Katarzyna Gawęda-Walerych
Ireneusz Sołtyszewski
Zastosowanie analizy
mitochondrialnego DNA
w badaniach
kryminalistycznych  perspektywy
Analiza mitochondrialnego DNA nymi zaletami mtDNA są: duża liczba ograniczoną autonomię [1]. Główną
(mtDNA) jest rutynową metodą sto- kopii w komórce i wyższa odpornoS
ć różnicę stanowi sposób dziedzicze-
sowaną w badaniach kryminalistycz- na degradację w porównaniu z jądro- nia: mtDNA dziedziczone jest wyłącz-
nych przy ustalaniu pokrewieństwa wym DNA. Uważa się, że druga nie w linii matczynej.
oraz w badaniach ewolucyjnych, an- z wymienionych cech wynika z koli- Wynika to z faktu, że mitochondria
tropologicznych i medycynie klinicz- stej struktury mtDNA oraz przyjmo- obecne w plemniku zawierające ok.
nej. Znajduje swoje zastosowanie wania przez niego konformacji su- 100 kopii mtDNA, po zapłodnieniu
tam, gdzie standardowe genotypo- perskręconej [8]. Cechy te pozwalają komórki jajowej, w której jest ok.
wanie w oparciu o układy mikrosate- na uzyskanie wyników nawet z bar- 100 000 cząsteczek mtDNA, degene-
litarne STR nie jest możliwe. W kry- dzo zniszczonego materiału, którego rują w wyniku niepoznanego dotąd
minalistyce takie badania wykonuje analiza z wykorzystaniem układów dobrze mechanizmu [5]. Ponieważ
się w przypadku S
ladów biologicz- STR jądrowego DNA jest utrudniona mtDNA nie podlega rekombinacji se-
nych o dużym stopniu degradacji lub niemożliwa. kwencja wszystkich krewnych w linii
bądx
S
ladów z natury zawierających W odróżnieniu od jądrowego DNA matczynej jest identyczna na prze-
małe iloS
ci jądrowego DNA, takich (jDNA) mtDNA nie jest związane strzeni wielu generacji (wyłączając
jak koS
ci, zęby czy trzony włosów. z białkami histonowymi i nie zawiera przypadki mutacji, polimorfizmów
Ponadto niektóre sekwencje mtDNA intronów. MtDNA koduje 13 polipep- i związanej z nimi heteroplazmii 
pozwalają na okreS
lenie przynależ- tydów z ok. 80 podjednostek białko- patrz dalej). Dlatego sekwencja
noS
ci gatunkowej S
ladów pochodze- wych zaangażowanych w fosforyla- mtDNA traktowana jest jako pojedyn-
nia zwierzęcego. cję oksydacyjną oraz 2 rRNA i 22 cze locus lub tzw. haplotyp.
tRNA, co zapewnia mitochondriom
Budowa mitochondrialnego DNA
Tabela 1
Podsumowanie głównych różnic między mitochondrialnym i jądrowym DNA
Mitochondrium jest organellą ko-
The summary of basic differences between mtDNA and nuclear DNA
mórkową odpowiedzialną za dostar-
czanie energii komórce w procesie
Cecha mtDNA DNA jądrowe
fosforylacji oksydacyjnej. Zawiera
ono własny materiał genetyczny 
Lokalizacja Mitochondria Jądro komórkowe
kolistą dwuniciową cząsteczkę mito-
chondrialnego DNA o długoS
ci ok.
50-kilku tys. kopii w komórce:
16 569 pz. [9]. Ewentualne różnice Liczba kopii 2 do 10 kopii na jedno 2 kopie w komórce
mitochondrium
w długoS
ci wynikają m.in. z insercji
lub delecji nukleotydów. Jedna z nici
Struktura Kolista dwuniciowa cząsteczka Liniowa dwuniciowa cząsteczka
mtDNA została nazwana ciężką H
Długość Ok. 16 569 pz Ok. 3,2 mld pz
(od ang. heavy) ze względu na dużą
Region niekodujący  ok. 7% Region niekodujący  ok. 97%
zawartoS
ć zasad purynowych, a dru-
Procentowa zawartość
genomu mitochondrialnego genomu jądrowego
ga lekką L (od ang. light) z powodu
regionu kodującego i
Region kodujący  ok. 93% Region kodujący  ok. 3%
dużej zawartoS
ci zasad pirymidyno- niekodującego
genomu mitochondrialnego genomu jądrowego
wych. Mitochondrialne DNA różni się
Dziedziczenie W linii matczynej Od obojga rodziców
od jądrowego DNA pod wieloma
Mutacje Rekombinacja
względami (tab. 1). Z punktu widze-
y
ródło zmienności
Brak zjawiska rekombinacji Mutacje
nia badań kryminalistycznych głów-
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 248/05 5
Genom mitochondrialny wyróżnia kwencjonowany przez Andersona
się wyższą częstoS
cią mutacji niż ge- i współpracowników w 1981 r. [2]. Se-
nom jądrowy. Przyczyną jest, jak się kwencja ta nazwana Sekwencją Re-
uważa, wysokie stężenie wolnych ferencyjną z Cambridge  CRS (ang.
rodników uwalniających się w trakcie Cambridge Reference Sequence),
wędrówki elektronów przez łańcuch stanowi standard, do którego odnosi
oddechowy. Te bardzo aktywne czą- się wszystkie nowo zsekwencjonowa-
steczki uszkadzają nieosłonięte hi- ne haplotypy, wymieniając jedynie po-
stonami DNA i prowadzą do zmian zycję nukleotydu/ów, którym/i różnią
w materiale genetycznym. Powsta- się od Sekwencji Referencyjnej,
waniu zmian sprzyja dodatkowo ni- a także rodzaj polimorfizmu (insercja,
ska wiernoS
ć polimerazy replikującej delecja, substytucja). Pozycja nukle-
mtDNA oraz mniej sprawne niż w ją- otydowa nr 1 (w łańcuchu ciężkim)
drze komórkowym mechanizmy na- CRS, od której rozpoczyna się nume-
prawcze w mitochondriach. Stąd nie- rowanie została przyjęta arbitralnie.
które regiony mtDNA ewoluują 5 10 W 1999 r. Andrews i wsp. [3] wprowa-
razy szybciej niż geny jądrowego Ryc. 1. Sekwencje mitochondrialnego DNA wyko- dzili poprawki do CRS i obecnie obo-
rzystywane w badaniach kryminalistycznych. Za-
DNA występujące w pojedynczych wiązuje Poprawiona Sekwencja Refe-
znaczono wysoce polimorficzne regiony HV1,
kopiach. Największy stopień polimor- rencyjna z Cambridge (ang. Revised
HV2 i HV3 (kolor niebieski) w obszarze niekodu-
fizmu obserwowany jest w obrębie jącym, w obrębie HV3 wyróżniono (kolorem ja- Cambridge Reference Sequence).
