Stefan Żeromski kreśli prawdziwy, bo oparty
na wspomnieniach osobistych, obraz szkoły
i uczącej się w niej młodzieży polskiej
w latach

siedemdziesiątych

i osiemdziesiątych XIX wieku. Nad życiem
szkolnym

i pozaszkolnym

młodzieży

roztoczono ostry nadzór, uczniowie byli
obserwowani

a wszelkie

przewinienia

kończyły się represjami. Sprawą szczególnie
niebezpieczną było osamotnienie młodzieży,
brak

wsparcia

ze

strony

dorosłego

społeczeństwa.

Stefan Żeromski w powieści ukazuje

charakterystyczne dla ówczesnego

pokolenia etapy rozwoju intelektualnego i

dorastania do Polskości:

I etap

bierności i dezorientacji ideowej

- postawa obojętności wobec spraw

narodowych, lekceważenie obowiązków

szkolnych, szukanie uciech i przyjemności w

tym, co zabronione,

- postawa uległości i poddawania się

wpływom szkoły,

- brak zainteresowania dla własnego rozwoju

intelektualnego

II etap

błądzenia i poszukiwania dróg

- dążenie do wymiany myśli, poglądów,

szukanie odpowiedzi na pytania,

- sporadyczny opór wobec

metod rusyfikatorów,

- szukanie wsparcia u

nauczycieli rosyjskich, którzy

stosowali zachęcające metody,

- postawa bliska

wynarodowieniu

III etap

samoodnalezienia się, dojrzałości

narodowej i intelektualnej

- przełomowe oddziaływanie takich

jednostek, jak Zygier,

- systematyczna praca nad

poznawaniem polskiej literatury i

historii (Mickiewicz, Słowacki),

- koleżeństwo i przyjaźń chłopców,

- solidarność w działaniu

(konspiracyjne nielegalne spotkania)

Przyjrzyjmy się bliżej teraz metodom

rusyfikacji w Królestwie Polskim

Rusyfikacja – narzucanie języka, kultury

rosyjskiej jako przejaw polityki

wynaradawiania stosowany przez władze

carskie w okresie zaborów.

Powieść Stefana

Żeromskiego

„Syzyfowe prace”

ukazuje, jak była

realizowana polityka

rusyfikacyjna

stosowana przez

zaborców wobec

społeczeństwa

polskiego, szczególnie

wobec młodzieży, po

upadku powstania

styczniowego:

Powstanie styczniowe,

powstanie narodowe

przeciw Rosji, trwające od

22 I 1863 do wiosny 1864 i

obejmujące swym

zasięgiem Królestwo

Polskie, Litwę i Białoruś.

Spowodowane nasilającym

się rosyjskim uciskiem

narodowym.

- zakaz posługiwania się językiem polskim na

terenie szkoły,

- nieobowiązkowe uczestnictwo w zajęciach

języka polskiego, prowadzonych w języku

rosyjskim,

- tendencyjne (stronnicze, nieobiektywne)

nauczanie historii Polski,

- faworyzowanie uczniów ulegających

rusyfikacji,

- specjalna polityka personalna,

- rusyfikacja dzieci wiejskich w szkołach

elementarnych,

- egzamin wstępny w języku

rosyjskim,

- kary za mówienie po polsku,

- zakaz czytania polskich

książek,

- rusyfikacja na stancjach

i w kościele.

Gdy spojrzymy na postawy
bohaterów w tej perspektywie,
nikt

nie

zaprzeczy,

że

„Syzyfowe prace” są powieścią
o dorastaniu. Powieść ukazuje
koleje losu młodych chłopców
w latach, kiedy zostały nasilone
represje

popowstaniowe,

wzmogły

się

procesy

rusyfikacyjne. Żeromski kreśli
w niej prawdziwy, bo oparty na
osobistych

wspomnieniach,

obraz szkoły i uczącej się w niej
młodzieży polskiej.

