Aleksandra Jędrusińska

Kierunek: kulturoznawstwo

Specjalność: rosjoznawstwo

Rok II, gr. 1­­1:30 - 13:00

PRACA SEMESTRALNA

„Miasto sprzeczności i przeciwieństw.

Petersburg w prozie Mikołaja Gogola.”

Decyzja Piotra Wielkiego, o wzniesieniu nowej stolicy - Petersburga, była jednym z jego największych i najśmielszych czynów. Budowę miasta rozpoczęto w 1703 roku, w 1712 stało się nową siedzibą rosyjskich carów, w 1725, kiedy umierał Piotr I żyło w nim już 40 000 ludzi, a jeszcze więcej w otaczających je obozach pracy. Prace przy rozbudowie trwały nieustannie, długość dnia roboczego była niczym nieograniczona. Warunki, w jakich powstawało miasto były niezwykle uciążliwe, bagniste tereny, niezliczone ilości wysp, surowy klimat. Sprzyjały one jedynie chorobom i nadmiernemu wycieńczeniu fizycznemu tysięcy chłopów, z głodu mrozu i wyczerpania zginęło w trakcie budowy tysiące ludzi przymusowo do niej wysyłanych. Petersburg stał się "oknem na świat" oraz symbolem europeizacji Rosji.

Europeizacja formalnie zapoczątkowana przez Piotra Wielkiego z czasem stawała się bardziej potrzebą klasy panującej, szlachty, inteligencji mieszczańskiej, niż chłopów i "obszcziny". Petersburg bardzo szybko zaczął jawić się miastem pełnym sprzeczności i przeciwieństw. Temat ten podejmowany był przez myślicieli europejskich i rosyjskich w trakcie procesu rozkwitu nowej stolicy, jak i późniejszych. Przez jednych dzieło Piotra było wychwalane, uznane za bezprecedensowe powiększenie cywilizacji europejskiej inni między innymi Rousseau jednoznacznie sugerowali, że car "chciał z początku uczynić ze swego ludu Niemców, Anglików, gdy tymczasem trzeba było zacząć od zrobienia z nich Rosjan, Przeszkodził swym poddanym stać się kiedykolwiek tym, czym mogliby zostać, a przekonał ich, że są tym, czym nie byli". Zarys problemu ukazuje w swojej prozie również Mikołaj Gogol.

Gogol twórca szkoły naturalnej, w cyklu petersburskim opisywał, życie codzienne szarych ludzi. Jako prekursor prądu realistycznego w literaturze cechowało go przede wszystkim dążenie do możliwie najbardziej prawdopodobnego i zbliżonego do rzeczywistości przedstawienia świata na kartach książki. Łatwo dostrzec, że akcja opowiadań rozgrywa się w dokładnie określonym miejscu - mieście Petersburgu, oraz czasie - latach współczesnych Gogolowi. Najważniejszą jednak z naszego punktu widzenia cechą noweli jest kreacja bohatera w konwencji realistycznej. Nowele te są w gruncie rzeczy typową dla twórczości realistycznej analizą aspektów psychologicznych i społecznych szerszego zjawiska na przykładzie wybranego modelu. Czytelnik ulega wrażeniu, że opisywana postać istniała kiedyś naprawdę, więc mocniej i emocjonalnie angażuje się w lekturę. Autor w sposób ten, w tym przypadku Gogol osiąga zamierzony cel - złudzenie prawdziwości opisywanego świata, mimo tego, że bohaterowie pokazani są w momentach paradoksalnych i pełnych absurdu sytuacjach. Proza mistrza groteski, którym niewątpliwie był Gogol, jest głęboką, satyryczną analizą miasta współczesnego i jego mieszkańców.

