P R A C A P O G L 
D O W A
Krystyna Kowalczuk1, Elżbieta Krajewska-Kułak1, Katarzyna Ostapowicz-Vandame1,
Wojciech Kułak2
1
Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku
2
Klinika Rehabilitacji Uniwersyteckiego Dziecięcego Szpitala Klinicznego w Białymstoku
N
arażenie na czynniki niebezpieczne i szkodliwe
w pracy pielęgniarek i położnych
Hazard and dangerous factors in nurses and midwifes work
STRESZCZENIE
Pielęgniarki i położne ze względu na wykonywane obowiązki i ryzyko kontaktu z czynnikami szkodliwymi niebezpiecznymi, a także obcią-
żenia psychospołeczne związane ze sposobem wykonywanej pracy są narażone na wiele zagrożeń zawodowych. Sytuację pogarsza fakt
niedostatecznie opracowanych zaleceń medyczno-profilaktycznych, co często wynika ze słabej znajomości intensywności i rozmiarów
oddziaływań czynników szkodliwych w środowisku oraz rodzaju zagrożeń. W niniejszej pracy przeanalizowano najczęstsze zagrożenia
zawodowe występujące w pracy pielęgniarek i położnych.
Problemy Pielęgniarstwa 2010; 18 (3): 353 357
Słowa kluczowe: narażenia zawodowe, czynniki biologiczne, chemiczne, fizyczne
ABSTRACT
Nurses and midwifes in their work are subjected to many hazard, dangerous and psychosocial factors. They are also subjected to many
occupational hazards. This situation deteriorates an unsatisfactory system of the medico-prophylactic recommendations as result of poor
knowledge on incidence of hazard factors and its types in the environment. In this article we analysed more common occupational hazards
in nurses and midwifes work.
Nursing Topics 2010; 18 (3): 353 357
Key words: occupational hazards, biological factors, chemical, physical
Działalność zawodowa człowieka we współczesnym twie) pod względem zagrożenia zawodowego w pracy
świecie nabiera coraz większego znaczenia i staje się [1, 2].
czynnikiem przyśpieszającym rozwój jednostki w zakre- Zagrożenia zawodowe występujące w środowisku
sie sprawności, wiedzy oraz osobowości. W ostatnich pracy dzieli się zazwyczaj na [3, 4]:
latach przedmiotem zainteresowania środowiska me-  czynniki niebezpieczne  zagrażające potencjal-
dycznego stała się problematyka zagrożeń występują- nie wypadkami przy pracy (np. poruszające się urzą-
cych w miejscu pracy oraz ich profilaktyka. Zagadnie- dzenia, ostre narzędzia, wystające elementy, nierówna
nia związane z bezpieczeństwem i ujemnymi skutkami nawierzchnia). Aby zdarzenie uznać za wypadek przy
pracy były znane już w starożytności. Hipokrates (460 pracy, musi być ono wywołane nagłą przyczyną ze-
 377 p.n.e.) zauważył między innymi, że  istnieje spo- wnętrzną powodującą uraz lub śmierć i nastąpić pod-
ro rzemiosł i sztuk, które sprowadzają na ludzi zajmu- czas: wykonywania lub w związku z wykonywaniem
jących się nimi wiele plag i cierpień [1]. Natomiast przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń prze-
Ramazinni (1633 1714),  twórca współczesnej medy- łożonych; wykonywania lub w związku z wykonywaniem
cyny pracy, usystematyzował problemy zdrowotne, przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, na-
przedstawił typowe objawy wielu chorób zawodowych, wet bez polecenia; w czasie pozostawania pracownika
a zawody medyczne umieścił na 2. miejscu (po górnic- w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pra-
Adres do korespondencji: dr Krystyna Kowalczuk, Wydział Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, Zakład Zintegrowanej
Opieki Medycznej, ul. M. Skłodowskiej-Curie 7a, 15 089 Białystok, e-mail: [e-mail]
353
PROBLEMY PIEL
GNIARSTWA 2010, tom 18, zeszyt nr 3
codawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynika- waniem gumowych lub plastikowych rękawiczek
jącego ze stosunku pracy [1, 2]. Z akt sądowych wynika, ochronnych, kontaktem ze środkami dezynfekcyjnymi,
że 95% wypadków wystąpiło podczas wykonywania pra- kosmetykami czy narzędziami lekarskimi. Charaktery-
cy z przyczyny zewnętrznej, a tylko 5% budzi wątpliwości, styczna jest tak zwana alergia nakładająca się  naj-
czy rzeczywiście były one wypadkami przy pracy [1, 2]; pierw występuje reakcja na środki dezynfekcyjne,
 czynniki biologiczne, chemiczne i fizyczne. Są to a następnie na lateks znajdujący się w rękawicach
czynniki zagrażające chorobą zawodową (uznaną praw- ochronnych [11].