snoniebieskim) dwunukleotydowe powtórzenie
tzw. regionu kontrolnego (pętli D,
AC(3 7). W regionie kodującym (kolor pomarań-
ang. D-loop)  jest to jedyny fragment Zjawisko heteroplazmii
czowy) żółtym kolorem wyróżniono gen kodujący
mtDNA pozbawiony genów, który jest cytochrom b. Miejsca SNP występują licznie i są
rozsiane wzdłuż całej cząsteczki mtDNA, dlatego
miejscem inicjacji transkrypcji [9]. Re- Populacja cząsteczek mtDNA wy-
oznaczono jedynie przykładowy zestaw 11 miejsc
gion kontrolny ma długoS
ć ok. 1100 stępujących u jednego osobnika zwy-
SNP (czerwone strzałki) [12], wykorzystywany do
pz, co stanowi mniej niż 7% całego rozróżniania haplotypów w obrębie subhaplogru- kle jest jednorodna, tzn. ma taką sa-
py H1 (wyjaS
nienie w tekS
cie)
genomu mitochondrialnego i obejmu- mą sekwencję, występuje wtedy ho-
Fig. 1. Mitochondrial DNA sequences used in fo-
je 2 regiony hiperzmienne HV1 i HV2 moplazmia. Można jednak napotkać
rensic analysis. Highly polymorphic HV1, HV2
(ryc. 1). Zwykle HV1 obejmuje frag- and HV3 regions from D-loop (non-coding region) zjawisko heteroplazmii, czyli wystę-
are indicated with blue colour. Within HV3 region
ment na odcinku od 16024 do 16365 powania cząsteczek mtDNA o różnej
dinucleotide repeat of AC(3 7) is indicated with
pz, a HV2 od 73 do 340 pz. Przedsta- sekwencji w jednym organizmie, wy-
a pale-blue colour. Shown also cytochrome b ge-
wiciele populacji afroamerykańskiej ne (yellow) within the coding region (orange). nikające z już wyżej wspomnianej
Since SNP sites are dispersed throughout the
różnią się od siebie S
rednio w 14 po- wyższej częstoS
ci mutacji i ich kumu-
whole mitochondrial genome, only 11 SNP sites
zycjach nukleotydowych, a przedsta- lowania się ze względu na niedosko-
are shown (red arrows), a panel that enables
wiciele rasy kaukaskiej S
rednio specifically to distinguish between haplotypes wi- nałe mechanizmy naprawcze. Hete-
thin sub-haplogroup H1 [12] (please find explana-
w 8 pozycjach nukleotydowych w ob- roplazmia może być dwojakiego ro-
tion in the text below)
szarze HV1/HV2. Czasami wyróżnia dzaju: może polegać na punktowej
się także region HV3, który obejmuje substytucji (zamianie jednego nukle-
obszar od 438 do 576 pz. W obrębie uznać za mitochondrialny odpowied- otydu na inny, np. T na C; ryc. 3).
tego regionu, od 515 do 524 pz wy- nik sekwencji STR (ang. short tan- Może polegać również na zmiennej
stępuje polimorficzne dwunukleoty- dem repeat) [12]. długoS
ci ciągów jednego nukleotydu,
dowe powtórzenie AC, które może Po raz pierwszy cały genom mito- głównie cytozyny (tzw. heteroplazmia
mieć od 3 do 7 powtórzeń i można je chondrialny (nić lekka) został zse- długoS
ci) (por. ryc. 2 A, B, C).
B C
A
AAACCCCCCCCCC
TTTGGGGGGGGGG
16189C
16193.1C
16189C
AAACCCCCCCCCCC
TTTGGGGGGGGGG
Ryc. 2. A  Heteroplazmia długoS
ci w pojedynczym włosie polegająca na insercji dodatkowej cytozyny w pozycji 16193.1. W analizowanym włosie obecne są
cząsteczki mtDNA o sekwencji identycznej z sekwencją mtDNA w innych tkankach i cząsteczki zawierające insercję. B  sekwencja mtDNA z krwi obwodowej.
C  Schemat powstawania mutacji prowadzących do heteroplazmii długoS
ci traktów C (10C versus 11C)
Fig. 2. A  Length heteroplasmy in a single hair due to additional cytosine insertion in position 16193.1. In the sample there are both mtDNA sequences with
insertion, as well as sequences identical to those found in other tissues. B  mtDNA sequence from blood. C  Example of mutation leading to length hetero-
plasmy of C-tracts (10C versus 11C)
6 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 248/05
Druga z wymienionych postaci he- stwierdził występowanie heteropla- wadza się dwukrotnie. Konieczne jest
teroplazmii jest częstsza, a za jej przy- zmatycznej substytucji we krwi, a tak- stosowanie kontroli negatywnych
że we włosach telogenowych. Ostat- i pozytywnych procesu ekstrakcji
ni z wymienionych rodzajów hetero- i amplifikacji, które pozwalają na mo-
KREW
plazmii spotykany jest najrzadziej. nitorowanie zanieczyszczeń. Mimo to
Heteroplazmia w obszarze HV1 czasem, podczas analizy mtDNA, ob-
lub HV2, polegająca na substytucji serwuje się niski poziom zanieczysz-
dotyczy zwykle 1 pz, zamiany nukle- czenia egzogennym DNA, jednak jest
otydów w dwóch lub trzech miejscach to dopuszczalne, ponieważ nadal
występują ze znacznie mniejszą czę- możliwe jest uzyskanie prawidłowych
stoS
cią. Może ona teoretycznie wy- wyników [4]. Badania prowadzone
stąpić w dowolnej pozycji sekwencji, nad mieszaninami wykazały, że jeS
li
jednak wyróżnia się tzw. gorące miej- domieszka egzogennego DNA stano-
Ryc. 3. Fragment elektoferogramu pokazujący sca, gdzie heteroplazmia pojawia się wi mniej niż 10% badanej próbki,
heteroplazmię punktową w regionie HV1. W ana-
z większą częstoS
cią [9]. Za takie wówczas nie wpłynie negatywnie na
lizowanym materiale (krew) współwystępują za-
miejsce uznawana jest m.in. pozycja interpretację wyniku [27].
równo cząsteczki z cytozyną w pozycji 16093, jak
i cząsteczki z tyminą w tej samej pozycji 16093 w regionie HV1 [20] zaznaczo- Materiały, z których najczęS
ciej
Fig. 3. Partial sequencing electropherogram sho-
na na ryc. 3. Wg Huhne a [16] za he- izoluje się mtDNA, to wspomniane
wing point heteroplasmy in HV1 region. In the
teroplazmię uznaje się sytuację, już włosy, koS
ci i zęby. Pozytywne
analysed material (blood) there are both mtDNA
sequences with cytosine in position 16093, as w której wysokoS
ć drugiego piku (re- wyniki badań uzyskuje się z fragmen-
well as with thymine in the same position
prezentującego dany nukleotyd na tu włosa o długoS
ci 1 2 cm, a niektó-
elektroferogramie) przekracza 40% re laboratoria donoszą, że wystarczy
czynę uważa się zjawisko S
lizgania (inne x
ródła podają 25%) [20] wyso- nawet 3 mm włosa, jednak zawsze
się polimerazy replikującej mtDNA. koS
ci piku głównego, co oznacza, że uzależnione jest to od jego S
rednicy
Heteroplazmia długoS
ci dotyczy naj- stosunek dwóch sekwencji musi być i stanu [20].
