Hadaś E i wsp. Skażenie wody formami dyspersyjnymi pasożytów 795
ARTYKUłY POGLąDOWE / REVIEW PAPERS
Skażenie wody formami dyspersyjnymi pasożytów
Water contamination by dispersal stages of parasites
Edward Hadaś, Monika Derda, A
ukasz Skrzypczak, Marcin Cholewiński
Katedra i Zakład Biologii i Parazytologii Lekarskiej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie zagrożeń wynikających The aim of this article is to present the dangers of water contamination
ze skażenia wody stadiami dyspersyjnymi pasożytniczych pierwotniaków by dispersal stages of parasitic protozoa and worms.
i robaków.
Water is the most common source of protozoan infections such as
Woda najczęściej jest z
ródłem zarażenia pierwotniakami takimi jak np. Entamoeba histolytica, Giardia intestinalis, Cryptosporidium spp.,
Entamoeba histolytica, Giardia intestinalis, Cryptosporidium sp., Cyclospora Cyclospora cayetanensis, Toxoplasma gondii, and parasitic helminths
cayetanensis, Toxoplasma gondii oraz pasożytniczymi helmintami z rodzaju such as Ascaris, Trichuris, Toxocara and Echinococcus. These parasites are
Ascaris, Trichuris, Toxocara i Echinococcus. Wydalane są one do środowiska excreted into the environment outside the host, where the invasive stages
zewnętrznego przez żywicieli, gdzie inwazyjne stadia mogą przebywać przez may survive for several months. They are also parasitological indicators of
kilka miesięcy. Pasożyty te są jednocześnie wskaz
nikami parazytologicznego soil contamination.
skażenia gleby.
Water contamination by dispersal forms of the parasites is closely related
Zanieczyszczenie wody formami dyspersyjnymi pasożytów jest ściśle to soil contamination. This applies mainly to periods of changeable weather
powiązane z zanieczyszczeniem gleby. Dotyczy to głównie okresów w których conditions promoting the transmission of pathogens from soil to water. Such
zmianie ulegają warunki atmosferyczne sprzyjające przemieszczaniu się factors include spring thaw, heavy rains, floods, and others. Then the eggs of
patogenów z gleby do wody. Do takich czynników należą wiosenne roztopy, helminths and protozoa cysts, among others, are leached from the soil.
ulewne deszcze, powodzie i inne. Wówczas z gleby wypłukiwane są między
Key words: parasites, waterborne infection, water contamination
innymi jaja helmintów oraz formy przetrwalnikowe pierwotniaków.
Słowa kluczowe: pasożyty, zarażenia wodnopochodne, skażenie wody
� Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 795-802 Adres do korespondencji / Address for correspondence
prof. dr hab. Edward Hadaś
www.phie.pl
Katedra i Zakład Biologii i Parazytologii Lekarskiej
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego
Nadesłano: 27.10.2014
ul. Fredry 10, 61-701 Poznań
Zakwalifikowano do druku: 31.10.2014
tel. [phone], fax [phone], e-mail: [e-mail]
Woda pokrywa 70% powierzchni kuli ziem- wody czystej, dostarczana woda jest skażona i w ten
skiej. Tylko 30% tej ilości to woda czysta, która jest sposób staje się nieprzydatna dla człowieka.
konieczna do podtrzymania życia roślin i zwierząt.
W Polsce 50% spożywanej wody pitnej pochodzi
Ilość wody czystej, w obiegu wody w przyrodzie, jest
z wód powierzchniowych (rzeki, jeziora); 49% z wód
wartością stałą. Cykl ten wiąże się z parowaniem
gruntowych (studnie), 0,5% z ujęć głębinowych.
oceanów i wód śródlądowych, parowaniem z roślin,
Rozwój przemysłu, rozbudowa miast i osiedli
z opadami, z przesiąkaniem do gleby, ze spływem
powoduje zwiększenie ilości rozmaitych odpadów
powierzchniowym wody do jezior i rzek. Woda, która
i ścieków, które odprowadzane są do wód powierzch-
wsiąkła w glebę, służy wzrostowi roślin i odnawia re-
niowych i gruntowych. Statystyczne badania z 1994
zerwy wody podskórnej. Na rycinie 1 przedstawiono
roku pokazują, że w Polsce tylko 2,4% długości rzek
schemat obiegu wody w przyrodzie.
mieściło się w I klasie skali czystości wód, 1,3% w II
Chociaż światowe zaopatrzenie w dostępną, świe-
klasie, a reszta to III klasa oraz wody nie dające się
żą wodę jest wystarczające do podtrzymania życia,
sklasyfikować. Przyczyną tego stanu są ścieki komu-
to jej ogólnoświatowy rozdział nie jest równomierny.
nalne, przemysłowe i rolnicze.
W niektórych częściach świata dostawy wody są
Zanieczyszczenie wody to każda fizyczna, bio-
ograniczone poprzez warunki klimatyczne, albo nie
logiczna, czy chemiczna zmiana jakości wody, która
zaspokajają potrzeb na obszarach gęsto zaludnionych.
wpływa niekorzystnie na żywe organizmy lub czyni
Gdzie indziej, chociaż nie występują ograniczenia
wodę niezdatną do użycia.
796 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 795-802
y
ródła zanieczyszczenia wody można w krajach Zanieczyszczenie wody pasożytniczymi
uprzemysłowionych podzielić na z
ródła punktowe postaciami pierwotniaków
i powierzchniowe (obszarowe). y
ródła punktowe to
Woda najczęściej jest z
ródłem zakażenia pierwot-
z
ródła o zdefiniowanym pochodzeniu, takim jak zrzu-
niakami takimi jak np. Entamoeba histolytica, Giardia
ty z zakładów przemysłowych lub miejskich kanałów
intestinalis, Cryptosporidium sp., Cyclospora cayeta-
ściekowych. Pochodzenie z
ródeł powierzchniowych
nensis, Toxoplasma gondii. Wodnopochodne epidemie
nie jest praktycznie określone.
wywołane przez Giardia intestinalis i Entamoeba histo-
Chociaż obydwa typy z
ródeł zanieczyszczenia
lytica opisano już w 1946 roku [3]. Były one przyczynę
stanowią problem, to z
ródła punktowe przynajmniej
giardiozy (lambliozy) i amebozy wśród mieszkańców
w zasadzie można kontrolować. y
ródła powierzchnio-
Tokio. Od tego czasu podobne epidemie stwierdza
we są natomiast trudne do kontroli (tabela I).