Petersburg w prozie Gogola jawi się, jako miasto pełne głębokich sprzeczności i wewnętrznych przeciwieństw. "Miasto o straszliwej sile niszczącej, która deformuje charakter ludzki... Miastem okrutnym, w którym wszystkie siły sprzysięgły się na zgubę człowieka" . Stolica Piotrowa to wielka gubiąca człowieka maszyna biurokratyczna, maszyna napędzana tabelą rang, gdzie obok "maleńkiego człowieka", pojawia się cała hierarchia urzędników i arystokratów. Problem ten autor rozwija głównie w "Pamiętniku szaleńca" (Записки сумасшедшего 1834). Opowiadanie "Newski Prospekt" (Невский проспект 1835) daje nam obraz miasta, w którym czyste, ludzkie marzenia, zostają zdyskwalifikowane przez odpychającą rzeczywistość. "Szynel" (Шинель 1842) jest pochyleniem się nad człowiecza bezradnością, krzywdą i biedą. Problematyka poruszana we wszystkich opowieściach z cyklu petersburskiego wiąże się z wartością zła, i tego jak powierzchowny blask przykrywa wewnętrzna pustkę, współczesnych miast europejskich, pełnych niesprawiedliwości i nieszczęścia maleńkich ludzi. Praca ta ma być próbą zarysowania głównych dychotomii petersburskiego społeczeństwa. Analizę poszczególnych par dystynktów oprzemy na interpretacji konkretnych utworów, w których są one wysunięte na pierwszy plan.

Opowiadanie „Szynel” jest wzorcowym przykładem szkoły naturalnej, dzieło przedstawia nam w typowy sposób gogolowska wizję świata, gdzie satyryczny opis trudnych życiowych problemów, prowadzi nas do ironii. Komicznymi stają się sytuacje tragiczne.

Historia opowiada o skrybie kancelaryjnym Akakiuszu Akakiuszowiczu Kamaszkinie, który ogranicza swoją egzystencję do bezmyślnego przepisywania dokumentów. Jest człowiekiem skrzywdzonym i poniżonym przez los. Ograniczony przez swe ubóstwo intelektualne i materialne, postanawia sprawić sobie nowy płaszcz. Poruszył niebo i ziemię, by zdobyć na niego fundusze i osiągnąć szczęście. Życiowy nieudacznik, zanosi do krawca swój jedyny przechodzony płaszcz. Mistrz igły ani myśli naprawiać stare okrycie, namawia bohatera do uszycia nowego. Kosztem niebywałych wyrzeczeń Kamaszkin staje się w końcu posiadaczem "najpiękniejszego płaszcza na świecie". Wreszcie może poczuć się równy innym ludziom. Wkrótce zostaje napadnięty i ograbiony z dumy swego mizernego życia. W rozpaczy zwraca się o pomoc do wysokich urzędniczych szarż, gdzie, oczywiście, spotyka się z ostrą odprawą. Szala upokorzeń przeważa, czego efektem końcowym jest samobójstwo urzędnika.

Opowieść jest konfrontacją różnic pomiędzy „małym człowiekiem”, a biurokratycznymi trybami systemu oraz pozycji „małego człowieka” wobec organizacji społeczeństwa. Główny bohater jest radcą tytularnym „w departamencie nie okazywano mu żadnego szacunku” , człowiekiem biednym, bo zarabiającym 400 rubli miesięcznie. Musi zmierzyć się z ludźmi wyższej rangi, z którymi na co dzień jest mu dane pracować, z pozoru szlachetnymi i uczciwymi, w rzeczywistości jednak „pełnymi rozjuszonego chamstwa” , czuje się przez nich poniżany i źle traktowany. Tutaj widzimy pierwszą antynomię, życia codziennego w nowej wspaniałej stolicy, człowiek o niskiej pozycji społecznej, nie może oczekiwać na jakikolwiek szacunek całej reszty społeczeństwa wyżej usytuowanej. Na niej jednak się nie kończy tenże sam „mały człowiek” musi zmierzyć się z przyrodą, która jest nieubłagalna, a północne mrozy nie do zniesienia zwłaszcza dla ludzi ubogich, których nie stać na ciepłe odzienie, do nich właśnie należy Akakiusz. Kiedy sprawia sobie nowy szynel, przydarza mu się kolejna paradoksalna sytuacja, wszyscy pracownicy biura zaczynają się nim interesować, bohater odczuwa zmianę, jaką dał mu nowy płaszcz, jest to zadziwiające, jak na odbiór człowieka, może wpłynąć jego ubiór „nie mógł się nie cieszyć, jak widział, że wszyscy chwalą szynel” . Na bohatera, czeka kolejne dużo trudniejsze wyzwanie, jest nim spotkanie z urzędnikiem, który wpadł już w niszczące człowieka tryby systemu. Po tym, jak go obrabowano, zgłosił się na komisariat tam najpierw nie chciano go przyjąć. Do komisarza udało mu się dostać dopiero wtedy, gdy skłamał, że przybywa z departamentu w sprawie urzędowej, incydent z płaszczem został potraktowany w sposób lekceważący „znaleźli się urzędnicy, którzy nie omieszkali i tym razem pośmiać się z pana Akakiusza” . Cały szereg kpin skierowanych na jego osobę przyczynił się do decyzji o wizycie u ekscelencji, jednak i tam został nieludzko potraktowany a sam dygnitarz był „zadowolony i upojony myślą, iż słowo jego może pozbawić człowieka zmysłów” W ten właśnie sposób Gogol obciążył za śmierć bohatera antyhumanistyczną organizację życia społecznego opartej na budującej niezliczone konflikty i sprzeczności „tabeli rang”.