częS
ciej obszarów między nukleoty- jak 1:2,5 (ewentualnie 1:4). Występo- Pierwszym, bardzo ważnym eta-
dami 16184-16193 w HV1 i 303-310 wanie heteroplazmii komplikuje inter- pem badań jest oczyszczanie pró-
w HV2. Heteroplazmia może występo- pretację sekwencjonowania obsza- bek. Włosy myje się w detergen-
wać na kilku poziomach [4]: rów HV1 i HV2, jednak nie dyskwali- cie/etanolu, a następnie w wodzie,
na poziomie organelli (mito- fikuje wykorzystania analizy mtDNA a także stosuje się wstępny etap tra-
chondrium), jako dowodu w sądzie. Ponadto zda- wienia proteinazą w celu usunięcia
na poziomie komórki, rza się, że występowanie charaktery- zewnętrznych zanieczyszczeń.
na poziomie tkanki. stycznej heteroplazmii w dwóch ana- W przypadku koS
ci i zębów dodatko-
Heteroplazmię obserwuje się naj- lizowanych i porównywanych prób- wo szlifuje się ich powierzchnię i pod-
częS
ciej we włosach, ze względu na kach może zwiększyć siłę dowodu daje promieniowaniu UV, a potem
niewielką liczbę komórek macierzy- w sądzie. miażdży na proszek.
stych, z których powstaje włos, co Ekstrakcję DNA całkowitego z ko-
warunkuje jego klonalny charakter. Metodyka badawcza mórki przeprowadza się za pomocą
Dlatego między włosami jednego standardowych procedur, jak metoda
człowieka mogą istnieć wyrax
ne róż- Techniki stosowane przy analizie fenolowa czy izolacja przy użyciu
nice w mtDNA. mtDNA nie odbiegają znacznie od cheleksu. Następnie wykorzystując
Bendall i wsp. [6] opisali zmienne technik stosowanych dla innych ukła- specyficzne startery zaprojektowane
poziomy heteroplazmii w trzonach róż- dów polimorficznych. Ponieważ pod- dla regionów hiperzmiennych HV1
nych włosów pochodzących od tego stawową metodą analizy mtDNA jest i HV2 (ewentualnie HV3) przeprowa-
samego człowieka. W organizmie niezwykle czuła reakcja sekwencjo- dza się reakcję amplifikacji. Przy
w jednej tkance może występować nowania, polegająca na okreS
laniu standardowym podejS
ciu na każdy
1 rodzaj mtDNA (homoplazmia), kolejnoS
ci zasad w DNA, głównym hiperzmienny region przypada jedna
a w innej tkance różne rodzaje mtDNA, zagrożeniem i problemem związa- para starterów (ryc. 4a). Najczęstsza
np. Sullivan [24] stwierdził punktową nym z analizą mtDNA jest możliwoS
ć kombinacja starterów to
heteroplazmię u 5 spoS
ród 12 włosów wystąpienia kontaminacji i jej monito- L15971/L15997 i H16401/H16410
(pochodzących od tego samego daw- rowanie. Aby zapobiec artefaktom dla HV1 oraz L15/L29 i H 408/H484
cy) i homoplazmię we krwi. wynikającym z zanieczyszczenia ma- dla HV2. Liczba cykli wynosi od 30 do
W organizmie w jednej tkance mo- trycy do reakcji sekwencjonowania 62. WiększoS
ć laboratoriów stosuje
że występować wiele rodzajów mtDNA stosuje się szczególne S
rodki ostroż- PCR bezpoS
redni, niektóre tzw. ne-
(heteroplazmia), a w innej tkance tak- noS
ci, m.in. sekwencjonowaniu pod- sted PCR. Ten ostatni polega na za-
że różne rodzaje mtDNA, np. Wilson daje się fragmenty z obu nici mtDNA, stosowaniu 2 rodzajów starterów: pa-
[28] u jednej z badanych rodzin a reakcję, jeS
li to możliwe, przepro- ry zewnętrznej i wewnętrznej do po-
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 248/05 7
wielenia docelowego fragmentu. Do zmodyfikowanej metodzie opracowa- Interpretacja wyników
produktu powielonego za pomocą nej przez Fredericka Sangera w 1977
pierwszej pary starterów dodaje się r. Polimeraza DNA wydłuża komple- W przypadku gdy sekwencje
kolejną parę starterów, których miej- mentarną do matrycy nić DNA o ko- mtDNA ze S
ladu biologicznego i ma-
sca wiązania znajdują się na krań- lejne nukleotydy zaczynając od koń- teriału porównawczego pobranego
cach sekwencji docelowej powielonej ca 3 startera. W mieszaninie reakcyj- od podejrzanego całkowicie pokry-
w pierwszej reakcji  produkt tej dru- nej znajdują się oprócz  zwykłych wają się, wówczas interpretujemy to
giej reakcji amplifikacji jest krótszy. deoksynukleotydów, wyznakowane jako zgodnoS
ć lub że  nie można wy-
Metodę tę stosuje się, aby zwiększyć fluorescencyjnie dideoksynukleotydy kluczyć, iż pochodzą z tego samego
specyficznoS
ć reakcji i iloS
ć otrzymy- (każdy innym barwnikiem), które są x
ródła . Wówczas należy podać, ile
wanego produktu. pozbawione grupy 3 OH. Przyłącze- razy uzyskany haplotyp pojawia się
W przypadku podejrzenia, że nie się dideoksynukleotydu uniemoż- w bazie sekwencji mtDNA osób nie-
mtDNA może być bardzo zdegrado- liwia wytworzenie wiązania fosfodie- spokrewnionych.