Zanieczyszczenia wody można również podzielić
na biologiczne, chemiczne i fizyczne. y
ródłem zanie-
czyszczeń biologicznych są ścieki miejskie, a przede
wszystkim odchody zwierzęce i ludzkie. Surowe ścieki,
ewapotranspiracja
wpływające do cieków i jezior, stymulują niepohamo-
wany wzrost bakterii wodnych, alg i innych roślin.
opady
Ten nadmierny wzrost określa się mianem eutrofizacji.
W procesach wzrostu mikroorganizmów i trawienia
bakteryjnego rozkładających się roślin zużywany
jest tlen rozpuszczony w wodzie i tym samym ulega
zamieraniu życie flory oczyszczającej tę wodę.
Zanieczyszczenia biologiczne
woda odparowana ścieki
Najpoważniejszymi zanieczyszczeniami biologicz-
Ryc. 1. Schemat obiegu wody w przyrodzie
nymi wody, stanowiącymi zagrożenie dla ludzkiego
Fig. 1 Diagram of the water cycle
zdrowia na całym świecie, są organizmy chorobotwór-
cze, takie jak wirusy, bakterie, pasożyty oraz produkty
Tabela I. Powierzchniowe z
ródła zanieczyszczeń rzek i jezior. Wartości podano
w procentach
metabolizmu glonów, grzybów i bakterii [1, 2].
Table I. Surface contamination of rivers and lakes. Percentage values
Wśród groz
nych chorób mających początek
y
ródło Rzeki Jeziora
w wodzie należy wymienić: dur brzuszny, cholerę,
Rolnictwo 64 57
biegunki bakteryjne i biegunki spowodowane przez
Składowanie odpadów 1 5
pierwotniaki, choroby zapalne jelit, porażenia móz-
Budownictwo 2 4
gowe powodujące paraliż, żółtaczkę zakaz
ną. Ponadto
Zmiana stosunków wodnych 4 13
z wodą wiąże się zarażenie schistosomatozą, malarią,
Spływ miejski 5 12
żółtą febrą, filariozą oraz chorobami przenoszonymi
Hodowla leśna 6 1
przez owady żyjące w wodzie. Co najmniej 25 mln
Wydobywanie surowców 9 1
ludzi umiera rocznie z powodu chorób związanych
Inne 9 7
ze złą jakością wody.
Głównym z
ródłem czynników chorobotwórczych
Tabela II. Pasożyty i choroby przenoszone poprzez zanieczyszczoną wodę
Table II. Parasites and diseases transmitted through contaminated water
są ludzkie i zwierzęce odchody, niezabezpieczone lub
zabezpieczone w niewłaściwy sposób. y
ródłem organi-
Rodzaj pasożyta Wywołana choroba
zmów chorobotwórczych są również odpady zwierzęce
Pierwotniaki
z gospodarstw hodowlanych i z fabryk produkujących Entamoeba histolytica Pełzakowica jelitowa, czerwonka pełzakowa
Toxoplasma gondi Toksoplazmoza
żywność.
Giardia intestinalis Giardioza, lamblioza
Według danych Światowej Organizacji Zdrowia Cryptosporidium parvum Kryptosporidioza
Acanthamoeba sp., Akantameboza, Neglerioza
(WHO) zakłada się, że w krajach słabo rozwiniętych
Naegleria fowleri
80% wszystkich chorób związanych jest z czynnikami
Nicienie
infekcyjnymi umiejscowionymi w wodzie.
Ascaris lumbricoides Askarioza, glistnica
Trichuris trichiura Trichurioza, włosogłówczyca
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie za-
Enterobius vermicularis Enterobioza, owsica Toksokaroza
grożeń wynikających z zanieczyszczenia wody stadiami
Toxocara canis, Toxocara cati
dyspersyjnymi pasożytniczych pierwotniaków i robaków.
Tasiemce
Tabela II przedstawia pasożyty i choroby przez nie wy- Echinococcus granulosus Echinokokoza, bąblowica jednojamowa
Echinococcus multilocularis Alweokokoza, bąblowica wielojamowa
woływane, przenoszone przez skażoną wodę.
transpiracja roślinna
działalność człowieka
parowanie gleby
par
o
w
aie morza
spł
yw
p
o
w
ier
zc
hnio
wy
Hadaś E i wsp. Skażenie wody formami dyspersyjnymi pasożytów 797
się na całym świecie, a najczęściej rozpoznawanym pozostawały żywe w wodzie o temp. 4�C przez 3 mie-
patogenem w epidemiach wodnopochodnych jest siące, ale tylko 4 dni w wodzie o temp. 37�C [7].
Giardia sp. i Cryptosporidium sp. W ostatnich latach
Wśród wodno pochodnych epidemii giardiozy po-
opisano ponad 150 epidemii wodnopochodnych giar-
winno się wydzielić również epidemie wśród podróżnych.
diozy, kilkadziesiąt epidemii kryptosporidiozy i przy-
Taką epidemię opisano po raz pierwszy wśród bokserów
padki cyklosporozy. Ostatnio do wodnopochodnych
i naukowców wizytujących Sant Petersburg (Leningrad),
epidemii zalicza się również zarażenia Toxoplasma
gdzie z
ródłem zarażenia była woda wodociągowa. Tego
gondii [4].
rodzaju epidemiczne występowanie zarażenia spotyka
się również w innych rejonach świata.
