Moduł 1 Produkt Krajowy Brutto
Wymagania wstępne:
PKB, dobra finalne, dobra pośrednie, dobra inwestycyjne, zasób, strumień,
Jednym z podstawowych mierników makroekonomicznych jest Produkt Krajowy
Brutto czyli PKB. Jest to wartość (mierzona cenami rynkowymi) wszystkich dóbr i usług
finalnych wytworzonych w danym okresie przez gospodarkę danego kraju.
PKB mierzyć możemy na trzy sposoby:
1. Pierwszy polega na obliczeniu wydatków na dobra i usługi finalne różnych
podmiotów gospodarczych (gospodarstw domowych, państwa, przedsiębiorstw).
2. Drugi polega na obliczeniu wartości produkcji wszystkich dóbr i usług w gospodarce.
3. Trzeci polega na sumowaniu wszystkich dochodów z tytułu własności czynników
produkcji.
PKB mierzone wszystkimi tymi sposobami będzie miało taką samą wartość. Oczywiście w
sytuacji, gdy mierzymy PKB na podstawie danych statystycznych, jakość i dokładność naszych
pomiarów, zależy od jakości i dokładności danych z
ródłowych. Dane statystyczne zawierają
jakiś procent błędu wynikający z pomyłek lub celowego wprowadzania urzędu
statystycznego w błąd. Dlatego w praktyce nie zawsze wszystkie te trzy metody pomiaru dają
dokładnie taką samą sumę pieniędzy.
Pomiar PKB przez sumowanie wydatków
Całkowite wydatki poniesione w danym kraju na dobra i usługi możemy obliczyć
używając następującego wzoru:
Y = C + I + G + (Ex  Imp),
Gdzie:
Y  produkt krajowy brutto,
C  konsumpcja,
I  inwestycje,
G  wydatki rządowe,
(Ex  Imp)  export minus import czyli export netto, czasem oznaczany w literaturze jako NX
Konsumpcja
Konsumpcja to wszystkie wydatki gospodarstw domowych z wyjątkiem wydatków na
kupno nowego domu lub mieszkania. Te ostatnie zaliczamy do inwestycji. Konsumpcję
tworzą wydatki gospodarstw domowych na dobra trwałego użytku (np. pralki, samochody,
rowery), dobra nietrwałego użytku (żywność, ubrania) oraz usługi (dostęp do Internetu,
fryzjer, naprawa pralki, studia).
Inwestycje
Inwestycje to wszystkie wydatki przedsiębiorstw na budynki, maszyny, urządzenia,
wyposażenie itp. Do inwestycji zaliczamy również zmianę wielkości zapasów w danym
okresie:
Inwestycje w zapasy w danym roku =
zasób zapasów w końcu bieżącego roku  zasób zapasów w końcu ubiegłego roku
Wliczanie zapasów do inwestycji spowodowane jest regułami rachunkowości, nie
wynika z jakichś szczególnych właściwości tego typu inwestycji. Inwestycje w zapasy mogą
być dodatnie  kiedy stan zapasów się zwiększył oraz ujemne kiedy zapasy się zmniejszyły.
Dodatkowo do inwestycji zaliczamy wydatki gospodarstw domowych oraz państwa na
nowe mieszkania i domy.
Inwestycje podzielić możemy na inwestycje mieszkaniowe  obejmujące zakupy
nowych domów i mieszkań oraz inwestycje niemieszkaniowe obejmujące zakupy wszystkich
innych dóbr inwestycyjnych.
Inwestycje są strumieniem nowego kapitału, który jest dodawany do istniejącego
zasobu kapitału. Inwestycje powiększają istniejący zasób kapitału. Istniejący zasób kapitału
ciągle się jednak zużywa i traci na wartości. Miarą tego zużycia jest amortyzacja.
W PKB ujmujemy inwestycje brutto (stąd nazwa Produkt Krajowy Brutto). Gdybyśmy
od inwestycji brutto odjęli amortyzację otrzymamy inwestycje netto.
inwestycje netto = inwestycje brutto  amortyzacja
Inwestycje netto możemy również obliczyć w następujący sposób:
Inwestycje netto = zasób kapitału w końcu bieżącego roku  zasób kapitału w końcu
ubiegłego roku
Zakupy państwowe
Zakupy państwowe to suma wszystkich wydatków państwa na produkty i usługi z
wyjątkiem zakupów domów i mieszkań. Te ostatnie, podobnie jak to miało miejsce w
przypadku gospodarstw domowych, zaliczane są do inwestycji.
Do wydatków rządowych nie zaliczamy transferów, czyli wypłat rent, emerytur i
różnego rodzaju zasiłków ponieważ służą one jedynie realokacji zasobów finansowych.
Import i eksport
Z wielkościami tymi mamy do czynienia, kiedy rozpatrujemy gospodarkę otwartą.