wane (fragmenty ok. 150 pz), do am- strowego z kolejnym nukleotydem Gdy sekwencje różnią się nie-
plifikacji każdego z regionów hiperz- i tym samym dalsze wydłużanie. znacznie, wówczas należy spraw-
miennych stosuje się po 2 lub 4 (lub W trakcie reakcji sekwencjonowania dzić, czy różnice te nie wynikają z he-
więcej  zależnie od spodziewanego powstaje populacja fragmentów teroplazmii. W tym celu należy prze-
stopnia degradacji) krótkie startery, o różnej długoS
ci (różniących się prowadzić szczegółową analizę, jeS
li
które amplifikują fragmenty zacho- o jedną parę zasad) zakończonych jest to możliwe, wielu próbek porów-
dzące na siebie (ryc. por. 4b i c). wyznakowanymi dideoksynukleoty- nawczych np. krwi, nabłonka etc. La-
Wówczas uzyskiwane produkty am- dami, odpowiednio A, C, G lub T. Po boratorium FBI w Stanach Zjedno-
plifikacji mają odpowiednio po: 250 oczyszczeniu produktów reakcji se- czonych analizuje w takich przypad-
i 140 pz (lub 80 pz) 14. PodejS
cie to kwencjonowania poddaje się je roz- kach do 5 dodatkowych próbek po-
stosowane jest do próbek kopalnego działowi elektroforetycznemu na pły- równawczych [10]. Ze względu na
DNA. towym lub kapilarnym sekwenatorze, częstą heteroplazmię włosów frag-
JakoS
ć i iloS
ć produktów reakcji który porządkuje fragmenty pod menty włosów łączy się, tworząc
PCR ocenia się na 1-procentowym względem ich długoS
ci. Wzbudzone 1 wspólną próbkę, z której izoluje się
matryca mtDNA
HV2:73-340
HV1:16024-16365
a)
b)
fragmenty
<"250 pz
c)
fragmenty
<"140 pz
Ryc. 4. Rysunek obrazujący trzy różne sposoby zaprojektowania reakcji amplifikacji regionów HV1/HV2 w zależnoS
ci od spodziewanego stopnia degradacji
DNA mitochondrialnego; a) tradycyjna amplifikacja, w której z regionu HV1 i HV2 powstaje po jednym produkcie; b) po użyciu 2 par starterów do każdego z
regionów HV1/HV2, powstają po dwa produkty; c) po użyciu 4 par starterów do każdego z regionów HV1/HV2, powstają po cztery produkty
Fig. 4. Three different strategies of HV1/HV2 regions' amplification depending on the estimated mtDNA degradation state; a) standard strategy produces one
product from each region; b) application of 2 primer pairs for both HV1 and HV2 results in two products for each one; c) application of 4 primer pairs for both
HV1 and HV2 results in four products for each one
żelu agarozowym, a następnie pod- S
wiatłem laserowym fluorescencyjne materiał genetyczny. JeS
li porówny-
daje się je oczyszczaniu, aby pozbyć barwniki emitują promieniowanie wane sekwencje różnią się choć jed-
się starterów. Kolejno przeprowadza o czterech odmiennych długoS
ciach nym nukleotydem i nie wynika to
się reakcję sekwencjonowania ampli- fali, co pozwala odróżnić od siebie z heteroplazmii, wówczas wynik jest
fikowanych regionów hiperzmien- odpowiednie nukleotydy: A, C, G i T. nierozstrzygający.
nych, z reguły z użyciem takich sa- Ostatecznie uzyskujemy sekwencję W przypadku heteroplazmii długo-
mych starterów, jak do reakcji PCR. analizowanych regionów w postaci S
ci homopolimerycznych traktów nu-
Sekwencjonowanie opiera się na chromatogramu (ryc. 2 A, B; 3). kleotydowych trudne jest jedno-
8 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 248/05
znaczne okreS
lenie liczby nukleoty- nentu amerykańskiego. Celem pro- Zastosowanie
dów w takim ciągu, i dlatego do celów jektu było stwierdzenie, czy laborato-
interpretacyjnych wczeS
niej zakłada ria stosujące różne metody i strategie Analizę mtDNA po raz pierwszy
się, że ciąg obejmuje okreS
loną licz- analizy uzyskają jednolite i zgodne wykorzystano w 1996 r. w postępo-
bę zasad. wyniki, a także ocena x
ródeł możli- waniu sądowym w sprawie Paula
JeS
li dwie porównywane sekwen- wych błędów. Analiza projektu wyka- Ware a oskarżonego o dokonanie
cje mtDNA wykazują taką samą hete- zała dużą zgodnoS
ć co do uzyskiwa- gwałtu i morderstwa 4-letniej dziew-
roplazmię wówczas interpretujemy nych wyników oraz znikomą liczbę czynki [13]. Paul Ware  mieszkaniec
taki przypadek jako zgodnoS
ć lub że błędów i posłużyła do opracowania stanu Tennessee (USA) i opiekun
 nie można wykluczyć, iż pochodzą wytycznych, w oparciu o które kon- dziewczynki  został znaleziony nie-
z tego samego x
ródła . JeS
li jedna struowana jest baza mtDNA wysokiej trzex
wy obok ciała dziewczynki. Je-
z próbek jest homoplazmatyczna, jakoS
ci [2]. dynymi S
ladami z miejsca zbrodni by-
a druga heteroplazmatyczna, ale jed- Bazy populacyjne umożliwiają przy- ło kilka włosów znalezionych w łóżku
na z sekwencji próbki heteroplazma- porządkowanie haplotypów do okreS
lo- i jeden ujawniony w krtani dziewczyn-
tycznej jest taka sama jak sekwencji nych haplogrup, czyli zbiorów haploty- ki. Analiza porównawcza mitochon-
homoplazmatycznej, wówczas błę- pów charakteryzujących się wspólnymi drialnego DNA z wybranych włosów
dem byłoby orzeczenie wykluczenia. polimorfizmami w obrębie całego geno- i materiału porównawczego (S
lina po-
JeS
li obie próbki wydają się homopla- mu mitochondrialnego. Np. ok. 99% dejrzanego) wykazała zgodnoS
ć se-
zmatyczne, a różnią się nieznacznie przebadanych haplotypów mtDNA dla kwencji, natomiast sekwencja mito-
(np. w jednej pozycji nukleotydowej), rasy kaukaskiej (w Europie i Stanach chondrialnego DNA z krwi ofiary była
konieczna jest powtórna analiza [10]. Zjednoczonych) można zaklasyfikować odmienna. W bazie danych mtDNA
do 10 głównych haplogrup: H, I, J, K, FBI (obejmującej wówczas 742 ha-
Bazy sekwencji DNA M, T, U, V, W i X. Najczęstszą haplo- plotypy) sekwencja mtDNA od Paula
mitochondrialnego grupą jest grupa H, która wg danych Ware a nie wystąpiła ani razu. Oskar-
SWGDAM występuje z częstoS
cią żony został uznany za winnego za-
Na S
wiecie istnieje kilka ogólnie 45,7%. Kolejne często występujące ha- rzucanego mu czynu.
dostępnych baz danych sekwencji plogrupy to: U (15,6%), T (10,5%), J Dziedziczenie odmatczyne i brak
mtDNA, m.in. populacyjna baza (10%), i K (8,9%) [9]. W obrębie haplo- rekombinacji oznaczające, że krewni
stworzona przez SWGDAM (Grupa grup można dodatkowo wyróżnić sub- w linii matczynej mają taką samą se-
Robocza ds. Metod Analizy DNA). haplogrupy, np. haplogrupę H można kwencję ułatwia identyfikację osób
Działa ona w oparciu o oprogramo- podzielić na 7 subhaplogrup: H1-H7. zaginionych bądx
zwłok lub szcząt-
wanie MitoSearch, opracowane O przynależnoS
ci do haplogrupy czy ków N.N., polegającą na porównaniu
przez FBI, pozwalające na przeszuki- subhaplogrupy decyduje podobieństwo sekwencji mtDNA wyizolowanego ze
wanie całego regionu kontrolnego sekwencji haplotypów, które wskazuje S
ladów biologicznych z próbkami re-
mtDNA, identyfikację oraz obliczenie na ich wspólne pochodzenie. ferencyjnymi od krewnych w linii mat-
ile razy konkretna sekwencja pojawia Największym problemem baz da- czynej.