Giardia intestinalis
Uważa się, że 1% ludności w krajach rozwinię-
Giardia intestinalis jest pierwotniakiem z grupy
tych jest zarażonych tym pierwotniakiem. W Polsce
wiciowców wywołującym jedną z najczęściej występu-
zarażonych jest od kilku do kilkunastu procent ludzi
jących chorób pasożytniczych u ludzi, psów i kotów
dorosłych. U dzieci odsetek ten jest znacznie wyższy
 giardiozę. Do zarażenia dochodzi w wyniku spożycia
i w niektórych zamkniętych populacjach może sięgać
pokarmu lub wody skażonej kałem ludzkim. Zaraże-
do 100%. Pierwotniaki z rodzaju Giardia lokalizują się
nie przebiega najczęściej bezobjawowo. Pierwotniak
w przewodzie pokarmowym ludzi i zwierząt, głównie
pasożytuje u człowieka na komórkach nabłonkowych
w dwunastnicy, drogach żółciowych i przewodach
jelita cienkiego lub pęcherzyka żółciowego. Koloni-
wyprowadzających żółć. Gatunkiem inwazyjnym dla
zuje on środkowy odcinek przewodu pokarmowego
człowieka jest Giardia intestinalis. Inne gatunki tego
 dwunastnicę i jelito czcze. Okres wylęgania choroby
rodzaju, jak: G. muris, G. agilis, G. ardeae i G. psittaci
wynosi zazwyczaj od 1 do 3 tygodni. Postać kliniczna
są nieinwazyjne dla człowieka [8].
giardiozy to: biegunki, bóle brzucha, nudności, za-
Rezerwuarem pierwotniaka są ludzie, zwierzęta
burzenia trawienia i wchłaniania, zmiany alergiczne,
domowe, psy, koty, ptaki, gryzonie, płazy, gady [9].
eozynofilia. Objawy zarażenia są różne i zależne od
wieku oraz stanu układu odpornościowego osoby
Cryptosporidium sp.
zarażonej, a także rodzaju szczepu pasożyta. Osoba
Kolejnym pasożytem, coraz częściej spotykanym
zarażona wydala okresowo cysty z organizmu wraz
u człowieka jest Cryptosporidium parvum. U osób
z kałem już po 6-15 dniach od zarażenia w sposób
immunologicznie kompetentnych (zdrowych i odpor-
nieregularny i w zmiennych ilościach. W jednym
nych) powoduje on chorobę w postaci krótkotrwałej
wypróżnieniu może znajdować się wiele milionów
biegunki, a u osób z niedoborami immunologicznymi
cyst. Cysty charakteryzują się dużą odpornością na
lub osłabionych wywołuje przewlekłe, zagrażające ży-
czynniki środowiska zewnętrznego np. w wodzie
ciu biegunki [1, 7]. Do chwili obecnej opisano ponad
chlorowanej w temperaturze 18�C przeżywają do
20 gatunków Cryptosporidium. Inne gatunki, takie jak:
3 miesięcy, w wodzie z rzeki lub jeziora do kilku mie-
C. meleagridis, C. felis, C. canis i C. muris mają mniejsze
sięcy, a w wilgotnym kale ok. 3 tygodni.
znaczenie. U zwierząt, podobnie jak u ludzi najwięk-
W USA, w ostatnich trzydziestu latach G. intesti-
sze znaczenie, ma gatunek C. parvum typ II [10].
nalis była przyczyną epidemii wodnopochodnej, która
Rezerwuarem Cryptosporidium są ludzie, zwierzęta
objęła ponad 403 000 osób [1, 5]. Epidemia giardiozy
gospodarskie (głównie bydło, owce i kozy) oraz wolno
wystąpiła po spożyciu wody chlorowanej. Wykazano,
żyjące (bobry, piżmaki, sarny, jelenie, dziki, lisy i wie-
że chlorowanie wody, przy zastosowaniu konwencjo-
wiórki), a także laboratoryjne (świnki morskie, myszy
nalnych dawek i czasu działania, niszczy bakterie
i szczury). Opisano również występowanie Cryptospo-
jelitowe, ale jest niewystarczające do zniszczenia cyst
ridium spp. u psów i kotów, oraz u ptaków domowych
Giardia. Zazwyczaj negatywne wyniki miana coli
i dzikich [9, 10], a także u królików hodowlanych
uważano dotychczas za miarodajne zapewnienie, że
i dziko żyjących [11].
woda jest wolna od patogenicznych drobnoustrojów
Postacie inwazyjne (oocysty) powszechnie wy-
jelitowych. Tę interpretację musiano jednak zmienić,
stępują w wodach powierzchniowych (do 83%) [6],
bowiem w szeregu wodno pochodnych epidemii giar-
w których przeżywają przez dłuższy czas. Oocysty
diozy wykrywano obecność cyst pasożyta w wodzie,
Cryptosporidium są odporne na czynniki środowiskowe
przy jednoczesnym braku Escherichia coli.
i powszechnie stosowane środki dezynfekcyjne. Mogą
Badania przeglądowe z
ródeł wody w Wielkiej
przeżywać w środowisku z zachowaniem inwazyjności
Brytanii wykazały obecność cyst Giardia aż w 46%
przez kilka miesięcy. Mogą również przeżywać zamra-
prób surowej wody zdatnej do picia; w wodach po-
żanie w temperaturze od -15�C do -20�C [8].