nie za związaną przyczynowo z wykonywanym zawo- Warto zauważyć, że mechanizmy powstania i współist-
dem, znajdującą się w wykazie chorób zawodowych nienie wyprysku kontaktowego alergicznego i z podraż-
i będącą podstawą do roszczeń odszkodowawczych) nienia nie są do końca wyjaśnione, a ich różnicowanie
i skutkami pozazawodowymi, które są efektem skoja- kliniczne bywa trudne, ponieważ monitoring alergicznych
rzonego oddziaływania warunków pracy i warunków by- chorób zawodowych skóry pracowników służby zdrowia
towania bez możliwości dokładnego określenia ich w większości krajów nie został do tej pory opracowany.
wpływu [2, 4]. Do powstania zmian o charakterze wyprysku może dojść
Najpoważniejszym zagrożeniem, według danych nie tylko pod wpływem alergenu kontaktowego, ale tak-
epidemiologicznych, są czynniki biologiczne występu- że wskutek działania innych niż uczulające czynników
jące w środowisku pracy. Efekty ich oddziaływania na zewnętrznych i wewnętrznych [12 14]. Szacuje się, że cho-
organizm ludzki zależą w dużej mierze od indywidual- roby alergiczne stanowią ponad 50% chorób zawodowych,
nych cech osobowościowych oraz odpowiedzi układu znajdujących się na drugim miejscu po chorobach ukła-
odpornościowego. Na podstawie badań epidemiolo- du sercowo-naczyniowego i układu ruchu.
gicznych wykazano duże działanie teratogenne i muta- W Polsce, w latach 1974 1998, Smętek i Placek wy-
genne powyższych czynników. Na uwagę zasługuje eks- konali 12 399 prób płatkowych u 408 (379 kobiet
pozycja na HBV, HCV, HIV, gruz
licę i inne choroby i 29 mężczyzn) pacjentów, pracowników ochrony zdro-
zakaz
ne. W Polsce tylko część chorób zakaz
nych, na wia w makroregionie gdańskim, w tym: u pielęgniarek
które choruje personel służby zdrowia w związku z wy- (192), salowych (62), lekarzy medycyny (32), lekarzy
konywaną pracą, jest rozpoznawana i klasyfikowana stomatologii (39), techników laborantów (26), asysten-
jako choroby zawodowe [5 7]. Według Prevention and tów dentystycznych (22), techników dentystycznych (10)
Control of Nosocomial Infections z 1997 roku, patoge- i innych  pochodzących z 63 różnych zakładów opie-
ny przenoszone przez krew i płyny ustrojowe stanowią ki zdrowotnej i szpitali [13]. Dodatnie próby płatkowe
zagrożenie dla 63% pielęgniarek w trakcie codziennej stwierdzili u 361 osób (336 kobiet i 25 mężczyzn). Wśród
pracy w placówkach medycznych. Według danych Cen- alergenów standardowych najczęściej obserwowali do-
tralnego Rejestru Chorób Zawodowych, zakażenia datnie odczyny na: formalinę (29,2%), siarczan niklu
HBV stanowiły w 2001 roku 33,3% wszystkich notowa- (21,92%), chlorek kobaltu (21,71%), dwuchromian po-
nych zakażeń wśród pracowników szpitali [6 9]. tasu (20,0%). Autorzy sugerują, że z dużym prawdopo-
W badaniach przeprowadzonych w Holandii wyka- dobieństwem alergeny te są podstawową przyczyną kon-
zano natomiast, że 42% chorych na gruz
licę pracowni- taktowego zapalenia skóry u pracowników ochrony zdro-
ków służby zdrowia zostało zakażonych w trakcie pra- wia w makroregionie gdańskim, czego potwierdzeniem
cy w szpitalu. Współczynnik zapadalności na gruz
licę są dodatnie próby częściej stwierdzane w tej grupie ba-