się w bazie danych. Od 2001 r. FBI nych mtDNA jest jak na razie niewiel- Opracowanie metod analizy
prowadzi Program Narodowej Bazy ka liczba zgromadzonych haploty- mtDNA stwarza szansę na rozwikła-
Danych DNA Osób Zaginionych (CO- pów, co może prowadzić do uzyski- nie wielu aktualnie prowadzonych
DISmt). Celem projektu jest groma- wania zawyżonych wartoS
ci często- spraw kryminalnych, ale także tych,
dzenie profili mitochondrialnego DNA S
ci danego haplotypu w populacji. które w przeszłoS
ci nie doczekały się
niezidentyfikowanych szczątków W miarę napływania nowych haploty- wyjaS
nienia. Przykładem może być
ludzkich i dowodów rzeczowych przy- pów liczba sekwencji, które pojawiają zaginięcie 61-letniego pacjenta
datnych do ich identyfikacji, jak rów- się w bazie tylko raz będzie się w 1979 r. w USA, który oddalił się
nież materiału referencyjnego od zmniejszać. Stworzenie bazy obej- z oS
rodka opieki medycznej dla wete-
krewnych (w linii matczynej) osób za- mującej reprezentatywną i znaczącą ranów [8]. Mimo intensywnych po-
ginionych [8]. Inna baza elektronicz- grupę haplotypów dla danej populacji szukiwań mężczyzny nie udało się
na mtDNA (Group s mitochondrial jest trudniejsze i wymaga większej odnalex
ć. Ponad 10 lat póx
niej w po-
DNA population database Project  liczby danych niż w przypadku mar- bliżu oS
rodka pies przypadkowo wy-
EMPOP) powstała z inicjatywy ED- kerów jądrowych. Struktura populacji kopał czaszkę ludzką i sprawę prze-
NAP (Europejskiej Grupy Oznacza- mtDNA jest odmienna od populacji kazano do laboratorium FBI. W 1999
nia Profili DNA). Dane napływają z la- układów autosomalnych STR  cha- r. analiza mitochondrialnego DNA wy-
boratoriów kryminalistycznych z róż- rakteryzuje się mniej równomiernym kazała zgodnoS
ć profilu uzyskanego
nych państw. W 2003 roku przepro- rozkładem, co może wynikać ze z czaszki z sekwencją pochodzącą
wadzono  test analizy DNA mitochon- wspomnianego już dziedziczenia od brata zaginionego mężczyzny.
drialnego , w którym wzięło udział 21 odmatczynego, braku rekombinacji, Sprawę zamknięto, ogłaszając, iż od-
laboratoriów europejskich i 2 z konty- czy tzw. efektu założyciela. nalezione szczątki należą do zaginio-
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 248/05 9
nego pacjenta, i przekazano je rodzi- Ponadto analiza mtDNA stanowi kiego wynoszą S
rednio ok. 5 substy-
nie w celu pochówku. cenne x
ródło informacji w badaniach tucji.
W innym nierozstrzygniętym przy- antropologicznych i ewolucyjnych. Analiza mtDNA została także wy-
padku, dotyczącym morderstwa, ba- Po raz pierwszy kopalne mtDNA korzystana do rozwiązania głoS
nej
danie mtDNA dwóch włosów, któ- wyizolowano w 1977 r. ze szczątków sprawy domniemanych szczątków
rych wczeS
niejsza analiza mikrosko- człowieka neandertalskiego, odkry- cara Mikołaja II z dynastii Romano-
powa sugerowała, że pochodzą od tych w jaskini Feldhofer w Niemczech wów [17]. Odnalezione fragmenty ko-
1 osoby, wykazała, że w rzeczywi- [21]. W kolejnych latach podczas S
ci liczące ponad 70 lat porównano
stoS
ci pochodzą one od 2 różnych prac wykopaliskowych w jaskini Me- z materiałem referencyjnym pobra-
osób. zmaiskaya na Kaukazie zostały od- nym od żyjących potomków rodziny
W kolejnej sprawie analiza mtDNA kryte szczątki dziecka neandertal- carskiej. Sekwencja uzyskana od Fili-
ze szczątków ludzkich (po porówna- skiego. Z żebra wyizolowano mtDNA, pa, księcia Edynburga, była zgodna
niu z profilem domniemanego ro- a następnie zsekwencjonowano re- z sekwencją uzyskaną w trakcie ana-
dzeństwa) wykluczyła pokrewień- gion HV1 przy użyciu specyficznych lizy domniemanych szczątków carycy
stwo, a tym samym zakładaną wcze- starterów. Porównanie uzyskanej se- i jej dzieci. Podobnie sekwencje
S
niej tożsamoS
ć tych szczątków [8]. kwencji z CRS wykazało 22 substy- dwojga z żyjących krewnych cara Mi-
Technologię sekwencjonowania tucje i 1 insercję, podobne wyniki kołaja wykazywały zgodnoS
ć z se-
mtDNA wykorzystano już wielokrot- uzyskano przy porównaniu ze współ- kwencją uzyskaną w trakcie analizy
nie m.in. do identyfikacji szczątków czesnymi sekwencjami azjatyckimi jego domniemanych szczątków,
ciał ofiar wojny w Wietnamie [15], i afrykańskimi, co sugerowało, że po- z wyjątkiem różnicy dotyczącej jednej
a także ofiar katastrof masowych ta- chodzące od neandertalczyka se- zasady. Był to pierwszy odnotowany
kich, jak atak terrorystyczny na World kwencje nie są  blisko spokrewnio- w medycynie sądowej przypadek he-
Trade Center 11 wrzeS
nia 2001 r. [7]. ne ze współczesnym mtDNA ludz- teroplazmii, ujawniony podczas anali-
W tym ostatnim przypadku sekwen- kim i tworzą odrębną grupę. Z kolei zy prowadzonej przez Forensic
cjonowanie mtDNA przeprowadziła przy porównaniu mtDNA pobranego Science Service w Wielkiej Brytanii
firma Celera Genomics (znana z prac ze szczątków z Mezmaiskaya i z Fel- w 1994 r., co przy ówczesnym nie-
nad sekwencjonowaniem ludzkiego dhofer stwierdzono jedynie 12 różnic wielkim zakresie wiedzy na temat zja-
genomu). (substytucji), co sugerowało, że se- wiska heteroplazmii zasiało wątpli-
JeS
li chodzi o rutynowe badania kwencje te są bliżej spokrewnione ze woS
ci co do wiarygodnoS
ci uzyska-
z wykorzystaniem mtDNA  stano- sobą niż ze współczesnymi sekwen- nych wyników. Jednak niezależna
wią one często ostatnią deskę ratun- cjami mtDNA. Kolejny kopalny mtD- analiza sekwencji mitochondrialnej
B
C
A
korzeń
trzon
Ryc. 5. Typowe S
lady biologiczne, z których izoluje się mtDNA. A. KoS
ci czaszki ludzkiej wraz z zębami. B. Fragment koS
ci przedramienia i fragmenty tkanki
chrzęstnej, Fot. Andrzej Chmiel, C. Włos telogenowy. Zaznaczono trzon i korzeń. Zdjęcie mikroskopowe, powiększ. 20x, Fot. K. Gawęda-Walerych
Fig. 5. Standard materials used in mtDNA analysis. A. Human skull bones with teeth, B. Arm bone fragment with cartilage tissue fragments, Photo: Andrzej
Chmiel, C. Telogen hair: root and hair shaft shown. Microscopic slide, magnification 20x, Photo: K. Gawęda-Walerych
ku podczas analizy S
ladów biolo- NA wyizolowany ze szczątków czło- ze ekshumowanych szczątków brata
gicznych, w których ze względu na wieka neandertalskiego w jaskini cara  Georgija Romanowa, przepro-
wysoką degradację DNA jądrowego Vindija w Chorwacji różnił się w 6 po- wadzona w Armed Forces DNA Iden-
z powodu wieku lub specyficznego zycjach nukleotydowych (substytu- tification Laboratory w Stanach, wy-
charakteru materiału, analiza ukła- cje) od sekwencji mtDNA pobranego kazała występowanie takiej samej
dów STR zawodzi. Do materiałów ze szczątków z Mezmaiskaya i Fel- heteroplazmii, co rozwiało wątpliwo-
takich należą włosy (telogenowe lub dhofer, co wskazywało na jeszcze S
ci i potwierdziło hipotezę, że badane
same trzony), a także zęby i koS
ci bliższe pokrewieństwo. Trzeba za- szczątki należą do cara Mikołaja II.
