Porównywanie wyników różnych badań nad efektywnością psychoterapii bywa bardzo kłopotliwe.
Trudno jest porównywać efektywność różnych kierunków terapeutycznych ze względu na fakt, że
odmiennie formułują one cele terapii. Także pacjenci zgłaszają się na psychoterapię z różnymi
problemami, co utrudnia porównywanie uzyskiwanych przez nich efektów.
Aby rozwiązać ten problem, badacze próbowali skonstruować kwestionariusze, które stanowiłyby
standardowe narzędzia pomiaru efektywności psychoterapii, możliwe do stosowania w jak
najszerszym zakresie, wobec różnych grup pacjentów i mierzące możliwie szerokie aspekty
zmiany. Jednym z podstawowych obszarów, w którym pacjenci zazwyczaj oczekują poprawy, to
(obok poprawy funkcjonowania społecznego), obniżenie nasilenia objawów psychopatologicznych.
Jednym z pierwszych tego typu kwestionariuszy był 72-itemowy Hopkins Symptom Checklist
(HSCL) autorstwa Derogatisa, Lipmana i Covi'ego, wymieniany przez Bergina i Lamberta wśród
narzędzi mających stanowić trzon ujednoliconych metod oceny wyników psychoterapii w
badaniach na ten temat (Bergin i Lambert 1990, s. 287). Kwestionariusz ten, będący wcześniejszą
wersją SCL-90, zaadaptowany został w Polsce przez M. Siwiak-Kobayashi i stosowany był pod
nazwą "Kliniczna Lista Objawów" (Siwiak-Kobayashi 1974) w badaniach ewaluacyjnych w
Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie.
Kolejna wersja kwestionariusza została rozszerzona do 90 pozycji i znana jest jako Symptom
Checklist (SCL-90). W Polsce używane były co najmniej trzy adaptacje tego kwestionariusza:
adaptacja K. Jankowskiego, stosowana szeroko w lecznictwie odwykowym w badaniach
ewaluacyjnych Instytutu Psychologii Zdrowia, adaptacja B. Mroziak (używana w badaniach
Instytutu Psychiatrii i Neurologii) oraz adaptacja A. Brodziaka (Brodziak 1981, ss. 44-59).
Kwestionariusz SCL-90 mierzy nasilenie objawów psychopatologicznych, na które często uskarżają
się pacjenci poszukujący pomocy psychoterapeutycznej i psychiatrycznej. Narzędzie składa się z 90
pozycji, odnoszących się do dziewięciu podstawowych zespołów objawów, które tworzą 9
następujących skal:
1. Somatyzacje
Skala ta mierzy poczucie dyskomfortu spowodowane dolegliwościami cielesnymi,
charakterystycznymi dla nerwic. Pytania obejmują objawy związane z mięśniem sercowym,
żołądkiem, układem oddechowym oraz innymi narządami i układami. Uwzględnione zostały
także bóle pleców, głowy i mięśni, jak również somatyczne objawy lęku.
2. Natręctwa
Skala ta mierzy myśli i zachowania charakterystyczne dla zespołu obsesyjno-
kompulsywnego (czyli natręctwa i czynności przymusowe). Skala ta koncentruje się więc na
myślach, impulsach i działaniach, których osoba badana doświadcza jako nie do
powstrzymania i nieodpartych, choć niechcianych i nie swoich. W skali tej mieszczą się
także ogólniejsze zaburzenia poznawcze (np. pustka w głowie, wspomnienia problemów,
kłopotów).
3. Nadwrażliwość interpersonalna
Skala ta mierzy poczucie nieadekwatności interpersonalnej, niższości, szczególnie w
porównaniu z innymi osobami. Osoby uzyskujące wysoki wynik w tej skali mają skłonność
do autodeprecjacji, niskiego poczucia własnej wartości, niepokoju i dyskomfortu w
kontaktach z ludz
mi. Charakteryzuje je także poczucie wyczulonej samoświadomości i
negatywne oczekiwania odnoszące się do komunikacji interpersonalnej.