Wrócić musimy do wskazanych etapów rozwoju
intelektualnego i dorastania do polskości. Na
początku jest to etap bierności i dezorientacji
ideowej. Uczniowie byli obojętni wobec spraw
narodowych, lekceważyli obowiązki szkolne,
szukając uciech i przyjemności w tym, co
zabronione. Przykładem takiego zachowania
jest postępowanie Marcina. Nie wzruszyła go
opowieść

Szymona

Nogi

o

powstańcu

listopadowym. Za namową kolegów wagarował,
przy tym przestał się uczyć. Młodzież nie była
początkowo zainteresowana własnym rozwojem,
łatwo ulegała wpływom szkoły i wchodziła w
proces rusyfikacji.

Na drugim etapie dorastania tej młodzieży
potrzebne były osoby takie, jak Zygier.
Uczniowie

dążyli

do

wymiany

myśli

i poglądów. Szukali odpowiedzi na pytania,
a jednocześnie

wsparcia

u

nauczycieli

rosyjskich. Postawa tychże profesorów
sprzyjała

wynarodowieniu.

Schlebiano

uczniom wybitnym, starając się na stałe
pozyskać ich uczucia i akceptację sytuacji
politycznej. Właśnie główny bohater dostąpił
zaszczytu bywania w domu inspektora
Zabielskiego, zyskał poszanowanie wśród
nauczycieli, dzięki temu uratował Andrzeja
przed wydaleniem z gimnazjum.

Czy

coś

może

usprawiedliwiać

dotychczasowe

zachowanie

bohaterów?

Argumentem,

który

częściowo

usprawiedliwia zachowanie chłopców, jest
ich osamotnienie. Z dala od rodziny szukali
ideałów. Metody rusyfikatorów, ich podejście
do uczniów były skuteczne, gdyż młodzież
widziała w nich dobrych ludzi. Nie mogła
liczyć na pomoc nauczycieli Polaków, którzy
bali się o swoje posady. W tym okresie życia
chłopcy

zakładali

kółka,

na

których

poznawali

rosyjską

literaturę,

chodzili

również

na

przedstawienia

teatralne

z profesorami gimnazjum klerykowskiego.

Cały czas dorastali jednak
do uczuć patriotycznych,
czego najlepszym dowodem
są ich działania na trzecim
etapie

życia

szkolnego.

Kiedy wydawało się, że
praca inspektora zakończyła
się powodzeniem, pojawił
się nowy uczeń – Bernard
Zygier. On to na lekcji
pogardzanej przez uczniów
pokazał piękno i patriotyzm
literatury

narodowej

na

przykładzie

„Reduty

Ordona”.

Lekcja ta stała się momentem
przełomowym

w

życiu

młodzieży klerykowskiej. Losy
Borowicza i jego kolegów
potoczyły się inaczej. Po raz
pierwszy

polscy

chłopcy

usłyszeli

o

powstaniu

listopadowym. Marcin dopiero
w tym momencie przypomniał
sobie

opowieść

Szymona

Nogi. Osamotniona młodzież,
która nie mogła liczyć na
swych nauczycieli, zaczęła
spotykać

się

na

„górce

Gontali”.

Uczniowie zaczęli systematyczną pracę nad
poznawaniem polskiej literatury i historii.
Czytali utwory poetów wówczas zakazanych,
jak Mickiewicz czy Słowacki. Od pamiętnej
lekcji „nudów” stali się solidarni w działaniu.
Prowadzili nielegalne spotkania. Marcin
zdobył się na obrzucenie błotem profesora
Majewskiego, gdy ten śledził go w drodze na
„górkę Gontali”.

Bohaterowie „Syzyfowych prac” ukazują
drogę, jaką musiała przejść polska młodzież,
aby stać się dojrzałymi patriotami, gotowymi
do miłości, przyjaźni, poświęcenia w imię
dobra ojczyzny.