wierzchniowych stwierdzono 57% prób zawierających
Kryptosporydia przedostają się do wody na skutek
cysty [6]. Przy czym wyższy procent pozytywnych
jej zanieczyszczenia. Zanieczyszczenie wody następuje
prób notowano zawsze latem i jesienią. Cysty Giardia
798 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 795-802
z wielu kierunków (opady atmosferyczne, ścieki ko- ludzi, u 10% stwierdza się amebozę kliniczną, a rocz-
munalne i rolnicze, nawozy organiczne, odchody zwie- nie odnotowuje się ok. 100 tys. zgonów. Transmisja pa-
rząt domowych i dzikich). Najgroz
niejszym z
ródłem sożyta odbywa się z reguły na drodze fekalno-oralnej,
zanieczyszczenia wody są ścieki wprowadzane do niej ale również poprzez skażoną wodę. Choroba znana
w sposób zamierzony lub niezamierzony. Oczyszcza- już w starożytności. Pierwszy opisał ją jako chorobę
nie ścieków nie zmniejsza ani liczby, ani żywotności śmiertelną Hipokrates podając przypadek chorego
stadiów dyspersyjnych pierwotniaków [6]. z biegunką krwistą i gorączką. Następnie informacje
o tej chorobie pojawiają się w Starym Testamencie
Ryzyko wystąpienia wodnopochodnej kryptospo-
oraz w pismach Huang Ti. Pierwszą wielka epidemię
ridiozy jest bardzo duże. Dobrze znane są takie epide-
czerwonki pełzakowej opisano w 1933 r. w Chicago
mie w Stanach Zjednoczonych, gdzie opisano ich kilka
[15, 16].
w ostatnich latach. Zarażenia te nie były jednak dotąd
powiązane z wodą filtrowaną odpowiadającą urzędo- Zarażenie odbywa się drogą doustną po spożyciu
wym standardom jakościowym. Zarażeniem takim, wody lub żywności zanieczyszczonej cystami paso-
powiązanym z wodą filtrowaną była najsłynniejsza żyta. Ostra pełzakowica jelitowa charakteryzuje się
epidemia wodnopochodna w Milwaukee w 1993 roku kolkowymi bólami brzucha, biegunką z dużą ilością
[12]. Dotknęła ona około 281 tys. osób, z których śluzu oraz krwią w kale, nudnościami, wzdęciami
chorowało aż 232 tys. Była to jedna z największych oraz podwyższoną temperaturą ciała. Przewlekła
epidemii kryptosporidiozy na świecie. U zarażonych pełzakowica jelitowa przypomina chorobę zapalną jelit
osób występowały z reguły wodniste biegunki, bóle manifestującą się okresową biegunką z domieszką krwi
brzucha, a w niektórych przypadkach wysoka gorącz- i śluzu, objawami nadwrażliwości jelit, chudnięciem,
ka i wymioty. niedokrwistością, stanami podgorączkowymi. Na tle
przewlekłego pełzakowego zapalenia błony śluzowej
Cyclospora cayetanensis
może wytworzyć się pełzakowy guz okrężnicy (ame-
boma), który może powodować niedrożność kątnicy,
Cyclospora cayetanensis należy do kokcydiów
a w badaniach (fizykalnym i radiologicznym) dawać
pasożytujących wewnątrzkomórkowo w komórkach
obraz podobny do raka kątnicy. Ropień pełzakowy
nabłonkowych błony śluzowej jelita człowieka. Jest
(pełzakowy ropień wątroby)  powstaje jako ropień
pierwotniakiem kosmopolitycznym, chociaż wyższą
przerzutowy z jelita grubego. Może wystąpić mimo
prewalencję notuje się u ludzi w krajach rozwijających
braku wcześniejszych objawów jelitowych. Najczęś-
się np. na Haiti wynosi 15% u pacjentów chorych na
ciej tworzy się w wątrobie. Może wystąpić także
AIDS, a wśród pacjentów amerykańskich 0,2% [13].
w opłucnej, osierdziu, wszczepić się w uszkodzoną
Jest czynnikiem etiologicznym cyklosporozy.
skórę brzucha lub krocza. Objawy to ból lub uczucie
Do zarażenia dochodzi na skutek spożycia wody
ucisku w okolicy ropnia, gorączka, dreszcze, osłabienie
lub żywności zanieczyszczonej sporozoitami. Należy
i utrata masy ciała. Przebieg pełzakowicy może być
wykluczyć bezpośrednią transmisję na drodze fekal-
również bezobjawowy i występuje wówczas nosiciel-
no-oralnej, gdyż oocysty w chwili wydalenia z kałem
stwo choroby.
są nieinwazyjne. W większości przypadków jednak
Jednym ze sposobów zapobiegania pełzakowicy
przyczyną epidemii była z reguły zanieczyszczona
jest ochrona wody przed stycznością z odchodami
woda.
(szamba z dala od wody pitnej), oraz gotowanie wody
Najczęściej spotykane objawy zarażenia, podobnie
pitnej.
jak w przypadku Cryptosporidium hominis (parvum),
to: bóle brzucha, uporczywe biegunki, stany zapalne
Toxoplasma gondii
jelit, miejscowe zniszczenia kosmków. Może to upo-
Częstość występowania Toxoplasma gondii jest
śledzać wchłanianie pokarmu [14].
zmienna w zależności od strefy geograficznej, bada-
W wielu publikacjach naukowych wykazano, że
nej populacji ludzkiej oraz wielu innych czynników.
przyczyną zarażenie była skażona woda i zanieczysz-
W badaniach przeprowadzonych w krajach europej-
czona żywności.
