Zbędny człowiek (rosyjskie lisznij czełowiek), typ bohatera ukształtowany w literaturze rosyjskiej w XIX w., będący swoistym ujęciem romantycznego bohatera bajronowskiego. Nazwa upowszechniła się dzięki noweli I. Turgieniewa Dziennik zbędnego człowieka (1850).
Istnieje bogata galeria zbędnych ludzi: tytułowy bohater poematu dygresyjnego A. Puszkina Eugeniusz Oniegin (1823-1831/1833); Pieczorin z powieści Bohater naszych czasów (1837-1840) M.J. Lermontowa; Beltow z powieści Kto winien? (1841-1847) A. Hercena; Agarin z poematu Sasza (1855-1856) N. Niekrasowa.
Cechy zbędnego człowieka można odnaleźć także w liryce, m.in. u M. Lermontowa, N. Ogariowa. Zbędny człowiek to wieczny tułacz, poszukiwacz przygody, cechuje go duże poczucie niezależności, intelektualizm, dążenie do prawdy; występuje przeciwko starym normom moralnym. Szczytne cele i słaba wola powodują, że jest rozdarty wewnętrznie, przegrywa swoje życie.
Rosyjski zbędny człowiek to “krewny” bohaterów literatury europejskiej (m.in. bohaterów Cierpień młodego Wertera J.W. Goethego, Adolfa B. Constanta, Czerwonego i czarnego Stendhala, Spowiedzi dziecięcej wieku A. de Musseta, Duszy w suchotach L. Sztyrmera, Bez dogmatu H. Sienkiewicza).
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego - Literatura Powszechna” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Anna Cisak, Maria Żbik. Rok wydania 1999.
Bohater naszych czasów (1838-1939), utwór M. Lermontowa, pierwsza rosyjska powieść psychologiczna. Składa się z cyklu 5 nowel połączonych osobą głównego bohatera, Pieczorina, reprezentującego typ tzw. zbędnego człowieka, symbol dramatu pokolenia podekabrystowskiego, pokolenia niewykorzystanych szans i możliwości. Lermontow, by jak najszerzej ukazać psychikę swego bohatera, przedstawił różne strony jego osobowości w poszczególnych częściach utworu, wprowadził do tekstu, w formie “znalezionego rękopisu”, dziennik Pieczorina. Stworzony przez Lermontowa “zbędny człowiek” często występował w prozie rosyjskiej XIX w. Bohater naszych czasów wpłynął na twórczość wielu pisarzy, m.in. F. Dostojewskiego, A. Hercena, L. Tołstoja, I. Turgieniewa.
Eugeniusz Oniegin (1823-1831), poemat dygresyjny A. Puszkina, napisany oryginalną 14-wersową (“onieginowską”) strofą, w którym autor połączył wątek epicki z liryzmem i licznymi dygresjami. Na szerokim tle obyczajowym i kulturowym Rosji Puszkin przedstawił wyraziste i jedyne w swoim rodzaju postaci Eugeniusza Oniegina, Tatiany Łariny i Włodzimierza Leńskiego. W ich dziejach zawarł problemy miłości i przyjaźni, uczciwości i obowiązku. Oniegin, należący do galerii tzw. zbędnych ludzi (zbędny człowiek), to typowy reprezentant szlacheckiej młodzieży, która mimo wykształcenia i inteligencji prowadzi próżniaczy tryb życia. Znudzony, podróżuje po Rosji. W majątku Łarinów poznaje Tatianę, która pokochuje go, jednak on nie potrafi docenić jej uczucia. Wdaje się w sprzeczkę z Leńskim, zabija przyjaciela w pojedynku. Wraca do Petersburga. Po latach znowu spotyka Tatianę, już jako żonę księcia, chce nawiązać z nią romans, jednak Tatiana odmawia. W postaci pięknej i wrażliwej Tatiany stworzył Puszkin ideał kobiety rosyjskiej o głębokich racjach moralnych, dojrzale traktującej swe powinności. Wyrazistą postać narratora oddzielił autor od bohaterów, w jego usta włożył liczne dygresje, refleksje, komentarze na różnorodne tematy, m.in. przedstawił przemyślenia o roli literatury, o własnym programie poetyckim.