4. Depresja
Skala ta uwzględnia szeroką grupę objawów wchodzących w skład zespołu depresyjnego.
Reprezentowane są objawy dysforii, obniżonego nastroju, jak również utraty
zainteresowania jakąkolwiek aktywnością, brak motywacji, brak energii życiowej. Skala ta
odzwierciedla także uczucie beznadziejności i bezradności, poznawcze oraz somatyczne
objawy depresji. Dwie pozycje odnoszą się do myśli samobójczych.
5. Lęk
Skala ta zawiera objawy i zachowania wiążące się z wysokim poziomem lęku. Zostały w
niej uwzględnione ogólne wskaz
niki, takie jak niepokój, nerwowość, napięcie, a także
somatyczne objawy lęku, jak kołatanie lub przyśpieszone bicie serca. Poszczególne punkty
odnoszą się do uogólnionego lęku, ataków paniki oraz jeden dotyczy uczucia dysocjacji.
6. Wrogość
Skala mierząca poziom wrogości jest skonstruowana w oparciu o trzy kategorie: myśli,
uczucia i zachowania. Punkty tej skali odnoszą się do uczuć rozdrażnienia, irytacji,
impulsywnego niszczenia przedmiotów oraz częstych i niekontrolowanych wybuchów
złości.
7. Fobie
Skala ta obejmuje epizody ostrych stanów lękowych lub agorafobii. W punktach tej skali są
reprezentowane lęki związane z podróżowaniem, otwartymi przestrzeniami, tłumem czy
miejscami publicznymi i pojazdami. Dodatkowo dołączono kilka punktów
przedstawiających zachowania związane z fobiami społecznymi.
8. Myślenie paranoidalne
Skala ta mierzy objawy myślenia paranoidalnego. Punkty tej skali odnoszą się do myślenia
projekcyjnego, wrogości, podejrzliwości, egocentryzmu, iluzji, braku autonomii i urojeń
wielkościowych.
9. Psychotyczność
Skala obejmuje zarówno zachowania typowo psychotyczne, jak i charakterystyczne dla
rzekomego procesu psychotycznego. Cztery pozycje zawierają osiowe objawy schizofrenii
wymieniane przez Schneidera: omamy słuchowe, transmitowanie myśli, kontrolowanie
myśli z zewnątrz i nasyłanie myśli, jak również mniej znaczące psychotyczne zachowania,
będące wskaz
nikami schizoidalnego stylu życia (Derogatis, Lipman, Covi 1973, ss. 13-28).
Poniżej zestawiono wyniki badań prowadzonych przy użyciu kwestionariusza SCL-90 (w adaptacji
K. Jankowskiego), uszeregowane w kolejności od najniższego do najwyższego poziomu nasilenia
objawów psychopatologicznych w badanej grupie:
" terapeuci z placówek odwykowych (kobiety i mężczyz
ni) (Golińska b.r.w., s.12);
" uczestniczki Programu Rozwoju Osobistego (współuzależnione kobiety po terapii
współuzależnienia i alkoholiczki po terapii odwykowej, które co najmniej dwa lata
utrzymują abstynencję) po ukończeniu PRO;
" uczestnicy Programu Rozwoju Osobistego (alkoholicy po terapii odwykowej, którzy co
najmniej dwa lata utrzymują abstynencję) po ukończeniu PRO (Włodawiec, 1998);
" alkoholicy (mężczyz
ni ) przed terapią odwykową (Monitorowanie... 1996, s.15);
" współuzależnione kobiety w różnych fazach terapii współuzależnienia (Charakterystyka...
1997, s.22);
" alkoholiczki (kobiety) przed terapią odwykową (Monitorowanie... 1996, s.15);
" bezdomni alkoholicy przed terapią odwykową (Włodawiec, 2006);
" dorosłe dzieci alkoholików (kobiety i mężczyz
ni) przed terapią (Golińska b.r.w. s.12).