wśród pracowników ochrony zdrowia pracujących bez- danych niż w ogóle populacji tego regionu [13]. Breuer
pośrednio z chorym wynosił 7,9/100 tys. mieszkańców wskazuje na zależność zaostrzania się chorób alergicz-
w ciągu roku i był 2-krotnie wyższy niż wśród pozosta- nych w przypadku nosicielstwa bakterii oraz zmian ilo-
łych obywateli Holandii. Choroba najczęściej dotyczy- ściowych i jakościowych zarówno saprofitycznej flory
ła pielęgniarek, znacznie rzadziej lekarzy i innych osób bakteryjnej skóry, jak i jej kolonizacji przez bakterie
opiekujących się pacjentami. Najczęściej chorowali pra- patogenne [14]. Jest to niezmiernie ważne, ponieważ
cownicy oddziałów chorób płuc i chorób wewnętrznych, w przypadku pracowników ochrony zdrowia  narzędziem
rzadziej natomiast osoby zatrudnione w poradniach pracy najczęściej używanym, niezastąpionym, spełniają-
i salach bronchoskopowych [10]. Na podkreślenie za- cym wiele funkcji na każdym etapie pracy pielęgniarki,
sługuje fakt, że mogą być narażeni jednocześnie na od- położnej, lekarza są ich ręce. W czasie wykonywania czyn-
działywanie kilku czynników szkodliwych. Do czynni- ności pielęgnacyjno-diagnostycznych i leczniczych są one
ków biologicznych mogą na przykład dołączać czynni- narażone na kontakt z ciałem pacjenta, ich przedmiota-
ki chemiczne i należące do tej grupy substancje o dzia- mi dotykanymi przez pacjentów, z krwią, potem, ropą,
łaniu drażniącym, alergizującym [5, 9, 10]. Jedną z grup moczem, materiałem biologicznym i innymi wydalinami,
zagrożeń stanowią zmiany skórne występujące nie tyl- a także substancjami chemicznymi (środki dezynfekcyj-
ko w wyniku częstego mycia i dezynfekcji rąk, ale tak- ne, leki) oraz fizycznymi, odgrywając znaczą rolę jako
że, znacznie częściej, w związku z niewłaściwym uży- wektor transmisji zakażeń szpitalnych [wg 15].
354
Krystyna Kowalczuk i wsp., Narażenia na czynniki niebezpieczne i szkodliwe
Drobnoustroje występują na skórze rąk podobnie jak mogą stanowić najważniejszą drogę przenoszenia drob-
na pozostałym jej obszarze. Wyodrębnia się: noustrojów w szpitalu [19]. W Polsce udowodniono tak-
 stałą florę skóry rąk (autochtoniczną), uwarun- że, że wielu pracowników szpitali jest nosicielami gron-
kowaną osobniczo, która nie jest eliminowana, a jedy- kowców koagulazo-dodatnich, w tym metycylinoopor-
nie redukowana podczas mycia i dezynfekcji, ponieważ nych (MRSA), a odsetek nosicieli MRSA w środowi-
bakterie namnażają się w gruczołach łojowych i poto- sku szpitalnym rośnie wraz z długością czasu pracy.
wych (Staphylococcus sp., Micrococcus sp., Streptococ- Najniższy odsetek nosicielstwa (poniżej 30%) występo-
cus sp., Propionibacterium acnes, grzyby Pityrosporum); wał wśród osób w wieku 30 50 lat [17].
 przejściową, nabytą florę (allochtoniczną)  ko- Istotnym czynnikiem epidemiologicznym zakażeń
lonizującą powierzchnię skóry nie namnażając się w jej wewnątrzszpitalnych stał się także od niedawna Staphy-
obrębie, luz
no z nią związaną. W jej skład wchodzą za- lococcus epidermidis. Po raz pierwszy jego patogenną
zwyczaj mikroorganizmy chorobotwórcze; rolę zauważono w momencie wprowadzenia do medy-
 florę obecną w czynnych ogniskach zakażenia cyny implantów z tworzyw sztucznych [20].