(ryc. 5). znaczyć, że różnice między sekwen- Analiza mtDNA odgrywa również
cjami współczesnego mtDNA ludz- rolę w medycynie klinicznej. Wyróż-
10 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 248/05
niono wiele chorób wywołanych mu- zwala na amplifikowanie tego genu nierozstrzygające. Dużą nadzieję po-
tacjami mtDNA. Dotykają one głów- z materiału pochodzącego od róż- kłada się w analizie dodatkowych
nie tkanek nerwowej i mięS
niowej, nych gatunków zwierząt. Produkt re- markerów SNP (ang. single nucleoti-
nerek i tkanki wytwarzającej hormo- akcji jest sekwencjonowany, a uzy- de polymorphism  polimorfizm poje-
ny, których funkcjonowanie w dużym skaną sekwencję porównuje się z za- dynczego nukleotydu). Powstawanie
stopniu zależy od prawidłowo działa- wartoS
cią bazy nukleotydowej, np. SNP wynika z mutacji punktowych
jących mitochondriów. Są to choroby GenBank [29], która obejmuje znane prowadzących do zamiany pojedyn-
dające bardzo heterogenne objawy, sekwencje mtDNA, z wykorzysta- czych nukleotydów na inne w se-
głównie neuropatologie (głuchota, niem narzędzia internetowego kwencji DNA. Wyniki sekwencjono-
S
lepota) i miopatologie (degeneracja BLAST [30]. Metoda ta umożliwiła wania całego genomu mitochondrial-
i paraliż mięS
ni, padaczki, ataksje). wykazanie, że np. sprzedawcy pro- nego ujawniły występowanie wielu
Zmiany w mitochondrialnym DNA duktów używanych w chińskiej medy- miejsc SNP, które mogą pomóc
mają związek również z niektórymi cynie tradycyjnej często oszukują w sklasyfikowaniu badanych próbek
formami cukrzycy. Nadal toczy się i zamiast koS
ci tygrysa czy rogu no- do jednej z haplogrup (okreS
lone
dyskusja odnoS
nie do roli zmian sorożca klient nabywa produkt, który SNP decydują o przynależnoS
ci do
w mtDNA w patogenezie chorób neu- w rzeczywistoS
ci pochodzi od krowy konkretnej haplogrupy, a w rezultacie
rodegeneracyjnych, takich jak choro- lub S
wini [19]. do subhaplogrupy).
ba Parkinsona czy Alzheimera. Coble i wsp. [12] na podstawie
Wykazano również, że występo- Zwiększanie siły dyskryminacji zsekwencjonowania całej cząsteczki
wanie okreS
lonych mutacji/polimorfi- analizy mitochondrialnego DNA mtDNA u 241 osób wyróżnili 209 róż-
zmów może być związane z więk-  poszukiwanie nowych metod nych haplotypów, wS
ród nich 18 ha-
szym bądx
mniejszym ryzykiem za- i markerów plotypów HV1/HV2. Haplotypy te
padnięcia na daną chorobę, np. po- wchodzą w skład 5 haplogrup rasy
siadanie haplotypu przynależącego Badania populacyjne wykazały, że kaukaskiej: H, J, T, V i K. Klasyfikacja
do haplogrupy U zwiększa u męż- rozkład częstoS
ci haplotypów mtDNA ta umożliwiła znalezienie takiej kom-
czyzn ryzyko zapadnięcia na chorobę jest nierównomierny: np. ponad 50% binacji miejsc SNP, która byłaby
Alzheimera w porównaniu z najbar- populacji kaukaskiej charakteryzuje szczególnie przydatna w praktyce
dziej popularną haplogrupą H. Tym- się unikatowym haplotypem kryminalistycznej i posłużyłaby do
czasem przynależnoS
ć do tej samej HV1/HV2 (pojawiającym się 1 raz stworzenia zestawów pozwalających
haplogrupy u kobiet związana jest ze w bazie danych), podczas gdy naj- na rozróżnienie, w trakcie 1 reakcji
zmniejszeniem ryzyka zachorowania częstszy haplotyp HV1/HV2 wystę- multipleksowej, takich samych haplo-
[26]. Mitochondria wiążą się również puje u ok. 7% populacji. I właS
nie typów HV1/HV2 w obrębie konkretnej
z procesem starzenia, który wg u tych 7% najbardziej manifestuje się haplogrupy lub subhaplogrupy. Kiero-
mitochondrialnej teorii starzenia niska wartoS
ć siły dyskryminacji [12]. wano się następującymi kryteriami:
wynika z akumulacji uszkodzeń Oznacza to, że jeS
li przeprowadzamy 1. Wybrane miejsca SNP powinny
w tych organellach w trakcie życia standardowe sekwencjonowanie je- być neutralne z punktu widzenia cho-
osobniczego prowadząc do osłabie- dynie regionów HV1/HV2, wówczas rób genetycznych (ogólnie fenotypu);
nia i upoS
ledzenia funkcji organizmu. może się zdarzyć, że haplotypy 2. Wybrane miejsca SNP powinny
Ostatnio zyskuje na znaczeniu HV1/HV2 podejrzanego i ofiary są charakteryzować się dużą zmienno-
analiza mtDNA ze S
ladów pochodze- identyczne. Budowle i wsp. [11] obli- S
cią w populacji;
nia zwierzęcego (głównie sierS
ci czyli, że prawdopodobieństwo przy- 3. Wybrane miejsca SNP powinny
zwierząt domowych), gdyż umożliwia padkowej zgodnoS
ci (ang. Random się wzajemnie uzupełniać (w kwestii
okreS
lenie ich przynależnoS
ci gatun- Match Probability) dla regionów siły dyskryminacji), tak, aby jak naj-
kowej. Metoda ta jest przydatna HV1/HV2 wynosi ok. 0,005 0,025. mniejsza liczba miejsc SNP dawała
w przypadku: nielegalnego handlu Dlatego ostatnio wiele wysiłku po- najwyższe wartoS
ci siły dyskrymina-
produktami pochodzącymi od zwie- S
więca się na opracowanie metod, cji. Kierując się powyższymi kryteria-
rząt zagrożonych wyginięciem, kłu- które pozwoliłyby na rozróżnianie mi badacze wybrali miejsca SNP za-
sownictwem czy wypadkami drogo- osób mających taki sam haplotyp równo z regionu kontrolnego (poza
wymi, w których uczestniczą zwierzę- HV1/HV2. Sekwencjonowanie całej obszarem HV1/HV2), jak i regionu
ta. Do okreS
lenia przynależnoS
ci ga- cząsteczki mtDNA na pewno rozwią- kodującego i połączyli je w grupy po
