GAMY - RODZAJE I ODMIANY - KOŁO KWINTOWE

W temacie "Nuty i klawiatura" wspomniano, że szereg dźwięków c, d, e, f, g, a, h, c,

odpowiadających klawiszom bialym, nazywa się szeregiem „diatonicznym” (ostatni

dźwięk jest powtórzeniem początkowego, lecz o „oktawę” wyżej).

Teraz dodamy, że szereg ten nosi też nazwę "skali dur" (lub skali durowej), albo

"gamy dur" (gamy durowej) a w szczególności gamy "C-dur", bowiem przyjęto,

że w nazwie gamy podaje się nazwę pierwszego jej dźwięku. W nutach zagranicz-

nych spotkamy nazwę "C Major" (Major = dur).

W temacie "Nuty i klawiatura" poznaliśmy też nazwy interwałów, czyli odległości

między dwoma wybranymi dźwiękami w obrębie oktawy.

Możemy zatem - uogólniając - powiedzieć, że gamę dur charakteryzuje stałe następ-

stwo (stały schemat), dotyczące odległości pomiędzy kolejnymi jej stopniami (dźwię-

kami), a mianowicie :

gdzie kolejne cyfry podają liczbę półtonów pomiędzy stopniami gamy,

i tak : 2 = 2 półtony = cały ton = sekunda wielka

1 = 1 półton = sekunda mała

Pełna nazwa tej gamy to gama dur naturalna. Inne jej odmiany podamy nieco dalej.

Jeśli więc spotkamy określenie "gama dur", to należy rozumieć, że chodzi o odmianę

"naturalną".

Drugi, podstawowy rodzaj gamy (skali), to gama (skala) moll (lub mollowa). Gama

ta odpowiada szeregowi dźwięków diatonicznych a, h, c, d, e, f, g, a, (jest to również

szereg białych klawiszy). Schemat tej gamy jest następujący :

Jak widać, w gamie moll mamy też dwie sekundy małe, ale występujące pomiędzy

innymi stopniami.

Pełna nazwa tej gamy to gama moll naturalna, lub eolska a w szczególności gama

"a-moll". W nutach zagranicznych spotkamy nazwę "A minor" (minor = moll). Inne jej

odmiany podamy nieco dalej.

Obie te gamy, C-dur i a-moll, tworzą parę gam równoległych. Jak widać, równoległa

gama mollowa leży o 3 półtony (o tercję małą) niżej od gamy durowej.

Zapis nutowy obu tych gam przedstawia się następująco :

Jeśli zagramy obie te gamy, to pierwszą cechą jaką spostrzegamy, to różnica w ich

brzmieniu, barwie i nastroju jaki wywołują. Potocznie i skrótowo mówi się, że gama

dur jest "wesoła" a gama moll "smutna". To wrażenie jest jeszcze mocniejsze jeśli

w każdej z nich zagrać triady harmoniczne (mowa o tym w innym temacie).

Na początku powiedziano, że w nazwie gamy podaje się nazwę jej dźwięku począt-

kowego. Z tego wynika, że gam jest conajmniej tyle, ile dźwięków w obrębie oktawy.

Dlaczego zastrzegamy, że conajmniej ? Bo - uwzględniając "enharmonię", która za po-

mocą znaków chromatycznych (patrz temat Nuty i klawiatura) pozwala na zapisanie

danego dźwięku na conajmniej dwa sposoby (n.p. cis = des) - liczbę gam należy co-

najmniej podwoić.

To teoria i nie przerażajmy się - nieco dalej wyjaśnimy, jak praktyka zredukowala

liczbę używanych gam do sześciu "krzyżykowych" i tyleż samo "bemolowych".