 występującą po zanieczyszczeniu rąk przez kontakt W rozpatrywaniu problemu narażeń zawodowych
z zakażonym chorym lub jego wydzielinami oraz gdy nie można pominąć aspektu zagrożeń czynnikami che-
występują ogniska zakażenia na skórze członka perso- micznymi, co w dużej mierze zależy od ich rodzaju, cza-
nelu medycznego. su ekspozycji, drogi wniknięcia, wrażliwości osobistej.
Bakterie zasiedlające powierzchnię skóry należą Codzienna praca w placówkach służby zdrowia nierozer-
z reguły do szczepów niepatogennych i stanowią część walnie wiąże się bowiem z chemioterapią, kontaktem
płaszcza ochronnego przed mikroorganizmami pato- z odczynnikami do badań, gazami anestetycznymi oraz
gennymi. Ich liczba wynosi od kilku do kilkunastu mi- środkami stosowanymi do dezynfekcji, sterylizacji.
lionów/1 cm2 powierzchni skóry. W fałdach skóry prze- Problem alergii dotyczy pracowników służby zdro-
ważają bakterie Gram-ujemne, a w odsłoniętych oko- wia na całym świecie. Stwierdzono go u około 2,8
licach ciała występują głównie drobnoustroje pocho-  16,9% osób w Europie Zachodniej, w tym u 41,1%
dzące z najbliższego środowiska, najczęściej gronkow- pielęgniarek francuskich oraz u 33% pielęgniarek pol-
ce. Ze względu na powszechne występowanie oraz duże skich. W Azji natomiast problem ten dotyczył 9,8% pie-
narażenie na ten patogen gronkowce stają się istotnym lęgniarek koreańskich [18]. Wyniki badań przeprowa-
mikroorganizmem flory otoczenia [16]. dzonych w Japonii wykazały, że alergiczne zapalenie
Z klinicznego punktu widzenia przydatny wydaje się skóry dotyczy około 35% pracowników i najczęściej
podział gronkowców na: przybiera postać wyprysku kontaktowego, pokrzywki,
 gronkowce złociste metycylinowrażliwe (MSSS); zapalenia skóry, fotoalergii lub alergicznych schorzeń
 gronkowce złociste metycylinooporne (MRSA); dróg oddechowych (nieżyt nosowo-zatokowy, astma).
 gronkowce koagulazoujemne metycylinowrażliwe Do tej grupy autorzy zaliczają także alergiczne scho-
(MSCNS); rzenia przedniego odcinka oka i powiek. Wyprysk kon-
 gronkowce koagulazoujemne metycylinooporne taktowy występuje głównie u osób wykonujących
(MRCNS) [16]. wstrzyknięcia lub roznoszących leki, co może być spo-
W wywoływaniu zmian na skórze pracowników wodowane kontaktem z niklem (igły, nasadki strzyka-
ochrony zdrowia istotną rolę odgrywa gronkowiec zło- wek) i kobaltem [15]. Z badań Romańskiej-Gockiej
cisty (Staphylococcus aureus). U około 30% zdrowych i wsp. przeprowadzonych wśród 100 pracowników od-
ludzi jest on składnikiem flory fizjologicznej skóry, ale działów zabiegowych Szpitala Klinicznego w Bydgosz-
w szpitalu jego z
ródłem mogą być chorzy oraz perso- czy wynika, że zarówno alergia IgE zależna, jak i wy-
nel. Badania prowadzone w Stanach Zjednoczonych prysk kontaktowy na składowe gumy (typ IV), a zwłasz-
pozwoliły stwierdzić, że patogen ten skolonizował 30 cza nietolerancja rękawic gumowych, są poważnym
 60% personelu medycznego [17]. Wyniki badań Horn problemem wśród pracowników służby zdrowia, a ich
i wsp. wykazały, że został on wyhodowany u 31% bada- objawy znacząco obniżają komfort pracy i wymagają
nych pielęgniarek dermatologicznych i 20% onkolo- przewlekłego leczenia [19].
