27. Miasto średniowieczne i jego kultura - architektura municypalna.

Inwestycjami gmin miejskich, stymulowanymi przez potrzeby utylitarne były kościoły farne (budynki głównego kościoła parafialnego w mieście najczęściej położonego przy rynku), budowle administracyjno-handlowe oraz budowle o charakterze obronnym.

Budowle administracyjno-handlowe

Ratusze- siedziby i miejsca urzędowania samorządowych władz sądowniczych, administracyjnych i handlowych miasta. Zdarzało się, że kościół parafialny był pierwotną siedzibą gminy miejskiej (np. Toruń, kościół św. Jana). Toteż podczas rozmieszczenia miast nie przewidywano działek, na których w przyszłości miały być wzniesione ratusze. W miastach tych z konieczności ratusze budowano więc na działce nie stanowiącej własności indywidualnej- w bloku śródrynkowym. W miastach lokowanych później, miejsce na budynek rady miejskiej było już przewidziane, np. Gdańsk.

Program budowlany ratusza w każdym mieście był odmienny i nie do przewidzenia w pełni w chwili przystępowania do budowy. Stąd proces budowy ratusza miewał często charakter procesu permanentnej nadbudowy, rozbudowy, przebudowy i adaptacji pomieszczeń już wykonanych oraz przyłączania do ratusza budynków handlowych z nim sąsiadujących- kres tego nastąpił dopiero w XVII w. W ratuszu znajdowały się pomieszczenia dla poszczególnych kolegiów zarządzających miastem i dla ich przewodniczących oraz kancelarii, nadto ich kaplice, skarbiec, salki dla straży oraz dla aresztantów, a także pomieszczenia, które dziś nazwalibyśmy lokalami klubowymi.

Wieże ratuszowe były zazwyczaj bardzo wysokie. Spełniały funkcje punktów obserwacyjnych i orientacyjnych (dla zbliżających się do miasta), były też symbolami samodzielności i niezależności.

Dwór Artusa- w niektórych miastach wznoszono specjalne budynki usytuowany w samym centrum, w których odbywały się spotkania towarzyskie elity, np. Toruń, Gdańsk. W Polsce dwory Artusa zakładane i odwiedzane były przez przedstawicieli warstwy mieszczańskiej. Były miejscem spotkań kupców, siedzibą kilku bractw, których nazwy wywodziły się od ław. Bractwa gromadziły elitę- przedstawicieli patrycjatu i bogatego mieszczaństwa, dla rzemieślników, kramarzy oraz wszystkich trudniących się pracą najemną wstęp był surowo zakazany.

Budowle handlowe na rynkach miast- obok ratusza na rynku znajdowały się budowle o mniej reprezentacyjnym, a bardziej utylitarnym charakterze. Były to głównie kramy kupieckie, a także budynek wagi miejskiej. Kramy grupowane były w gęsto zestawiane zespoły, ustawione rzędami i wedle branż.

Sukiennice- były to zespoły kramów sukienniczych, występujące w miastach gdzie handel suknem importowanym miał duże znaczenie. Wznoszono je od średniowiecza do XVII wieku, np. Kraków, Wrocław, Poznań. Były zespołami kilkudziesięciu murowanych wąskich kramów, ciągnących się po obu bokach szerokiej ulicy nakrytej dachem (Kraków, Wrocław- długość ulicy wynosiła 100m), z wjazdami kontrolowanymi i zamykanymi. W dolnych lub górnych kondygnacjach znajdowały się składy, a być może i mieszkania dla kupców przyjezdnych.

Umocnienia miejskie

Murów miejskich nie wytyczano w trakcie rozmierzania miasta. Wiele miast uzyskało mury obronne za Kazimierza Wielkiego. Często poprzedzał ich wzniesienie wał, a budowa murów trwała wiele stuleci i ciągle je modernizowano. Budowę murów rozpoczynano od wznoszenia wież bramnych. Mury miejskie były niższe od zamkowych i posiadały baszty (otwarte od strony miasta). Wraz z rozwojem broni palnej w XV w. dodawano zewnętrzne linie wałów lub niższych murów, budowano nowe baszty i basteje oraz wzmacniano obronę bram dodając przedbramia i barbakany (Kraków, Warszawa, Toruń). Jednocześnie podwyższano wieże, co wiązało się z reprezentacyjnością i funkcjami symbolicznymi (np. Kraków, Gdańsk).