skich uzyskano bardzo zróżnicowane wyniki. Przy-
kładowo w Finlandii, częstość występowania tego
Entamoeba histolytica
pasożyta u kobiet wynosi około 20,3%, w Niemczech
Czynnikiem etiologicznym amebozy jest pełzak
i we Francji 40-80% populacji, a w Austrii 20-60%
 Entamoeba histolytica, pasożytujący w jelicie grubym
[13, 17]. Badania przeprowadzone w Ameryce A
aciń-
człowieka. Pełzak czerwonki jest pasożytem kosmo-
skiej, Azji i Afryce wykazały prewalencję na poziomie
politycznym, jednak kliniczna postać amebozy jest
30-75% ludzi. W USA wynosi ona 3-42%. Natomiast
stwierdzana z reguły u ludzi żyjących w krajach rozwi-
częstość zarażenia T. gondii w Polsce wynosi średnio
jających się. Na świecie zarażonych jest około 50 mln
35,81% (w przedziale 5-65% w różnych regionach
Hadaś E i wsp. Skażenie wody formami dyspersyjnymi pasożytów 799
kraju). Generalnie można stwierdzić, że 30% populacji W latach 50. uwagę na te pełzaki zwróciły na-
ludzkiej jest chronicznie zarażona T. gondii [18]. uki medyczne, ponieważ stwierdzono, że mogą być
one potencjalnie patogeniczne dla myszy i małp, jak
Przebieg zarażenia jest najczęściej bezobjawowy
również dla gadów, płazów i mięczaków, a także dla
lub skąpo objawowy. Do najczęściej spotykanych
człowieka. Ameby należące do rodzajów Naegleria
objawów zaliczamy powiększenie oraz stan zapalny
i Acanthamoeba są uważane za oportunistyczne paso-
węzłów chłonnych, a także objawy podobne do mono-
żyty ludzkie. Naegleria jest czynnikiem etiologicznym
nukleozy [13]. U niektórych chorych w stanie skrajnej
pierwotnego amebowego zapalenia opon mózgowych
immunosupresji lub z niedoborem odporności, może
i mózgu (PAM  primary amoebic meningoencephalitis),
wystąpić toksoplazmoza mózgowa z ogniskowymi
następstwem którego jest zejście śmiertelne w ciągu
ropniami i mikroropniami oraz zapaleniem mózgu.
5-10 dni. Natomiast Acanthamoeba może u ludzi wy-
Stwierdzano również pozamózgową toksoplazmozę,
woływać ziarniniakowe amebowe zapalenie mózgu
powodującą stany zapalne i martwicze w płucach,
(GAE  granulomatous amoebic encephalitis), które ma
sercu, żołądku, trzustce, wątrobie, mięśniach, a także
charakter przewlekły i nie zawsze kończy się śmiercią
gałce ocznej.
oraz przewlekłe amebowe zapalenie rogówki oka
Oocysty pochodzące od zarażonego kota lub
(AK  keratitis acanthamoebica) [21].
kotowatych są z
ródłem zanieczyszczenia gleby, wody
Przypadki PAM mają zazwyczaj podobny począ-
i żywności. W USA składowanych jest 1,2 miliona
tek. Dotyczą osób, które na krótko przed wystąpieniem
ton odchodów kocich rocznie. Roczne obciążenie
objawów chorobowych pływały w jeziorach, ciepłych
oocystami wynosi 3-434 cyst na metr kwadratowy
basenach lub innych zbiornikach wodnych, gdzie
środowiska [19]. Teoretycznie do zarażenia wystarczy
temperatura przekraczała 20�C. Wrotami inwazji czło-
jedna oocysta. Do zarażenia toksoplazmozą najczęściej
wieka w przypadku PAM jest droga węchowa (z jamy
dochodzi drogą pokarmową, doustnie, przez pożywie-
nosowej przez nitki węchowe do opuszek węchowych
nie zanieczyszczone sporozoitami, spożycie niedogo-
i przodomózgowia). Okres inkubacji PAM wynosi
towanego mięsa, szczególnie wieprzowiny lub picie
od 4 do 7 dni. Choroba jest nagła i trudna w leczeniu
skażonego, surowego mleka, ale również można się
(pełzaki wykazują znaczną oporność na antybioty-
zarazić bezpośrednio przez kontakt z chorym kotem
ki, sulfonamidy i preparaty pełzakobójcze). Szybko
oraz picie skażonej wody.
doprowadzają do zgonu pacjenta. Objawy kliniczne
Badania molekularne zastosowane w celu wykry-
to: bóle głowy, nudności, wymioty, gorączka, brak
cia obecności oocyst Toxoplasma gondii w wodzie wy-
łaknienia i sztywność karku.
kazały skażenie 6,6% różnych z
ródeł wody. Najwyższy
Ziarniniakowe pełzakowe zapalenie mózgu
wskaz
nik skażenia odnotowano w wodzie kanalizacyj-
dotyczy natomiast osób przewlekle chorych, immu-
nej  7,5% i w wodach ściekowych  7%. W wodach
nologicznie niekompetentnych, przyjmujących leki
powierzchniowych otwartych stwierdzono skażenie
immunosupresyjne. Pełzaki dostają się do ośrodkowe-
na poziomie 5%, a najmniej w wodzie wodociągowej
go układu nerwowego prawdopodobnie drogą krwio-
3,3% [20].
nośną, wnikając przez uszkodzoną skórę. Typowe
Jedynym, skutecznym sposobem zapobiegania
objawy to zaburzenia neurologiczne, halucynacje,
chorobie jest profilaktyka, polegająca na przestrze-
dezorientacja; często ból głowy, gorączka i zaburzenia
ganiu podstawowych zasad higieny. Bardzo ważne
wzrokowe.
jest stosowanie filtrów do wody pitnej oraz wody
Poza ośrodkowym układem nerwowym (OUN)
w basenach.
pełzaki mogą powodować również zmiany w wielu
innych narządach człowieka i zwierząt. Inwazje ob-
Pełzaki wolno żyjące
serwowano między innymi w płucach, nadnerczach,
Pełzaki wolno żyjące są organizmami kosmopo-
skórze, uchu, żuchwie. Od pewnego czasu rośnie też
litycznymi, szeroko rozprzestrzenionymi na całym
liczba przypadków pełzakowego zapalenia rogówki
świecie. Zajmują wszystkie możliwe środowiska wolne.
oka (AK). Pierwsze doniesienie opublikowano w roku
Izolowane były ze zbiorników wody słodkiej i słonej,
1974. Większość współczesnych przypadków ma
basenów kąpielowych, wody chlorowanej. Ich śro-
związek z soczewkami kontaktowymi i użyciem skażo-
dowiskiem bytowania jest również powietrze, osady
nych roztworów do ich pielęgnacji, wliczając w to wodę
kanalizacyjne i wilgotna gleba.
wodociągową, studzienną, solankę domowej roboty
Przyjmuje się, że wszystkie pełzaki są saprofitami,
i ślinę. W przypadkach nie związanych z soczewkami
a w sprzyjających warunkach mogą stać się choro-
kontaktowymi zarażenie wiąże się z urazem rogówki.
botwórczymi pasożytami. Organizmy te określono
Schorzenie to najczęściej występuje u osób młodych,
terminem  amfizoiczne , aby podkreślić, że mogą być
zazwyczaj zdrowych i o nie zaburzonej odporności.
zarówno wolnożyjące jak i pasożytnicze.