tunkowej wykorzystywany jest gen załoby powyższy problem, gdyż nie- 7 11 miejsc. Na ryc. 1 zaznaczono
kodujący cytochrom b (ryc. 1) [23]. zmiernie rzadko zdarza się, żeby jeden z takich zestawów, obejmujący
Sekwencja nukleotydowa tego genu dwie osoby miały identyczną se- 11 miejsc SNP do specyficznego
jest specyficzna dla danego gatunku. kwencję mtDNA, jednak jest to bar- rozróżniania haplotypów w obrębie
Jedna para starterów komplementar- dzo czasochłonne i kosztowne. Dal- subhaplogrupy H1. Skonstruowane
nych do konserwatywnych regionów sze różnicowanie S
ladów przez anali- w powyższy sposób zestawy multi-
flankujących gen cytochromu b po- zę regionu HV3 również może być pleksowe markerów SNP pozwalają
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 248/05 11
na szybkie  przeszukiwanie sekwen- i zwierzęce, włosy, koS
ci, zęby, itp. 3. Andrews R., Kubacka I., Chinnery
cji mtDNA w celu zawężenia kręgu Obecnie następuje szybki rozwój P., Lightowlers R., Turnbull D., Howell
podejrzanych lub liczby S
ladów wy- technik, które umożliwią analizę N.: Reanalysis and revision of the Cam-
bieranych do dalszej analizy (se- mtDNA na szerszą skalę. Oprócz bridge reference sequence for human mi-
kwencjonowania), gdy konkretna standardowej analizy  sekwencjono- tochondrial DNA,  Nat. Genet. 1999, nr
sprawa obejmuje dużą liczbę dowo- wania regionów HV1/HV2 i HV3, do- 23, s. 147.
dów rzeczowych. W ciągu ostatnich datkowa analiza wybranych przez 4. Bar W., Brinkmann B., Budowle
lat powstały nowe metody analizy badaczy markerów SNP obecnych B., Carracedo A., Gill P., Holland M.,
markerów SNP: SSCP, mikromacie- w całej cząsteczce pozwoli na zwięk- Lincoln P.J., Mayr W., Morling N., Ola-
rze DNA, dyskryminacja alleliczna szenie siły dyskryminacji, a tym sa- isen B., Schneider P.M., Tully G., Wil-
przy użyciu reakcji PCR w czasie rze- mym większą przydatnoS
ć i znacze- son M.: DNA Commission of the Interna-
czywistym (real time PCR), czy rek- nie analizy mtDNA w kryminalistyce. tional Society for Forensic Genetics: gu-
cja minisekwencjonowania. Ostatnia Poszerzanie baz danych mtDNA idelines for mitochondrial DNA typing,  Int.
z wymienionych metod jest z powo- o nowe profile pozwoli na precyzyj- J. Legal. Med. 2000, nr 113, s. 193 6.
dzeniem stosowana i polega na wy- niejsze opracowanie statystyczne 5. Bartnik E.: Choroby dziedziczne II.
konaniu multipleksowej reakcji PCR, uzyskiwanych wyników. Defekt genomu mitochondrialnego. W:
w której starter jest Biologia molekularna w medycynie,
tak zaprojektowa- Elementy genetyki klinicznej, Wydaw-
Fluorescencyjnie znakowane
ny, że hybrydyzuje nictwo Naukowe PWN, Warszawa
ddNTP (dideoksynukleotydy) z
(przyłącza się) 2001, s. 149 156.
polimerazą
 Ogonek
bezpoS
rednio tuż 6. Bendall K.E., Macaulay V.A.,
oligonukleotydowy aby
przy badanym Sykes B.C.: Variable levels of a hete-
zróżnicować ruchliwość
miejscu SNP, a na- roplasmic point mutation in individual
elektroforetyczną
stępnie jest wydłu- hair roots,  Am. J. Hum. Genet. 1997,
żany o 1 nukleotyd nr 61, s. 1303 8.
przez fluorescen- 7. Brenner C.H., Weir B.S.: Issues
Starter oligonukleotydowy:
cyjnie wyznakowa- and strategies in the DNA identification
18-28 pz
ny dideoksynukle- of World Trade Center victims,  Theor
SNP
otyd (ryc. 6). Doda- Popul Biol 2003, nr 63, s. 173 8.
Amplifikowana matryca DNA
nie dideoksynukle- 8. Bridgeford A.N., Wraxall
otydu uniemożliwia B.G.D.: Mitochondrial DNA analysis:
Ryc. 6. Metoda minisekwencjonowania: detekcja SNP w regionie kodującym
dalsze wydłużanie casework examples and database
mtDNA. Starter SNP jest wydłużany o jedną parę zasad [25].
łańcucha DNA compilation, California Association of
Fig. 6. Minisequencing method: SNP detection within mtDNA coding region.
Specific SNP primer is elongated with one fluorescently labeled base. [25].
przez polimerazę. Criminalists 97th Semi-annual Semi-
Wyznakowane flu- nar, 2001.
orescencyjnie produkty amplifikacji W mitochondrialnym DNA tkwi du- 9. Budowle B., Allard M., Wilson M.,
są następnie rozdzielane i wizualizo- ży potencjał, a możliwoS
ci zastoso- Chakraborty R.: Forensics and mito-
wane na sekwenatorze. Na rynku do- wań obejmują coraz więcej dziedzin. chondrial DNA: applications, debates,
stępne są komercyjne zestawy np. Należy jednak również pamiętać and foundations,  Annu. Rev. Genomics
SNaPshot (Applied Biosystems) po- o ograniczeniach, jakie narzuca spe- Hum. Genet. 2003, nr 4, s. 119 41.
zwalające na jednoczesną analizę 10 cyfika analizy mitochondrialnego 10. Budowle B., DiZinno J.A., Wil-
markerów SNP lub zestawy multi- DNA, związana ze sposobem dzie- son M.R.: Interpretation guidelines for mi-
pleksowe opracowane przez labora- dziczenia oraz strukturą populacji. tochondrial DNA sequencing, www.pro-
toria kryminalistyczne obejmujące 17 mega.com/geneticidproc/ussymp10-
SNP. proc//content/37Budowle.pdf
BIBLIOGRAFIA 11. Budowle B., Wilson M., DiZinno
Podsumowanie J., Stauffer C., Fasano M., Holland M.,
1. Alberts B.: Molecular biology of the Monson K.: Mitochondrial DNA regions
Od początku lat 90. analiza mito- cell, the genomes of mitochondria and HVI and HVII population data,  Forensic
chondrialnego DNA stanowi cenne chloroplasts, 1994, s. 704 717. Science International 1999, nr 103, s.