Wjazdy do stref budowlanych miast wiodły przez wieże często zdobione, zwłaszcza na terenach północnych, blendami i dekoracyjnie zwieńczone. Miały one funkcje nie tylko obronne, ale symbolizowały też siedzibę władzy. Dlatego też wszelkie ich nadbudowy i rozbudowy w końcu XV w. miały także na celu podniesienie reprezentacyjności wjazdu do miasta.

Budownictwo mieszkaniowe w miastach

Schemat zabudowy działki miejskiej wykrystalizował się w XV w. W XVI i XVII w. był w zasadzie podobny na całym obszarze ziem polskich. Podstawową cechą domów miejskich i kamienic mieszczańskich podobnie w średniowieczu jak i w XVI-XVII w., była ich wielofunkcyjność. Na działce znajdował się kompleks budynków zawierających pomieszczenia, w których właściciel- wraz z rodziną i domownikami- mieszkał (budynek frontalny), pracował (w przyziemiu budynku frontowego)oraz przechowywał swój dobytek (w piwnicy, na wyższych kondygnacjach, na poddaszu), niezależnie od tego, czy był to dom kupca, czy rze­mieślnika. Nawet rezydencje patrycjuszy w programie swym uwzględ­niały pomieszczenia handlowo-reprezentacyjne i magazynowe.

Głównym elementem zabudowy był budynek znajdujący się przy ulicy i bezpośrednio z niej dostępny, a zajmujący całą szerokość działki. Dzięki takim budynkom rynek i pobliskie ulice uzyskiwały pierzeje zwarte. Elementami pozostałymi były oficyny, usytuowane przy bocznej granicy działki oraz oficyna poprzeczna, znajdująca się w głębi działki. Jeśli długość działki była równa szerokości bloku, owa oficyna poprzeczna tworzyła pierzeje ulicy znajdującej się na tyłach bloku zabudowy. W oficynie bocznej znajdowały się niektóre pomieszczenia gospodarcze, np. kuchnia. Mieszkała tutaj również służba i czeladź, mieściły się w niej łaźnie dla domowników, pomieszczenia dla hodowanych zwierząt itd. Oficyna boczna połączona była z pomieszczeniami znajdującymi się na piętrze budynku frontowego bezpośrednio, bądź za pośrednictwem krytej galerii (połączonej z podwórzem schodami), wiodącej także do ustępu, a niekiedy także do oficyny poprzecznej. Gdy nie było oficyny bocznej, galeria łączyła, wzdłuż muru granicznego, piętro domu frontowego z piętrem oficyny poprzecznej W oficynie poprzecznej znajdowały się dodatkowe pomieszczenia mieszkalne, produkcyjne i przede wszystkim magazynowe.

Fronty poszczególnych domów były zazwyczaj wąskie i miały od 6-8 m. W XV w. kamienice były dwutraktowe. Już w końcu wieku XV rozpoczęto pogłębianie zabudowy działek przez do­stawianie od tyłu kamienicy frontowej trzeciego traktu. Zjawisko to staje się typowe w XVI i XVII w., oddziałując silnie na rozplanowanie nowo stawianych domów. Dotyczy to zwłaszcza domów rzemieślniczych, w których obszerna izba tylna, tzw. „na zadzi", była głównym pomieszcze­niem produkcyjnym i reprezentacyjnym. Zapewne tu przyjmowało się klientów, omawiało zamówienia itd.

Prawdopodobnie inną funkcję pełniła izba tylna w domach kupieckich, zwłaszcza w kamienicach północnej RP, gdzie reprezentacyjnym po­mieszczeniem, w którym załatwiano transakcje handlowe, była niezwykle obszerna sień, zajmująca niekiedy całą szerokość domu, najwyższa ze wszystkich pomieszczeń, również bogato zdobiona (np. kamienica „Pod Lwem" w Toruniu).