Zestawienie dotychczasowych badań z zastosowaniem SCL-90
kobiety
terapeuci kobiet alkoholicy bezdomni
mężczyz
n współ- alkoholiczk
Skale SCL-90 odwykow y po (mężczyz
n alkoholic DDA
i po PRO uzależnion i (kobiety)
i PRO i) y
e
somatyzacje 0,6 0,8 0,8 0,9 1,2 1,1 1,2 1,4
natręctwa 0,9 1,0 1,1 1,4 1,5 1,5 1,7 2,2
nadwrażliwość
1,0 0,9 0,9 1,3 1,3 1,5 1,5 1,8
interpersonalna
depresja 0,9 0,9 0,9 1,3 1,5 1,6 1,7 1,9
lęk 0,9 0,8 0,9 1,3 1,4 1,5 1,6 1,9
wrogość 0,9 0,7 0,7 1,1 1,3 1,2 1,0 1,7
fobie 0,4 0,3 0,3 0,9 0,5 1,1 1,0 0,8
myślenie
0,7 0,8 0,9 1,4 1,3 1,5 1,7 1,8
paranoidalne
psychotyczność 0,4 0,6 0,6 1,0 0,9 1,1 1,4 1,4
W dostępnej literaturze przedmiotu nie znalazłem badań nad trafnością i rzetelnością polskiej wersji
kwestionariusza SCL-90. Jednakże uzyskiwane dotychczas wyniki badań różnych grup osób są na
ogół zgodne z intuicyjnymi oczekiwaniami. Jak się wydaje, SCL-90 to bardzo dobre i wygodne
narzędzie do badań grupowych. Jednakże, ze względu na brak polskich norm, kwestionariusz trzeba
ostrożnie interpretować przy badaniach indywidualnych.
Wykorzystanie kwestionariusza SCL-90 do badań
ewaluacyjnych
Kwestionariusz SCL-90 w wersji przystosowanej do badań ewaluacyjnych pacjentów
korzystających z psychoterapii jest dostępny na stronie:
http://www.psychologia.net.pl/testy/scl-90.php. Do przeprowadzenia badań wystarczy komputer z
dostępem do internetu w placówce prowadzącej badania. Po wypełnieniu kwestionariusza przez
pacjenta, komputer policzy wyniki i poda je w formie tabeli, wraz z danymi personalnymi pacjenta i
datą badania. Plik z wynikiem badania można następnie wydrukować i dołączyć do dokumentacji
pacjenta, albo zapisać na twardym dysku, bądz
skopiować dane z tabeli do arkusza danych
statystycznych programu Excell, SPSS lub Statistica. W tej wersji kwestionariusza wyniki
podawane są w tabeli, w formie suchych liczb, bez jakiejkolwiek ich interpretacji, żeby nie
wpływać na wyniki uzyskane przez pacjenta przy powtórnym badaniu.
Badania efektywności psychoterapii prowadzi się zazwyczaj, powtarzając kilkakrotnie pomiary
tymi samymi narzędziami: przed terapią, po zakończeniu terapii i ewentualnie po upływie
określonego czasu od zakończenia terapii (np. pół roku, rok i dwa lata po terapii).
Po zebraniu większej liczby wyników badań tej samej, odpowiednio licznej grupy osób z dwóch lub
więcej etapów badań (np. przed terapią i po terapii) badacze zajmują się statystycznym
opracowaniem wyników (np. porównują średnie arytmetyczne i odchylenia standardowe z obu
pomiarów, a następnie szacują istotność statystyczną różnicy między dwoma pomiarami, za
pomocą statystycznych testów istotności).
Badania indywidualne
W drugiej wersji kwestionariusza SCL-90, dostępnej w portalu Psychologia.net.pl na stronie http://
www.psychologia.net.pl/testy.php?test=scl, oprócz wyników uzyskanych przez osobę badaną
podana jest ich interpretacja i opis poszczególnych skal. Ta wersja jest przeznaczona dla wszystkich
zainteresowanych, chcących zbadać siebie samych i przeczytać interpretację wyników. Należy
jednak pamiętać, że kwestionariusz ten przeznaczony jest przede wszystkim do badań grupowych,
zaś wyniki badań indywidualnych należy interpretować z dużą ostrożnością.