Ale nawet 12 gam dur i 12 moll, to też dużo - po co aż tyle ? Takie pytanie sta-

wia niemal każdy początkujący muzyk i znajduje odpowiedź, jeśli n.p. przyjdzie mu

współpracować z wokalistą, który powie n.p. : "nie daję rady, musimy to zagrać tro-

chę niżej (albo wyżej)". Innymi słowy, prosi o przetransponowanie (przeniesienie)

utworu do innej tonacji (tonacja bazuje na dźwiękach gamy, ale dodatkowo używa

wszystkich innych dźwięków, jakie kompozytor uzna za stosowne). Sami zaś kompo-

zytorzy piszą utwory w różnych tonacjach ze względu na ich odmienną barwę i na-

strój.

Jak budujemy te inne gamy ? Powielamy podany powyżej schemat skali durowej, lub mollowej poczynając od dowolnie wybranego dźwięku.

Pokazane poniżej "koło kwintowe" zbudowane jest w ten sposób, aby w kolejnych

gamach przybywało po jednym znaku chromatycznym, co oznacza, że w przypadku

gam krzyżykowych "idziemy" kwintami w górę klawiatury a w gamach bemolowych

w dół klawiatury (poczynając od C w obu przypadkach).

W związku z tym kolejne krzyżyki to : fis, cis, gis, dis, ais, eis

a kolejne bemole to : b, es, as, des, ges, ces.

Ich rozmieszczenie, jako znaków przykluczowych jest następujące :

Rysunek przedstawia koło gam w wersji praktycznej (skróconej). Idąc bowiem kwin-

tami w górę klawiatury, oprócz pokazanych gam C, G, D, A, E, H, Fis, możemy two-

rzyć dalsze gamy krzyżykowe aż do 12 znaków, a mianowicie : Cis, Gis, Dis, Ais, Eis,

His (ta ostatnia gama brzmi identycznie jak C).

Idąc zaś kwintami w dół klawiatury, oprócz pokazanych gam F, B, Es, As, Des, Ges,

możemy tworzyć dalsze gamy bemolowe też do 12 znaków, a mianowicie : Ces, Fes,

Heses, Eses, Asas, Deses (ta ostatnia też brzmi identycznie jak C).

Uwzględniając jednak fakt, że co do jakości brzmienia fis=ges, cis=des, gis=as, dis=es,

ais=b (winno być “hes”, ale w polskiej literaturze piszemy “b”), eis=f, his=c i dalej

ces= h, fes=e, heses=a, eses=d, asas=g, deses=c, zrezygnowano w praktyce z używania

gam mających ponad 6 znaków przykluczowych.

Podamy teraz inne, znane z teorii muzyki, odmiany gamy dur i moll (w porównaniu

z naturalnymi, omówionymi powyżej).

W gamie dur wyróżnia się jeszcze 2 dodatkowe odmiany a w gamie moll jeszcze

3 dodatkowe odmiany, które przedstawiono poniżej.

W gamie dur harmonicznej mamy obniżony VI stopień :

skutkiem czego występuje nowy interwał między VI i VII stopniem - sekunda zwięk-

szona, zawierająca 3 półtony.

W gamie dur miękkiej występuje obniżony VI i VII stopień :

W gamie moll harmonicznej mamy podwyższony VII stopień :

i podobnie jak w gamie dur harmonicznej, między VI i VII stopniem występuje se-

kunda zwiększona (3 półtony).

W gamie moll doryckiej mamy podwyższony VI i VII stopień :

Gama moll melodyczna stanowi połączenie gamy doryckiej w kierunku wstępującym

z eolską w kierunku zstępującym :

Przypomnijmy - wg tych schematów, t.zn. odległości między poszczególnymi stopnia-

mi, buduje się wszystkie gamy a ich nazwy określa nazwa pierwszego dźwięku (to-

niki).

Schematy te ujęto w tabeli poniżej, która podaje liczbę półtonów pomiędzy stopnia-

mi omawianych rodzajów i odmian gam :

uwagi : 2 = 2 półtony = caly ton = sekunda wielka

1 = 1 półton = sekunda mała

3 = 3 półtony = sekunda zwiększona

Opracował KLEZMER 01.02.2010 r.

---