W układach wielopasmowych wznoszono jedną lub więcej izb w trze­cim trakcie, a znane są również przykłady narastania większej liczby traktów. Pogłębianie zabudowy powodowało wydzielenie traktów we­wnętrznych, nieoświetlonych, przeznaczonych na klatki schodowe lub urządzenia gospodarcze i grzewcze.

Bar­dzo wiele kamienic nie było tworem jednorodnym (np. Toruń, Kraków, Zamość). Powstawały one etapami i bardzo często w konstrukcji drewnianej, wymienianej stopniowo na ściany murowane. Dotyczy to zwłaszcza izb w trzecim trakcie w parterowych domach miejskich, które w okresie XVI-XVII w. przebudowano z drewnianych na murowane. W większości miast małych i średnich przeważała zabudowa drewniana.

Po 1500 r. następuje zróżnico­wanie zabudowy miejskiej pomiędzy Polską południową i północną. Na terenie Małopolski widoczne są powiązania kulturowe i obyczajowe z te­renami Śląska, Czech, Moraw i południowo-wschodnich Niemiec, nato­miast w Polsce północnej, zwłaszcza na Pomorzu, na rozpowszechniający się typ zabudowy bardzo silnie oddziaływują wpływy północnoeuropejskie, zwłaszcza z Niderlandów.

Cechą charakterystyczną kamienicy mieszczańskiej na obszarze północnej Rzeczypospo­litej była niezwykle obszerna i wysoka sień, zajmująca całą szerokość frontowej części kamienicy, która pełniła funkcje handlowo-reprezentacyjne. Brak jest tutaj charakterystycznej dla Polski południowej „izby na zadzi" (związanej na tych terenach- jak się wydaje- przede wszystkim z domami rzemieślników). Geneza tego typu kamienicy sięga średniowiecza, lecz w okresie Odrodzenia zmie­niła się dość zasadniczo jego funkcja. Dawna kamienica- spichrz na­biera charakteru mieszkalno-reprezentacyjnego. Funkcje magazynowe przejęły budynki w głębi działki, gdzie pojawił się murowany spichrz z wjazdem na podwórze. W większych miastach północnych (Toruń, Gdańsk i in.) przeważały kamienice szczytowe, trójtraktowe, np. gdańska kamienica „Pod Lwem".

W miastach omawianego okresu rozwijają się stare i powstają nowe formy mieszkalnictwa zbiorowego. W XVII wieku w Gdańsku po­jawiały się budynki wielomieszkaniowe, czynszowe, przeznaczone dla ubogich. Domy te, niemal wyłącznie drewniane, na planie prostokątnym, o konstrukcji szkieletowo-ramowej, były jednopiętrowe, galeriowe i na każdej kondygnacji mieściły kilka (zazwyczaj od 6 do 8) jednakowych mieszkań, ograniczonych jedynie do izby lub do izby i sieni. Do mieszkań na parterze wejście prowadziło bezpośrednio z ulicy, na piętrze- z drewnianej galerii przebiegającej na całej długości budynku.

Inną formą mieszkalnictwa zbiorowego były bursy dla uczniów. Pierw­sze tego typu budowle pojawiły się w Krakowie już w XV w. Również w innych miastach powstają bursy dla niezamożnej młodzieży, jak tzw. Ekonomia w Toruniu, zbudowana w 1601 r. (ul. Piekary 42), w for­mie dużego, dwupiętrowego budynku ustawionego kalenicą równolegle do ulicy, z dziedzińcem otoczonym piętrowymi domkami.

Istniejące już w średniowieczu w większych miastach zespoły domów duchowieństwa (tzw. kanonie) uległy w XVI-XVII w. tak daleko idącej przebudowie, że należy je traktować jako budowle nowe. W pierwszej połowie XVI w. wykazywały one jeszcze silne tradycje gotyckie. Były to w tym czasie zazwyczaj budynki jednotraktowe i dwu­pasmowe, mieszczące pośrodku sień ze schodami, a po obu jej stronach izby. Ten sam układ powtarzał się na piętrze, gdzie mieściło się repre­zentacyjne mieszkanie z bogato zdobionymi stropami drewnianymi.