Jest bardzo trudne w leczeniu [22].
800 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 795-802
Zanieczyszczenia wody pasożytniczymi Trichuris jest to pasożyt kosmopolityczny i podobnie
postaciami robaków jak Ascaris częściej występuje w krajach o klimacie
ciepłym i tropikalnym. Zarażenie tym pasożytem
Wskaz
nikiem parazytologicznego skażenia gleby
stwierdza się najczęściej wśród ludności obszarów
jest obecność w niej jaj pasożytniczych nicieni z ro-
wiejskich oraz zaniedbanych sanitarnie.
dzaju Ascaris, Trichuris oraz Toxocara. Jaja te wydalane
W momencie wydalenia z kałem, jaja tego pa-
są do środowiska zewnętrznego z kałem żywiciela.
sożyta są nieinwazyjne. Przekształcenie w postać
W glebie przeobrażają się one w stadia inwazyjne.
inwazyjną odbywa się w środowisku, w odpowiednich
Środowisko zewnętrzne jest więc dla tych gatunków
warunkach temperatury i wilgotności i trwa od 17 do
nicieni niezbędnym elementem rozwoju.
21 dni, a w niższych temperaturach nawet do kilku
Zanieczyszczenie wody często jest ściśle powiązane
miesięcy. Do zarażenia dochodzi na skutek połknięcia
z zanieczyszczeniem gleby. Dotyczy to głównie okre-
inwazyjnych jaj. W przewodzie pokarmowym z jaj
sów w których zmianie ulegają warunki atmosferyczne
wykluwają się larwy, które następnie wnikają do błon
sprzyjające przemieszczaniu się patogenów z gleby do
śluzowych jelita ślepego oraz okrężnicy. Po pewnym
wody. Do takich czynników należą wiosenne roztopy,
czasie pasożyty powracają do światła jelita, gdzie osią-
ulewne deszcze, powodzie i inne. Wówczas z gleby
gają dojrzałość płciową. Istnieje możliwość zarażenia
wypłukiwane są między innymi jaja helmintów.
się człowieka włosogłówką świńską. Objawy kliniczne
zależą od intensywności inwazji. Przy niskiej inten-
Ascaris lumbricoides
sywności, choroba przebiega w sposób bezobjawowy.
Czynnikiem etiologicznym askariozy jest nicień
Intensywne inwazje powodują biegunki z domieszką
Ascaris lumbricoides. Pasożyt ten występuje w jelicie
krwi, niedokrwistość, zatrzymanie rozwoju, a nawet
cienkim człowieka. Dojrzała samica produkuje jaja,
śmierć. Przeżywalność pasożytów w środowisku wy-
które wraz z kałem wydalane są do środowiska. W od-
nosi około 5 lat [23].
powiednich warunkach temperatury i wilgotności
Ocenia się , że na całym świecie ok. 800 mln ludzi
jaja nieinwazyjne przekształcają się w jaja inwazyjne.
jest zarażonych tym pasożytem. Częstość występowa-
Proces ten trwa około 2-6 tygodni. Do zarażenia do-
nia trichuriozy w Polsce ocenia się na ok. 10%.
chodzi na skutek połknięcia inwazyjnych jaj. W jelicie
cienkim z jaj wykluwają się larwy, które przez ścianę
Toxocara spp.
jelita dostają się do krwi, a następnie z krwią wędrują
Czynnikiem etiologicznym toksokarozy mogą
do serca, płuc, jamy ustnej, a następnie po powtórnym
być dwa gatunki nicieni Toxocara canis, która pasoży-
połknięciu wracają do jelita cienkiego. Objawy kli-
tuje u psów, lisów i wilków oraz Toxocara cati, która
niczne glistnicy zależą od wieku pacjenta oraz inten-
pasożytuje u kotów. Oba gatunki wykazują zasięg
sywności inwazji. Wędrujące w organizmie żywiciela
kosmopolityczny.
larwy uszkadzają ściany jelita, płuca, wątrobę oraz
naczynia krwionośne. Najczęściej obserwuje się brak Jaja pasożytów są wydalane z kałem żywiciela do
apetytu, biegunki, zaparcia oraz wymioty. Na skutek środowiska zewnętrznego. Rozwój jaj w środowisku
długotrwałej inwazji może dojść do wyniszczenia orga- trwa około 3-4 tygodnie. Postacią inwazyjną dla ży-
nizmu, a nawet śmierci. Jaja A. lumbricoides przeżywają wiciela są inwazyjne jaja, a do zarażenia dochodzi na
w środowisku do 6 lat [23]. drodze pokarmowej. Jaja w wilgotnej glebie i piasku
oraz wodzie zachowują inwazyjność nawet do 10 lat.
