możliwość poprawy obecności gatunków „naturowych” w przyszłości
Poszerzyć obszar Wisłoka z Dopływami o dopływ Wisłoki rzekę Jasiołkę aż do Jedlicza, do granic wcześniej zgłoszonego obszaru.
Reprezentacja gatunków i stopień zmian środowiska nie kwalifikuje obszaru Tarnobrzeska Dolina Wisły do włączenia go do obszaru Natura 2000 przynajmniej w przypadku rozpatrywania go pod kątem występowania kluczowych dla tej sieci gatunków ryb.