XVI- poł. XVII

W XVI i l po­ł. XVII w. w Polsce dochodzi do ożywienia gospodarczego i wzrostu znaczenia mieszczan. Architektura renesansowa miast znajduje dobre warunki do rozwoju. Następuje ewolucja form zabudowy odpowiadająca lokalnym potrzebom, jak też przenoszenie na teren Polski pewnych form obcych za pośrednictwem obcych artystów i rzemieślników, głównie z Włoch.

Nowe formy budownictwa były silnie ograniczone istniejącym już zagospodarowaniem terenu i wykształconymi formami przestrzennymi. Dotyczy to nie tylko miast większych, które u schyłku średniowiecza miały już intensywną zabudowę murowaną. Również w mniejszych mia­stach, przeważnie o zabudowie drewnianej, zmiany ograniczone były istniejącą parcelacją, własnością terenu, jak też przyzwyczajeniami lud­ności i umiejętnościami technicznymi wykonawców. Świadczą o tym nie tylko nowe domy powstające na wąskich, średniowiecznych działkach, ale również działki w nowych miastach, których wymiary i proporcje utrzymywały się w średniowiecznych tradycjach. Jedynie tam, gdzie w nową zabudowę angażowano większe kapitały (kamienice patrycjuszy, rezydencje magnackie, budowle publiczne), istniała możliwość swobod­niejszego kształtowania budynków, często na dwu- lub trzech połączonych dawnych parcelach, zgodnie z ich przeznaczeniem, potrzebami użytkowymi i poglądami arty­stycznymi. W rezultacie w XVI w. w obrębie ograniczonych murami stref budowlanych miast zaczęły pojawiać się przyuliczne pałace bogatych mieszczan (czasem z wykorzystaniem fragmentów budynków już istniejących). Fasady tych pałaców wyróżniały się w pierzejach niekiedy swą wysokością, zawsze zaś szerokością.

W wieku XVI zasadniczo przeobraża się architektoniczne oblicze miast, lecz przeobrażenia te są powierzchowne, dotyczą głównie zewnętrznych form budynków. Zamiast wysokich gotyckich dachów i szczytów zjawia się attyka-dekoracyjna ściana osłaniająca dach. Pojawiają się też profilowane obramienia okien i bogato ukształtowane portale oraz nowa faktura ścian tynkowanych i ozdabianych dekoracją rysunkową w nowej technice zestawiania barwnych tynków-sgraffito. W tym duchu następuje przebudowa ratuszy, sukiennic i domów mieszkalnych np. Poznań, Chełmno, Kraków, Sandomierz, Tarnów, Kazimierz Dolny.

Ponadto zmienia się wówczas układ pomieszczeń w kamienicach , na piętrze zjawiają się duże izby różnej wielkości, co znajduje wyraz na zewnątrz w niesymetrycznym rozmieszczeniu otworów. W większych miastach, w domach zamożnych mieszczan lub w domach miejskich wznoszonych przez kler i szlachtę, spotykamy dziedzińce z galeriami lub nawet dziedzińce arkadowe.

Nowe koncepcje urbanistyczne, pochodzące głównie z Włoch, zastosowano w Polsce w XVI w. kilkakrotnie przy budowie miast nowo zakładanych. Czołowe miejsce w Polsce zajmuje tu Zamość. Posiada osiowy układ z rynkiem głównym i dwoma bocznymi oraz zamkiem- pałacem na osi układu miasta, otoczonego już nie murami, lecz nowożytną fortyfikacją bastionową. Cechą charakterystyczną Zamościa są podcienie otaczające rynek i przebiegające również wzdłuż głównych ulic prowadzących do rynku. Podcienia są jeszcze jedną cechą charakterystyczną budownictwa miejskiego w XVI i pocz. XVII w. i występują w wielu miastach Polski- głównie na Śląsku, np. Głogów.

1

---