Ocenia się , że około 1014 jaj Ascaris zanieczyszcza
Zarażenie następuje przez połknięcie lub wypicie
środowisko w skali globalnej, ponieważ potencjał re-
z wodą inwazyjnych jaj. Po zarażeniu, w jelicie cien-
produkcyjny samic tego gatunku jest bardzo wysoki.
kim żywiciela z jaj rozwijają się larwy. Człowiek jest
W Polsce askarioza występuje częściej w środowisku
żywicielem paratenicznym, więc nie jest odpowiednim
wiejskim oraz w miastach, w dzielnicach gdzie brak
żywicielem dla tego pasożyta, dlatego larwy Toxocara
jest kanalizacji. Ostatnie badania wykonane przez Wa-
nie osiągają dojrzałości płciowej.
silewską i wsp. [24] u dzieci w północno-wschodniej
Polsce wykazały inwazje Ascaris u 3,0% dzieci trzylet- W zależności od lokalizacji larw choroba może
nich, 8,1% dzieci 4-7 letnich i 15,8% dzieci w wieku od przybierać różne formy kliniczne. U człowieka wy-
8 do 18 lat [23]. Ocenia się, że ekstensywność zaraże- stępuje zespól larwy trzewnej wędrującej, toksokaroza
nia ludzi A. lumbricoides w Polsce nie przekracza 2,8% uogólniona, oczna lub utajona. Postać uogólniona
i dotyczy to głównie dzieci ze środowiska wiejskiego. (tzw. trzewna) dotyczy głównie dzieci do 5 roku życia
i jest następstwem intensywnego zarażenia. W postaci
Trichuris trichiura
ocznej obraz kliniczny zależy od miejsca wniknięcia
larw Toxocara do gałki ocznej. Obecność larw może być
Czynnikiem etiologicznym trichuriozy jest nicień
przyczyną ciężkiego zapalenia wewnątrzgałkowego
Trichuris trichiura, pasożyt jelita grubego człowieka.
Hadaś E i wsp. Skażenie wody formami dyspersyjnymi pasożytów 801
prowadzącego do ślepoty, ale również larwy mogą leśne (poziomki, borówki), do których mogą być
nie powodować żadnych zmian w gałce ocznej. Ta przyczepione jaja tasiemca. Do zarażenia może też
postać występuje u starszych dzieci i osób dorosłych. dojść poprzez przypadkowe spożycie jaj tasiemców,
Zmiany dotyczą zwykle jednego oka. Larwy Toxocara które znajdować się mogą w wodzie lub glebie za-
wywołują u człowieka również ziarniniaki, a kilka nieczyszczonej odchodami zarażonych zwierząt, lub
larw może wywołać liczne guzy w tkankach, w których poprzez bezpośredni kontakt z psami lub rzadziej
larwy pozostają przy życiu rok, a nawet dłużej. Postać lisami [28].
utajona toksokarozy charakteryzuje się objawami
Choroba postępuje powoli. Objawy ze strony wą-
niespecyficznymi, przypominającymi grypę.
troby lub innych zajętych przez bąblowce narządów
Badania przeprowadzone w latach 90. wykazały mogą wystąpić po okresie trwającym nawet do 15 lat.
znaczny stopień zanieczyszczenia środowiska jajami Ze względu na długi bezobjawowy przebieg choroby
Toxocara w miastach i na wsi. W roku 2008 zanoto- rozpoznanie bąblowicy jest z reguły póz
ne. Zarażony
wano 647 przypadków w Polsce [25, 26]. Szacuje człowiek może przez wiele lat nie odczuwać dolegli-
się, że na toksokarozę może zapadać rocznie powyżej wości. Objawy takie jak mdłości, kłucie w boku, bóle
10 tysięcy osób. brzucha pojawiają się dopiero wówczas gdy larwy
pasożyta zaczynają uciskać na narządy.
Echinococcus granulosus, Echinococcus
multilocularis Podsumowanie
Echinococcus granulosus wywołuje bąblowicę jed- Podsumowując trzeba stwierdzić, że woda jest obok
nojamową  echinokokozę. Żywicielami ostatecznymi powietrza najważniejszym ze składników środowiska,
dla tego pasożyta są głownie psy, natomiast żywicie- w którym żyjemy. Organizm człowieka w zależności
lem pośrednim jest człowiek, liczne gatunki zwierząt od wieku, zawiera 60-90% wody, która występuje we
roślinożernych oraz gryzonie. Echinococcus multilo- wszystkich tkankach ustroju. Bez wody organizm
cularis wywołuje natomiast bąblowicę wielojamową nie może funkcjonować. Dzienne zapotrzebowanie
 alweokokozę. Szerzy się on głównie wśród zwierząt organizmu na wodę wynosi około 2,5 litra.
dziko żyjących. Żywicielem ostatecznym najczęściej są
Zapobieganie wodnopochodnym inwazjom pa-
lisy, natomiast żywicielami pośrednimi gryzonie oraz
sożytniczym przy okazji picia wody zanieczyszczo-
sporadycznie człowiek. Postacie dojrzałe tych tasiem-
nej jest szczególnie trudne, a w przypadku zwierząt
ców bytują w jelicie cienkim żywicieli ostatecznych.
praktycznie niemożliwe ze względu na różnorodność
Przejrzałe człony tasiemca, wydalane do środowiska
z
ródeł wody i dróg zarażenia. Organizmów pasożytni-
zewnętrznego ulegają rozpadowi uwalniając od 200
czych nie da się też całkowicie usunąć ze środowiska.
do 600 inwazyjnych jaj. Postacie inwazyjne należą do
Należy jednak zapobiegać szerzeniu się inwazji wśród
bardzo odpornych na warunki środowiskowe, w tym
zwierząt, szczególnie w hodowlach wielkostadnych.
również na działanie niskich temperatur. Jaja w tempe-
Jedynym, skutecznym sposobem uniknięcia chorób
raturze -27�C przeżywają 54 dni, a inwazyjność tracą
wodnopochodnych jest profilaktyka, polegająca na
po 96 godzinach przebywania w temperaturze -70�C
ścisłym przestrzeganiu podstawowych zasad higieny
[27].
oraz unikaniu możliwości skażenia wody i środowiska
Zagrożenie bąblowicą występuje zarówno na te- przez człowieka. Czysta, nieskażona woda jest nie tyl-
renach wiejskich, leśnych, jak i w miastach. Człowiek ko niezbędna do życia, ale jej jakość decyduje również
zaraża się tymi pasożytami jedząc niemyte owoce w dużym stopniu o naszym zdrowiu.
Piśmiennictwo / References
1. Leclerc H, Schwartzbrod L, Dei-Cas E. Microbial agents 4. Majewska AC. Toksoplazmoza  wodnopochodna parazytoza
associated with waterborne diseases. Crit Rev Microbiol (Toxoplasmosis  a waterborne parasitosis). XX Jubileuszowa
2002, 28(4): 371-409. Krajowa Konferencja, VIII Międzynarodowa Konferencja
 Zaopatrzenie w wodę, jakość i ochrona wód . Tom. 1.