Jak już wcześniej mówiliśmy, Petersburg był centralnym ośrodkiem zreformowanej przez Piotra Rosji. Porządek administracyjny nowej stolicy Imperium osadzony był na "całym systemie służby państwowej, cywilnej i wojskowej ujętej w jednolity schemat przewidujący 14 stopni, według których mogli awansować urzędnicy i oficerowie" . "Tabela rang" pojawiła się w 1722 i z późniejszymi zmianami przetrwała do upadku caratu, a to, w jaki miała wpływ na życie ludzi opisuje Gogol nie tylko w „szynelu”. Dużo bardziej wyrazisty obraz demona rangi, który może zawładnąć człowiekiem ukazany jest w „Pamiętniku Szaleńca".

Bohaterem noweli po raz kolejny jest pracownik departamentu, podobnie jak Kamaszkin nie cieszy się szacunkiem. Tabela rang mocno rzutuje na całe jego życie osobiste i zawodowe. Różnica pozycji w tym kastowym systemie, jakie występują pomiędzy ludźmi zaprowadzi go do obłędu. Pewnego dnia wezwany do gabinetu przez naczelnika wydziału, otrzymuje reprymendę, że zamienił parę słów z córką dyrektora, postanawia nie dać się tak więcej traktować; „I ja będę radcą stanu, a może, da Bóg, jeszcze czymś więcej. I ja zdobędę reputację, może jeszcze lepszą od twojej!” . Popryszczyn pragnąc zrealizować marzenie o córce dyrektora, kolejny raz zderzy się z przytłaczającą rzeczywistością życia w Petersburgu. Nie jest, bowiem w stanie przekroczyć granicy/rangi, która nie pozwala na zdobycie kobiety. Wpada w sidła systemu, zdaje sobie sprawę z tego, że osobom wyższej rangi przypadają w życiu większe dobra, mówi: „chciałbym zostać generałem, żeby zobaczyć, jak to oni będą nadskakiwać i wyprawiać przeróżne sztuczki, a potem powiedzieć im, że pluję na nich oboje”. Z drugiej strony zdaje sobie sprawę z tego, że wszyscy ludzie są równi, nie rozumie, czemu ocenia się innych z perspektywy tego, który szczebel drabiny hierarchii społecznej zajmują. Mimo wszystko jednak chęć zwyciężenia z własnym, parszywym losem prowadzi go do obłędu. Pewnego dnia budzi się ze świadomością tego, że jest królem Hiszpanii. Od tego momentu zaczyna z pogardą patrzeć na wszystkich pracowników departamentu, nie kłania się nawet naczelnikowi, myśli, że jest to dzień jego „Triumfu”. Marzenie przeciętnego mieszkańca stolicy Grodu Piotrowego zderza się z rzeczywistością, wybranka go odrzuca, co więcej zostaje uznany za niezrównoważonego psychicznie. Tutaj zauważamy kolejna dychotomie wielkiego miasta, pacjentów szpitala dla obłąkanych traktuje się z kija, pracownicy zakładu nieludzko obchodzą się z bohaterem, Popryszczyn mimo choroby zdaje sobie sprawę z tego, że system, w jakim przyszło mu żyć, prowadzi do antynomii społecznej, gdzie „mały człowiek”, przeciętny mieszkaniec, nie ma dla siebie miejsca przy wysoko postawionych oficerach, naczelnikach i dyrektorach. Wątek buntu przeciwko ustalonemu z góry ładowi Petersburga poruszany jest także w innych opowiadaniach.