Zgodnie z definicją PKB to wartość wszystkich towarów i usług wyprodukowanych w danym
kraju. Musimy więc wliczać do PKB te towary i usługi, które zostały wyprodukowane w kraju,
a następnie wyeksportowane za granicę. Jednocześnie od PKB odliczyć musimy wartość
wszystkich wydatków poniesionych na dobra i usługi importowane, czyli wyprodukowane za
granicą.
Eksport netto nazywany jest saldem bilansu handlowego. Jeśli jest dodatni mówimy
o nadwyżce handlowej  oznacza to, że kraj wyeksportował dobra za większą wartość niż
wynosi wartość wszystkich dóbr zaimportowanych. Jeśli bilans handlowy jest ujemny mamy
do czynienia z deficytem handlowym, czyli sytuacją, w której wartość wszystkich dóbr z
importu była większa niż dóbr wyeksportowanych za granicę.
Pomiar PKB przez produkcję, wartość dodana
PKB możemy mierzyć za dodając do siebie wartość wszystkich dóbr i usług
wyprodukowanych w danym okresie. Nie możemy jednak liczyć kilkukrotnie tych samych
dóbr jeżeli służą one jako surowce lub komponenty do dalszej produkcji. By uniknąć takiego
wielokrotnego liczenia stosuje się zasadę wliczania do PKB tylko wartości dodanej dóbr i
usług. Wartość dodana jest to różnica między przychodem przedsiębiorstwa pochodzącym
ze sprzedaży jego produktów, a sumą, jaką przedsiębiorstwo zapłaciło za użyte do produkcji
tych dóbr dobra pośrednie.
Pomiar PKB przez sumowanie dochodów
Obliczając PKB metodą sumowania dochodów musimy znać dochody wszystkich
właścicieli czynników produkcji i zsumować je razem. Należy przy tym pamiętać, że wydatek
jednej osoby będzie przychodem innej. Jeżeli zapłacisz złotówkę za bułkę w sklepie jest to
Twój wydatek, ale jednocześnie przychód właściciela sklepu.
Dochód narodowy
Ze względu na opodatkowanie dochodów, kwestie własności czynników produkcji za
granicą, osiągania dochodów za granicą oraz kilka innych czynników wyróżniamy kilka
różnych kategorii dochodu.
Jeżeli mamy do czynienia z gospodarka otwartą musimy, przy obliczaniu dochodu, wziąć
pod uwagę dwa fakty:
1. Część obywateli naszego kraju pracuje za granicą i osiąga z tego tytułu dochody, inni
osiągają dochody zza granicy, ponieważ zainwestowali tam jakąś część swojego
kapitału. Wszystkie te dochody nazywamy dochodami od reszty świata.
2. Na terenie naszego kraju pracują obcokrajowcy, którzy otrzymują wynagrodzenie za
swoją pracę, niektórzy obcokrajowcy zainwestowali również u nas swój kapitał i
osiągają z tego tytułu dochody. Wszystkie te dochody nazywamy dochodami dla
reszty świata.
Jeżeli do PKB dodamy dochody osiągane przez naszych obywateli za granicą, a
odejmiemy dochody osiągane u nas przez cudzoziemców, otrzymamy kategorię nazywaną
Produktem Narodowym Brutto.
Produkt Narodowy Brutto PNB= Produkt Krajowy Brutto + dochody netto z tytułu własności
czynników produkcji za granicą
Jeżeli od PNB odejmiemy amortyzację otrzymamy Produkt Narodowy Netto. (Jeżeli
amortyzację odejmiemy od PKB otrzymamy Produkt Krajowy Netto.)
Produkt Narodowy Netto pomniejszony o podatki od sprzedaży i akcyzy oraz o
transfery przedsiębiorstw, powiększony o dotacje dla przedsiębiorstw państwowych daje
nam Dochód Narodowy.
Transfery przedsiębiorstw to np. ich darowizny na różne cele. Ponieważ, podobnie jak
transfery państwa, służą one realokacji zasobów finansowych nie są wliczane do dochodu
narodowego. Natomiast dochód ten powiększają dotacje dla przedsiębiorstw państwowych.
Czasem w rachunku DN uwzględniamy również występujące rozbieżności statystyczne,
odejmując je od PNN.
Kolejną kategorią dochodu jest dochód osobisty. Możemy mówić o dochodzie
osobistym obywateli lub o dochodzie gospodarstw domowych. Dochód osobisty jest to
dochód osiągany przez wszystkich obywateli przed opłaceniem podatków dochodowych.
Dochód osobisty po opodatkowaniu i opłaceniu innych koniecznych składek jak np. składki
na ubezpieczenie społeczne to dochód rozporządzalny.