2. Malham SK, Rajko-Nenow P
, et al. The interaction of human
Sozański MM, Dymaczewski Z, Jeż-Walkowiak J (red).
microbial pathogens, particulate material and nutrients in
2008: 255-268.
estuarine environments and their impacts on recreational
and shellfish waters. Environ Sci Process Impacts 2014, 5. Eisenberg JN, Brookhart MA, et al. Disease transmission
16(9): 2145-2155. models for public health decision making: analysis of
epidemic and endemic conditions caused by waterborne
3. Davis C. Report of epidemic amebiasis among occupants of
pathogens. Environ Health Perspect 2002, 110(8):
a specific area in Tokyo. December 1946 to June 1947. Surg
783-790.
Circ Lett US Army Far East Command Med Sect 1947, 1(9):
17-26.
802 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 795-802
6. Bojar H, Kłapeć T. Woda jako potencjalne z
ródło zarażenia 18. Schl�ter D, D�ubener W
, et al. Animals are key to human
ludzi i zwierząt pierwotniakami z rodzajów Cryptosporidium toxoplasmosis. Int J Med Microbiol 2014, 304(7):
i Giardia. Med Ogóln Nauk Zdr 2011, 17(1): 45-51. 917-929.
7. Betancourt WQ, Duarte DC, et al. Cryptosporidium and 19. Torrey EF, Yolken RH. Toxoplasma oocysts as a public health
Giardia in tropical recreational marine waters contaminated problem. Trends Parasitol 2013, 29(8): 380-384.
with domestic sewage: Estimation of bathing-associated
20. Khan I, Khan AM, et al. Molecular detection of Toxoplasma
disease risks. Mar Pollut Bull 2014, 85(1): 268-273.
gondii in water sources of district Nowshehra, Khyber
8. Matuszewska R. Pierwotniaki pasożytnicze z rodzaju Pakhtunkhwa, Pakistan. J Toxicol Environ Health A 2013,
Cryptosporidium i Giardia. Część I. Występowanie 76(14): 837-841.
w środowisku wodnym i zagrożenia zdrowotne. Rocz PZH
21. Kasprzak W. Pełzaki wolnożyjące o właściwościach
2007, 58(3): 569-577.
patogenicznych dla człowieka i zwierząt. PWN, Warszawa
9. Gundłach JL, Sadzikowski AB i wsp. Inwazje Giardia spp.  Wrocław 1985.
i Cryptosporidium spp. u psów i kotów. Med Wet 2004,
22. Hadaś E, Derda M. Pełzakowe zapalenie rogówki oka  nowe
60(11): 1202-1203.
zagrożenie epidemiologiczne. Probl Hig Epidemiol 2013,
10. Sroka J, Karamon J, Cencek T. Kryptosporydioza  94(4): 730-733.
pasożytnicza zoonoza. Życie Weter 2009, 84(6): 476-478.
23. Kłapeć T, Cholewa A. Zagrożenia dla zdrowia związane
11. Robinson G, Chalmers RM. The european rabbit (Oryctolagus ze stosowaniem nawozów organicznych i organiczno-
cuniculus), a source of zoonotic cryptosporidiosis. Zoonoses mineralnych. Med Ogóln Nauk Zdr 2012, 18(2): 131-136.
Publ Health 2010, 57(7-8): 1-13.
24. Wasilewska J, Kaczmarski M, et al. Analysis of clinical
12. Mac Kenzie WR, Hoxie NJ, et al. A massive outbreak in symptoms and selected hematological indices in hospitalized
Milwaukee of Cryptosporidium infection transmitted children with Ascaris lumbricoides infection from the
through the public water supply. N Engl J Med 1994, 331(3): northeastern region of Poland. Wiad Parazytol 2011, 57(1):
161-167. 43-51.
13. Wesołowska M, Gąsiorowski J, Jankowski S. Pierwotniaki 25. Raport Głównego Inspektora Sanitarnego. Stan Sanitarny
oportunistyczne występujące u osób z niedoborami Kraju w roku 2010.
immunologicznymi. The opportunistic Protozoa in
26. Kłapeć T, Stroczyńska-Sikorska M. Ocena sytuacji
immunocompromised individuals. Adv Clin Exp Med 2005,
epidemiologicznej toksokarozy w aspekcie zagrożenia
14(2): 349-355.
zdrowia ludzi w Polsce. Med Ogóln Nauk Zdr 2009, 15(1):
14. Goodgame RW. Understanding intestinal sporeforming 45-53.
Protozoa: Cryptosporidia, Microsporidia, Isospora, and
27. Eckert J, Deplazes P. Biological, epidemiological, and clinical
Cyclospora. Ann Int Med 1996, 124(4): 429-441.
aspects of echinococcosis, a zoonosis of increasing concern.
15. Bundesen HN. The Chicago Epidemic of Amoebic Dysentery Clin Microbiol Rev 2004, 17(10): 107-135.
in 1933. Publ Health Rep 1934, 49(43): 1266-1272.
28. Majewska AC. Echinokokoza  podstępna i zabójcza
16. Bundesen HN. Diphtheria Prevention in Chicago: The zoonoza o globalnym znaczeniu dla zdrowia publicznego
Health Officer s Problem. Am J Publ Health Nations Health (Echinococcosis  an insidious and deadly zoonosis of global
1934, 24(5): 519-524. public health importance). [w:] Zaopatrzenie w wodę,
jakość i ochrona wód. Dymaczewski Z, Jeż-Walkowiak J,
17. Jones J, Lopez A, et al. Congenital toxoplasmosis: a review.
Nowak M (red). Pol Zrz Inż Techn San, Poznań-Toruń 2014:
Obstet Gynecol Surv 2001, 56(5): 296-305.
327-337.