„O jakże odpychająca jest rzeczywistość! Czymże jest ona wobec marzenia!”

- słowa te można uznać za kluczowe dla opowiadania „Newski Prospekt” oraz nawiązujące do „Pamiętnika Szaleńca”. „Newski prospekt”, składa się z dwóch samodzielnych wątków powiązanych motywem ohydnej rzeczywistości. „ostra kontrastowość obu nowel niesie najważniejszą treść ideową” Pierwsza część to historia malarza Piskariowa, bohaterem drugiej części jest porucznik Pirogow. Obie postacie występują koło siebie tylko raz. Spacerując jednego wieczora Newskim Prospektem ujrzeli kobiety, które uznali za swoje ideały, jak się szybko okazało, były to wybranki najśmielszych marzeń.

Gogol zaczyna opowieść od charakterystyki Newskiego Prospektu, która jest bardzo istotna dla dalszej części utworu. „Nie masz nic piękniejszego nad Newski Prospekt” . Tym zdaniem charakteryzuje główna arterię Petersburga, która bardzo szybko okaże się zabójczą dla ludzkich pragnień rzeczywistością, kryjącą się pod pozorami blasku i świetności. Schemat opisu oparty jest na zmianach, jakie zachodzą w mieście w ciągu doby. Już tutaj widać pierwsze dystynkty „wczesny poranek (…) pełen jest staruszek w podartych spodniach (…) żebracy gromadzą się przy drzwiach (…) o tej porze nie przystoi wychodzić damom (...) O godzinie dwunastej robią najście guwernerzy wszelakich narodowości (…) o trzeciej nowa zmiana, cały pokrywa się urzędnikami(…)od godziny czwartej Newski prospekt pustoszeje” , jak widać każdy moment dnia podporządkowany jest innej grupie społecznej, podobnie jest po zachodzie słońca, kiedy ulica na nowo budzi się do życia. I tak jednej nocy spotkali się na niej Piskariow i Pirogow.

Ten pierwszy był artystą - malarzem, nieśmiałym młodzieńcem, posiadającym jednak w głębi duszy iskrę, gotową rozpalić uczucia nie do opisania. Postanawia tropić śliczne „bóstwo”, wchodzi za nią do kamienicy, przeżywa szok, po przekroczeniu progu mieszkania cudna kobieta z marzeń, zostaje skontrastowana z „ohydna jaskinią, gdzie zwykła zamieszkiwać nędzna rozpusta (…) gdzie kobieta ozdoba świata, utraciła wraz z czystością duszy całą swą kobiecość” . Piskariow nie może uwierzyć, że taka piękność, może żyć w takim miejscu. Ta niezwykłość wybranki, staje się jego przekleństwem. Ideał ze snów, staje się nieodłącznym elementem życia bohatera, wyobraża on sobie, jak jedzie do niej karetą, jak jej strój świadczy o jej wyrafinowanym guście, jak daje mu znak do tańca, jak traci z oczu niespotykaną suknię i nie może już jej znaleźć. Artysta uświadamia sobie, że spał, a „przykry zamglony świat” staje się opozycją „jakże uroczego snu!” Piskariow każdego wieczoru marzy, by sen znowu się zjawił, aż w końcu wyobrażenia te stają się jego życiem, prowadzą go do obłędu. Ostatecznie, kiedy okazuje się, że marzenia nie mogą się zrealizować, bo muza malarza, z pogardą traktuje jego propozycję zaślubin, bohater popełnia samobójstwo stając się ofiarą szalonej miłości na śnie, zderzonej z jawą.