Ludzie mają różne z
ródła dochodu, może to być dochód pochodzący z produkcji dóbr
i usług, z dywidend, z transferów rządowych, z czynszów, zyski z tytułu posiadania obligacji
itp. Aby obliczyć dochód osobisty należy uwzględnić wszystkie te kategorie.
Przy obliczaniu dochodów pochodzących od spółek akcyjnych musimy pamiętać, że
do dochodu narodowego zaliczamy cały zysk, natomiast do dochodu osobistego jedynie
dywidendę. Różnica między nimi, czyli zyski nierozdzielone oraz podatki dochodowe płacone
przez spółki są wyłączone z dochodu osobistego.
Oszczędności i inwestycje w gospodarce otwartej
Oszczędności, rozumiane jako dochód pomniejszony o konsumpcję są równe
inwestycjom.
Oszczędności prywatne są równe dochodowi rozporządzalnemu pomniejszonemu o
konsumpcję:
Sp = (Y + V + F + N  T)  C
Gdzie:
Sp  oszczędności prywatne (oszczędności gospodarstw domowych)
Y  PKB czyli dochody gospodarstw domowych
V  dochody z czynników produkcji i dochody transferowe zza granicy netto
F  transfery z sektora państwowego do prywatnego
N  odsetki od długu publicznego
T  podatki
C  konsumpcja
Oszczędności państwa są równe dochodowi państwa z podatków pomniejszonemu o
wydatki państwa na obsługę długu publicznego, na transfery do sektora prywatnego oraz o
wydatki państwa na dobra i usługi:
Sg = (T  F  N)  G
Gdzie:
Sg  oszczędności państwa
G  wydatki państwa na dobra i usługi
Oszczędności państwa nazywamy nadwyżką budżetową, gdy są dodatnie, a deficytem
budżetowym gdy są ujemne.
Oszczędności reszty świata obliczamy biorąc pod uwagę składniki dotyczące wymiany
z zagranicą: eksport, import oraz dochody i transfery zza granicy. Eksport netto plus dochody
i transfery zza granicy nazywamy zagranicznymi inwestycjami netto:
Zagraniczne inwestycje netto = (Ex  Imp) + V
Wyrażenie to pokazuje nam saldo na rachunku obrotów bieżących, jeśli jest dodatnie
mamy do czynienia z nadwyżką na rachunku obrotów bieżących, jeśli jest ujemne mamy do
czynienia z deficytem na rachunku obrotów bieżących.
Oszczędności reszty świata to zagraniczne inwestycje netto ze znakiem przeciwnym:
Sr = - [(Ex  Imp) + V] = - (Ex  Imp)  V
Całkowite oszczędności równe są sumie oszczędności prywatnych, oszczędności
państwa oraz oszczędności reszty świata:
Sc = Sp + Sg + Sr = [(Y + V + F + N  T)  C] + [(T  F  N)  G] + [- (Ex  Imp)  V]
Co redukuje się do postaci:
Sc = Y  C  G  (Ex  Imp)
Wróćmy teraz do podstawowej tożsamości:
Y = C + I + G + (Ex  Imp)
Jeśli obliczymy z tego równania inwestycje otrzymamy:
I = Y  C  G  (Ex  Imp)
Zarówno oszczędności jak i inwestycje równają się temu samemu, czyli są sobie
równe. Czyli oszczędności państwa wraz z oszczędnościami gospodarstw domowych i
oszczędnościami reszty świata równają się inwestycjom.
PKB, jako miara dobrobytu społeczeństwa
PKB powszechnie stosuje się do porównywania ze sobą krajów, najczęściej nie jest to
nominalna wielkość PKB, ale PKB per capita (czyli na jednego obywatela) czy stopa wzrostu
PKB.
Należy się jednak zastanowić na ile dokładna jest to miara i na ile oddaje rzeczywistą
jakość życia w badanych krajach.
Musimy pamiętać, że PKB powstaje na podstawie oficjalnych danych uzyskiwanych
często przy okazji sprawozdawczości podatkowej. Już sam ten fakt powoduje, że należy
zastanowić się na ile uczciwie wypełniane są wszelkiego rodzaju formularze, z których potem
buduje się bazę danych. Z góry należy założyć, że w sprawozdawczości tej nie znajdą się
wszystkie te dochody, które nie są oficjalnie  zarejestrowane czyli dochody z pracy w szarej
strefie.
PKB nie rejestruje też wszystkich usług i dóbr, które wykonujemy samodzielnie i na
własny rachunek. Jeśli wrócisz do domu z nocnej imprezy taksówką PKB kraju zwiększy się o
wartość tej usługi, jeśli jednak odwiezie Cię kolega, usługa ta z punktu widzenia liczenia PKB
jest bezwartościowa, nie powiększa PKB. Podobnie wygląda kwestia wszelkich
wykonywanych samodzielnie prac domowych, jedzenia w domu zamiast w restauracjach itp.