gicznych oraz 37% dermatologów i 15% onkologów Uważa się, że odsetek alergii na lateks gumy natu-
[18]. Larson i wsp., oceniając mikrobiologiczną kolo- ralnej w naszym kraju wśród pielęgniarek pracujących
nizację skóry rąk w badaniu prospektywnym u 40 pie- na oddziałach zabiegowych i chorób wewnętrznych to
lęgniarek, podzielonych na dwie równe grupy około 18%, chociaż rozpowszechnienie tego typu aler-
 pierwszą z podrażnioną skórą rąk i drugą  bez pod- gii wśród ogólnej populacji ludności jest niewielkie
rażnienia, stwierdzili znacznie częstszą kolonizację Sta- (1 6%) [17]. W większości przypadków nadwrażliwość
phylococcus hominis, grzybami Candida oraz bakteria- na lateks przybiera postać wyprysku kontaktowego
mi Gram-ujemnymi skóry dłoni w grupie pierwszej. Po- w postaci pokrzywki lub świerzbiączki. Wyniki badań
twierdza to, zdaniem autorów, że ręce pielęgniarek ostatnich lat wykazały, że w lateksie występuje 40 tys.
355
PROBLEMY PIEL
GNIARSTWA 2010, tom 18, zeszyt nr 3
składników [19]. Jego właściwości alergizujące zwięk- oddechowe, nieuszkodzoną skórę i z przewodu po-
szają dodatkowo substancje chemiczne dodawane karmowego [1, 2, 5].
w procesie produkcji rękawic oraz substancje sypkie W Polsce od kilku lat wzrasta liczba chorób zawo-
ułatwiające ich zakładanie. Z uwagi na połączenie wielu dowych skóry wśród pracowników służby zdrowia. Dane
bardzo cennych właściwości lateks kauczuku natural- z piśmiennictwa wskazują, że powszechnie używane pre-
nego jest obecnie materiałem najczęściej stosowanym paraty odkażające w stężeniach użytkowych mogą wy-
do produkcji ponad 99% rękawic chirurgicznych i 85% woływać działanie drażniące, niekiedy również alergi-
zabiegowo-diagnostycznych [19]. zujące [1, 5]. Dotychczas wyniki przeprowadzonych ba-
Kolejnym alergenem zawodowym u pracowników dań sugerują, że częstość występowania zmian skórnych
medycznych, a w szczególności pielęgniarek i położ- na dłoniach zależy od częstości mycia rąk i używanych do
nych, są antybiotyki, takie jak: penicylina, ampicylina, mycia detergentów oraz środków dezynfekcyjnych [1, 5].
kloksacylina, streptomycyna, chloromycetyna, cefrady- Czynniki fizyczne występujące w środowisku pracy
na, kolistyna, neomycyna [18]. Oprócz zmian skórnych to przede wszystkim: pole elektromagnetyczne, promie-
wywołują także inne objawy alergii, na przykład: niowanie jonizujące, promieniowanie podczerwone,
wstrząs, zapalenie spojówek, pokrzywkę, napady ast- promieniowanie laserowe, UV, hałas, wibracja, mikro-
my, kaszel, kichanie i inne objawy ze strony dróg odde- klimat gorący, zimny [1, 5]. W przypadku długotrwałej
chowych [18]. Oprócz antybiotyków opisywane są przy- ekspozycji na działanie promieniowania jonizującego
padki nadwrażliwości na novoscabin, sulfonamidy, ane- skutki mogą być dwojakiego rodzaju [1, 2, 5]:
stezynę, witaminę B12, chlorprotiksen, nowokainę, ku-  deterministyczne (niestochastyczne) świadczące
maryny, tubokumarynę, aminofilinę, propranolol, pa- o pochłonięciu znacznej dawki promieniowania;
racetamol, ranitydynę, a objawy nadwrażliwości wystę- efekty działania są widoczne w krótkim czasie, na
powały już po kilku tygodniach od wprowadzenia no- przykład zaburzenia o charakterze odwracalnym
wego, dotychczas nieużywanego leku [18]. (obrzęki, przejściowa niepłodność) lub ciężkie
Ostatnio obserwuje się wzrost zainteresowania kwe- uszkodzenia nieodwracalne (zespół popromienny,
stią zawodowego narażenia personelu na działanie le- uszkodzenie szpiku, zmiany zwyrodnieniowe, wy-
ków cytostatycznych. Dotyczy to przede wszystkim per- twórcze, trwała niepłodność);
sonelu pielęgniarskiego, farmaceutów i techników far-  stochastyczne (bezprogowe, odległe) zmiany może
macji, personelu pomocniczego oraz w mniejszym stop- wywoływać dowolnie mała dawka promieniowania
niu lekarzy [19 21]. Zawodowe narażenie na cytosta- uszkadzająca pojedynczą komórkę, która może za-
tyki zaczęto uważać za istotny problem już w latach 70. początkować dalszą patologię (kancerogeneza i me-
XX wieku, kiedy to Falck udowodnił związek podwyż- tageneza).