Pirogow, niedawno otrzymał rangę porucznika, podobnie postanowił podążyć za swą wybranką, z tą tylko różnicą, że jego cel jest prosty, zdobyć ją za wszelką cenę, nie pogrążając się w idealizowanych marzeniach. Żeby móc się widywać ze śliczna Niemką, zamawia u jej męża ostrogi i mimo wyraźnego oporu kobiety nie rezygnuje ze swych starań,. Ostatecznie podstępem udaje mu się uwieść ładną blondynkę, świadkiem tańca staje się jej mąż rzemieślnik, który bez ogródek postanawia się rozprawić z Pirogowem, porucznik zostaje poniżony. Schiller zdenerwowany umizgami zalotnika, upadla go dotkliwym pobiciem. Tym właśnie faktem Gogol po raz kolejny pokazuje, Petersburg jako miasto pełne sprzeczności. Cel, jaki postawili przed sobą bohaterowie, mieszkańcy miasta był identyczny - zdobyć kobietę, doprowadził ich jednak do paradoksalnie innego efektu, Piskariow popełnia samobójstwo, Pirogow cieszy się zdrowiem i zajada czekoladki. Newski Prospekt oszukał tak samo malarza i porucznika, zwiódł ich swym pięknem i blaskiem, które kryją w sobie trywialną rzeczywistość.

Podsumowując warto wyjść od tego, że Gogol jadąc do Petersburga żywił z nim ogromne nadzieje, jednak jak tylko do niego przybył rozczarował się miastem, a na koncepcji par sprzeczności i przeciwieństw, oparł cały cykl opowiadań petersburskich. Gogol skupia się na normalnych „małych ludziach” będących członkami klasy średniej oraz pełnym antynomii życiu społecznym, Opisuje Petersburg, jako wielką współczesną metropolię, w której rządza władzy i pozycji, nie jest w stanie przeciwważyć normalnemu funkcjonowaniu człowieka pełnego marzeń i wzniosłych ideałów dobra, piękna i miłości.

W gogolowskiej wizji miasta źródła całego zła dopatrywać można się w postępie cywilizacji oraz reformach Piotra I, które prowadziły do zburzenia starego ładu społecznego opartego na więzi społecznej i zastąpienia go między innymi sztucznym tworem, jakim była tabela rang. W nowej destrukcyjnej dla jednostki rzeczywistości, „małego człowieka” dąży do podwyższenia swojego miejsca w kastowym otoczeniu stolicy, musi się skonfrontować z urzędnikami i ogromnym przytłaczającym miastem, w szczególności Newskim Prospektem. Centrum Petersburga olśniewające swym blaskiem, chowa w bramach kamienic biedę, nędzę i nieszczęście ludzkie. Piękne kamienice stanowi kontrę dla zaniedbanych dzielnic w koło centrum. W mieście, gdzie każde wspaniałe marzenie, każdy cel przegrywał w walce z koszmarną rzeczywistością nie trudno o obłęd. Gogol dokonuje tutaj odkrywczego zabiegu kompozycyjnego, przez absurd i groteskę daje czytelnikowi do zrozumienia, że to biurokratyczna maszyna jest obłędem, który zniewala ludzki umysł. Jednostka, rzekomo rozumna, będąca w panowaniu nieludzkich rządz awansu społecznego zatraca swoje człowieczeństwo, a prawdziwe wartości i dobro, mieszkaniec metropolii może poznać wyzbywając się obowiązujących w mieście zasad obyczajowych.

Ważnym punktem odniesienia autora opowieści są szatańskie warunki przyrodnicze terenu, na jakim powstała nowa stolica. Widzimy to na przykładzie człowieka, który musi zmierzyć się z chłodem. Dzika przyroda północnego rejonu Rosji przeciwstawiona została wzniesionemu na ścisłych planach zabudowy Petersburgowi.