narzędzie wykorzystywane w bada- 2. Anderson S., Bankier A., Barrell 23 35.
niach kryminalistycznych. Pozwala B., de Bruijn M., Coulson A., Drouin J., 12. Coble M.D., Just R.S., O'Calla-
ona na uzyskanie wyników z materia- Eperon I., Nierlich D., Roe B., Sanger ghan J.E., Letmanyi I.H., Peterson C.T.,
łów zniszczonych działaniem czasu, F., Schreier P., Smith A., Staden R., Irwin J.A., Parsons T.J.: Single nucleoti-
czynników fizycznych i biologicznych, Young I.: Sequence and organization of de polymorphisms over the entire mtDNA
próbek bardzo zdegradowanych ta- the human mitochondrial genome,  Natu- genome that increase the power of foren-
kich, jak zwęglone szczątki ludzkie re 1981, nr 290, s. 457 65.
12 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 248/05
sic testing in Caucasians,  Int. J. Legal G., Scheithauer R.: The EDNAP mito- mus K.K., Kroner C.C., Welsh-Bohmer
Med. 2004, nr 118, s. 137 46. chondrial DNA population database (EM- K.A., Saunders A.M., Roses A.D., Small
13. Davis C.L.: Mitochondrial DNA: POP) collaborative exercises: organisa- G.W., Schmechel D.E., Murali Dora-
State of Tennessee v. Paul Ware  Profiles tion, results and perspectives,  Forensic iswamy P., Gilbert J.R., Haines J.L.,
in DNA 1998, nr 103, s. 6 7, http://www. Sci. Int. 2004, nr 139, s. 215 26. Vance J.M., Pericak-Vance M.A.: Analy-
promega. com//profiles/103/103_06.html. 23. Parson W., Pegoraro K., Nieder- sis of European mitochondrial haplogro-
14. Gabriel M.N., Huffine E.F., Ryan statter H., Foger M., Steinlechner M.: ups with Alzheimer disease risk,  Neuro-
J.H., Holland M.M., Parsons T.J.: Impro- Species identification by means of the cy- sci. Lett. 2004, nr 365, s. 28 32.
ved mtDNA sequence analysis of forensic tochrome b gene,  Int. J. Legal Med. 27. Wilson M., Polanskey D., Butler
remains using a  mini-primer set amplifi- 2000, nr 114, s. 23 8. J., DiZinno J., Replogle J., Budowle B.:
cation strategy,  J. Forensic Sci. 2001, nr 24. Sullivan K., Alliston-Greiner R., Extraction, PCR amplification and sequ-
46, s. 247 53. Archampong F., Piercy R., Tully G., Gill encing of mitochondrial DNA from human
15. Holland M.M., Fisher D.L., Mit- P., Lloyd-Davies C.: A single difference hair shafts,  Biotechniques 1995, nr 18,
chell L.G., Rodriquez W.C., Canik J.J., in mtDNA control region sequence obse- s. 662 9.
Merril C.R., Weedn V.W.: Mitochondrial rved between hairshaft and reference 28. Wilson M.R., Polanskey D., Re-
DNA sequence analysis of human skele- samples from a single donor,  Proceeding plogle J., DiZinno J.A., Budowle B.:
tal remains: identification of remains from from the seventh international symposium A family exhibiting heteroplasmy in the
the Vietnam War,  J. Forensic Sci. 1993, on human identification , Promega, Madi- human mitochondrial DNA control region
nr 38, s. 542 53. son, 1996, s. 126 130. reveals both somatic mosaicism and pro-
16. Huhne J., Pfeiffer H., Waterkamp 25. Vallone P., Coble M., Letmanyi I., nounced segregation of mitotypes,  Hum.
K., Brinkmann K.: Mitochondrial DNA in Parsons T., Butler J.: Multiplex Detection Genet. 1997, nr 100, s. 167 71.
human hair shafts-existence of intra-indi- of 10 SNPs Located in the coding region 29.http://www.ncbi,nlm.nih.gov/Genba
vidual differences?,  Int. J. Legal Med. of the mitochondrial genome, http://www. nk/index.html.
1999, nr 112, s. 172 5. cstl.nist.gov/biotech/strbase/pub_pres// 30. http://www.ncbi,nlm.nih.gov/blast/.
17. Ivanov P.L., Wadhams M.J., Roby ValloneASHGposter2002.pdf
R.K., Holland M.M., Weedn V.W., Par- 26. Van der Walt J.M., Dementieva
sons T.J.: Mitochondrial DNA sequence Y.A., Martin E.R., Scott W.K., Nicode-
heteroplasmy in the Grand Duke of Russia
Georgij Romanov establishes the authen-
W Bibliotece CLK KGP
ticity of the remains of Tsar Nicholas II,
 Nat. Genet. 1996, nr 12, s. 417 20.
można skorzystać
18. Isenberg A., Moore J.: Mitochon-
z następujących czasopism zagranicznych
drial DNA analysis at the FBI laboratory,
 Forensic Science Communications
Archiv f�r Kryminologie
1999, nr 1, http://www.fbi.gov/hq/lab/fsc//
Computers and Security
backissu/july1999/dnalist.htm
Fingerprint Whorld
19. Jobling M.A., Gill P.: Encoded
evidence: DNA in forensic analysis,  Nat.
Forensic Science International
Rev. Genet. 2004, nr 5, s. 739 51.
Forensic Science Review
20. Melton T., Nelson K.: Forensic mi-
Foto Magazin
tochondrial DNA analysis: two years of
Guns and Ammo
commercial casework experience in the
International Journal of Legal Medicine
United States,  Croat. Med. J. 2001, nr
Internationales Waffen-Magazin  Visier
42, s. 298 303.
21. Ovchinnikov I., Goodwin W.: The
International Defense Review
Isolation and Identification of Neanderthal
Journal of Forensic Identification
Mitochondrial DNA  Profiles in DNA
Journal of Forensic Sciences
2000, nr 402, s. 9 11, http://www.prome-
Kriminalistik
ga.com/profiles/402/402_09.html.
Masterruzhie
22. Parson W., Brandstatter A.,
Science and Justice
Alonso A., Brandt N., Brinkmann B.,
Carracedo A., Corach D., Froment O.,
Verkehrsunfall und Fahrzeugtechnik
Furac I., Grzybowski T., Hedberg K.,
Wirtschaftsschutz und Sicherheitstechnik
Keyser-Tracqui C., Kupiec T., Lutz-Bo-
Biblioteka czynna jest codziennie
nengel S., Mevag B., Ploski R., Schmit-
w godz. 8.15 12.15, tel. [phone]
ter H., Schneider P., Syndercombe-
-Court D., Sorensen E., Thew H., Tully
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 248/05 13