szenia mutagenności moczu pielęgniarek z przygotowy-
waniem przez nie leków zawierających cyklofosfamid
Podsumowanie
i winkrystynę [19, 20]. Chociaż potwierdzono kancero-
Problem narażenia na czynniki szkodliwe, niebez-
genność cytostatyków oraz fakt powstawania nowotwo-
pieczne w miejscu pracy jest tematem wielu decyden-
rów wtórnych po leczeniu onkologicznym, nadal niewiele
tów. Badania przeprowadzone na świecie i w Polsce
wiadomo na temat występowania nowotworów u perso-
wskazują na wagę problemu. Należałoby zatem wpro-
nelu medycznego w wyniku zawodowej ekspozycji na cy-
wadzić jednolite procedury postępowania w sytuacji
tostatyki. Znane są nieliczne prace opisujące pojedyn-
narażenia na czynniki niebezpieczne i szkodliwe w za-
cze przypadki nowotworów, głównie białaczki [18, 19].
leżności od miejsca pracy. W związku z tym celowe
Według obecnego stanu wiedzy niemożliwe jest ustale-
wydaje się monitorowanie narażeń zawodowych
nie granicy bezpieczeństwa pracy z cytostatykami [19].
z uwzględnieniem czynników szkodliwych i niebezpiecz-
Czynniki chemiczne, na które są narażeni pracow-
nych w miejscu pracy oraz wdrożenie programów pro-
nicy ochrony zdrowia, są związane na przykład z che-
filaktycznych.
mioterapią, odczynnikami do badań, gazami anestetycz-
nymi, środkami stosowanymi do dezynfekcji, steryliza-
Piśmiennictwo
cji oraz lateksem [1, 2, 5].
1. Marcinkowski J.T. (red.). Higiena. Profilaktyka w zawodach
Narażenie na anestetyki wziewne epidemiolodzy medycznych. Wybrane zagadnienia. Akademia Medyczna im.
K. Marcinkowskiego, Poznań 2002; 15 243.
uznają za czynnik poronień samoistnych, wad wro-
2. Marcinkowski J.T., Klimberg A., Delikat-Dudek D. Biologicz-
dzonych oraz większą skłonność do występowania
ne zagrożenia zawodowe w ocenie pielęgniarek i położnych.
złośliwych nowotworów układu limfatycznego i sia-
Materiały zjazdowe: I Podlaska Konferencja Naukowo-Szko-
teczkowego. Nawet niewielkie stężenia środków do leniowa. Pielęgniarstwo we Współczesnej Medycynie, 19 20
maja, Białystok 2000; 353 376.
znieczulenia [1, 2, 5] ogólnego mogą powodować bóle
3. Jehton Z. y
ródła zagrożeń zdrowotnych. W: Indulski J.A., Je-
głowy, uczucie zmęczenia, labilność emocjonalną.
thon Z., Dawydzik L. T. (red.). Zdrowie Publiczne: Instytut
Substancje chemiczne są wchłaniane przez drogi
Medycyny Pracy im. prof. Nofera, A
ódz
2000; 76 95.