W opowiadaniach petersburskich jednym z najbardziej zarysowanych problemów, jest „mały człowiek” w konflikcie z całym otoczeniem. W antyludzkiej rzeczywistości, jaka nastała w rezultacie rozpoczętego przez Piotra Wielkiego procesu europeizacji, musiał odnaleźć siebie, co w kontekście prawosławnych wartości i kolektywistycznej tradycji Moskiewskiej Rusi, było niewykonalne i prowadziło do obłędu.

BIBLIOGRAFIA:

1. L.Bazylow, Panowanie Piotra I i okres przewrotów pałacowych [w:] tenże, Historia Rosji,

Wrocław 2005.

2. B.Galster, Mikołaj Gogol [w:] pod. red. M.Jakóbiec, Historia literatury rosyjskiej, t.1,

Warszawa 1976.

3. B.Galster, Wstęp [w:] M. Gogol, Opowieści, Kraków 1972.

4. M.Gogol, Newski Prospekt [w:] tenże, Wybór utworów, Warszawa 1954.

5. M.Gogol, Pamiętnik Szaleńca [w:] tenże, Wybór utworów, Warszawa 1954.

6. M.Gogol, Szynel [w:] tenże, Opowiadania petersburskie, Warszawa 1980.

7. L.Liburska, Literatura rosyjska 1800-1861 [w:] pod. red. L.Suchanka, Rosjoznawstwo,

Kraków 2004.

8. W.A. Serczyk, Ku Europie [w:] tenże, Kultura rosyjska XVIII wieku, Wrocław 1984.

9. A. Walicki, Wstęp [w:] M. Gogol, Rewizor, Kraków 1966, s.III-XXIV.

10. A. Walicki, Kierunki i prądy myśli oświeceniowej [w:] tenże, Zarys myśli rosyjskiej. Od oświecenia do renesansu religijno-filozoficznego, Kraków 2005, s. 28-37.

Zob. [w:] W.A. Serczyk, Ku Europie [w:] tenże, Kultura rosyjska XVIII wieku, Wrocław 1984, s. 72-75.

J.J. Rousseau, Umowa społeczna, rozdz. VIII [w:] tenże, Umowa społeczna oraz Uwagi o rządzie polskim, oprac. B. Baczko, Warszawa 1966, s.55.

B.Galster, Wstęp [w:] M. Gogol, Opowieści, Kraków 1972, s. LVI.

L.Liburska, Literatura rosyjska 1800-1861 [w:] pod. red. L.Suchanka, Rosjoznawstwo, Kraków 2004, s.294.

Ibidem.

Ibidem.

Radca tytularny - jeden z niższych stopni służbowych w carskeijRosji.

Por. M. Gogol, Szynel [w:] tenże, Opowiadania petersburskie, Warszawa 1980, s.10.

Ibidem, s.12.

Ibidem, s.37.

Ibidem, s.43.

Ibidem, s.49.

Zob. L. Bazylow, Panowanie Piotra I i okres przewrotów pałacowych [w:] tenże, Historia Rosji, Wrocław 2005, s.149.

M. Gogol, Pamiętnik Szaleńca [w:] tenże, Wybór utworów, Warszawa 1954, s.294.

Ibidem, s.303.

M. Gogol, Newski Prospekt [w:] tenże, Wybór utworów, Warszawa 1954, s. 264.

B.Galster, Mikołaj Gogol [w:] pod. red. M.Jakóbiec, Historia literatury rosyjskiej, t.1, Warszawa 1976, s. 614.

M. Gogol, Newski Prospekt [w:] tenże, Wybór utworów, Warszawa 1954, s.243.

Ibidem, s.249.

Ibidem, s.257.

A. Walicki, Wstęp [w:] M. Gogol, Rewizor, Kraków 1966, s.VI.

B.Galster, Wstęp [w:] M. Gogol, Opowieści, Kraków 1972, s. LX.

9

---