356
Krystyna Kowalczuk i wsp., Narażenia na czynniki niebezpieczne i szkodliwe
4. Jethon Z. Zagrożenia zawodowe w pielęgniarstwie. Materiały ków ochrony zdrowia w makroregionie gdańskim. Post. Derm.
zjazdowe: I Podlaska Konferencja Naukowo-Szkoleniowa. Pie- Alert. 2004; 1: 14 23.
lęgniarstwo we Współczesnej Medycynie, 19 20 maja, Biały- 14. Breuer K., Haussler S. Kapp. Staphylococcus aureus: colonizing
stok 2000, 97 98, 264 227. features and influence of an antibacterial treatment in adults
5. Karczewski J.K. (red.). Higiena. Podręcznik dla studentów pielę- with atopic dermatitis. Br. J. Dermatol. 2002; 147: 55 61.
gniarstwa. Wydawnictwo Czelej sp. z o.o., Lublin 2002; 263 472. 15. Krajewska-Kułak E., Rolka H., A
ukaszuk C. Wpływ powietrza
6. Kriuszewa R., Chilimończuk N. Choroby zawodowe pielęgniar- na zdrowie człowieka. W: Problemy terapeutyczno-pielęgna-
stwa operacyjnego i OJOM w Grodnie. Materiały konferen- cyjne: od poczęcia do starości. Krajewska-Kułak. Szczepański
cyjne: III Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Szkolenio- M., A
ukaszuk C., Lewko J. (red.). Wydział Pielęgniarstwa
wa. Polskie Pielęgniarstwo i Położnictwo w Zjednoczonej Eu- i Ochrony Zdrowia AMB, Białystok 2005; 235 242.
ropie, 16 18 maja, Białowieża 2003; 139. 16. Pierzchała E. Alergia kontaktowa u personelu medycznego
7. Zarzycki A., Marcinkowski J.T. Medyczne aspekty bezpieczeństwa i pomocniczego Kliniki Dermatologii Śląskiej Akademii Me-
pracy wczoraj i dziś. Materiały konferencyjne: Problemy Higieny dycznej, Katowice. Post. Derm. Alerg. 2004; 1: 9 13.
i Epidemiologii u progu XXI wieku. Warszawa 2001; 73: 16 20. 17. Magdzik W., Naruszewicz-Lesiuk W., Naruszewicz-Lesiuk D.
8. Dawydzik L.T. Ochrona zdrowia pracujących. Poradnik dla le- Zakażenia i zarażenia człowieka. PZWL, Warszawa 2001;
karzy i pracodawców. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, War- 484.
szawa 2003; 7 51. 18. Bilski B., Kandafer W. Uwarunkowania obciążeń ruchu i ich
9. Dawydzik L.T. Nowe zagrożenia w miejscu pracy  aktualne konsekwencje zdrowotne w wybranej populacji położnych.
wyzwanie. Materiały konferencyjne: Problemy Higieny i Epi- Medycyna Pracy. 2007; 58 (1): 7 12.
demiologii u progu XXI wieku. Warszawa 2001; 73: 21 25. 19. Romańska-Gocka K., Gocki J., Żbikowska-Gotz M. i wsp.
10. Batura-Gabryel H. Pracownicy służby zdrowia z gruz
licą, za- Występowanie alergii na lateks w grupie 100 pracowników od-
każeni podczas pracy. Przewodnik Lekarza. 2007; 4: 99 100. działów zabiegowych szpitali bydgoskich. Alergia Astma Im-
11. Snuch A., Uter W., Gieier J. Contact allergies in health care munologia. 2005; 10: 148 153.
works. Results from the IVDK. Acta Derm. Venereol. 1998; 20. Kamińska W. Alergia na lateks u pracowników służby zdro-
78: 358 363. wia i możliwości jej ograniczenia, Bezpieczeństwo Pracy. 2002;
12. Chappell D., Di Martino V. Violence at work. Asian-Pacific 3: 4 7.
Newsletter on Occupational Health and Safety. 1999; 6: 1. 21. Dąbrowski T., Dąbrowska E.A. Leki cytostatyczne i ich kance-
13. Smętek M.K., Placek W. Alergia kontaktowa na alergeny stan- rogenność  problem zagrożenia zawodowego personelu me-
dardowe u chorych na kontaktowe zapalenie skóry pracowni- dycznego. Współczesna Onkologia, 2007; 2: 101 105.
357