Wszystkie te dobra i usługi, które nie zostały sprzedane na rynku w rozumieniu
ekonomicznym nie mają wpływu na PKB. Nie są rejestrowane te transakcje, w których
sprzedajemy swoją pracę lub poświęcamy swój czas nie za pieniądze, a za zupełnie inną
walutę  szczęście rodzinne, przyjaz
ń, zadowolenie, radość czerpaną z wykonywania
czynności, które lubimy itp. W tym sensie PKB mówi mało o jakości życia ludzi.
PKB nie pokazuje również innych ważnych z punktu widzenia jakości życia człowieka
mieszkającego w danym kraju czynników jak: jakość i dostępność ochrony zdrowia,
bezpieczeństwo, stan środowiska naturalnego, stan transportu i komunikacji miejskiej,
infrastruktura sportowa, sytuacja mieszkaniowa, możliwości edukacji i kształcenia, dostęp do
kultury, rozwój sieci handlowej, ilość czasu wolnego itd.
Nie możemy również zapominać o tym, że PKB mierzy dochód, a nie bogactwo.
Dochód jest strumieniem, natomiast bogactwo zasobem. Którą osobę uznamy za lepiej
sytuowaną tą, która nie zgromadziła żadnego majątku ale ma pracę dającą jej dochody rzędu
20 tysięcy miesięcznie, czy tą która ma duże mieszkanie w dobrej dzielnicy, dwa samochody,
dom letniskowy nad morzem, kolekcję obrazów i starodruków, duży portfel akcji, a jej
dochody miesięczne wynoszą 15 tysięcy? Analogicznie  bogatszy może okazać się kraj, który
ma mniejszy PKB niż inne, ale majątek zgromadzony przez obywateli tego kraju jest znacznie
większy.
Czynnikiem zaburzającym dokładność porównań PKB różnych krajów jest również to,
że PKB jest mierzony w krajowej walucie. Jeżeli chcemy porównać PKB różnych krajów
musimy przeliczyć je na jedną walutę wykorzystując do tego kurs walutowy. Wahania kursów
mogą więc zaburzać otrzymywane wyniki.
Ekonomiści zdają sobie sprawę z ograniczeń rachunku narodowego. Od wielu lat
tworzone są zestawy wskaz
ników i mierników mające mierzyć rzeczywisty poziom dobrobytu
analizowanych krajów.
Jedną z koncepcji był Miernik Ekonomicznego Dobrobytu (Measure of Economic
Welfare  MEW). Jest to miernik skonstruowany w oparciu o rachunek PKB. Obliczano go
przez odjęcie od PKB wielkości nie powodujących wzrostu dobrobytu jak np. wydatków
państwa na obronność i administrację. Jednocześnie postulowano włączenie do miernika
dobrobytu ekonomicznego wartości czasu wolnego oraz wartości dóbr i usług,
nierejestrowanych przez rynek, np. wartości pracy gospodyń domowych.
W koncepcji wskaz
nika trwałego dobrobytu ekonomicznego opracowanej w 1989
roku przez H.E. Daly ego i J.B. Cobba Jr. podstawą liczenia jest konsumpcja osobista ważona
rozkładem dochodu. Społeczeństwo podzielono na pięć grup dochodowych. Wyznaczono
wagi w zależności od stopnia zróżnicowania dochodów między kwantylami i zastosowano je
do obliczania konsumpcji indywidualnej.
Wskaz
nik Rozwoju Społecznego (HDI  Human Development Index) obliczany przez
ONZ jest innym, alternatywnym w stosunku do PKB, wskaz
nikiem socjo-ekonomicznego
rozwoju danego kraju. Składa się z trzech komponentów: długości życia, poziomu edukacji
mierzonego wskaz
nikiem umiejętności czytania i pisania ze zrozumieniem oraz wskaz
nikiem
skolaryzacji, i dochodu per capita.
W opracowanym w 2009 roku dla Komisji Europejskiej Raporcie dotyczącym sytuacji
społeczno-gospodarczej krajów europejskich opracowanym pod kierownictwem laureata
nagrody Nobla z dziedziny ekonomii Josepha Stiglitza postuluje się rozszerzenie rachunku
dochodu narodowego o inne wskaz
niki oddające z większą dokładnością rzeczywisty poziom
życia w porównywanych krajach. Autorzy Raportu proponują, aby mierzyć dobrobyt z
perspektywy gospodarstwa domowego i uwzględniać nie tylko bieżący dochód i konsumpcję,
ale także zasób majątku gospodarstwa. Proponują również uwzględnienie wartości usług
wykonywanych w rodzinie i produkcji tworzonej w gospodarstwie domowym,
nieuwzględnianych dotychczas w rachunku PKB. Przywiązują oni dużą wagę do mierzenia
stopnia zrównoważenia rozwoju społeczeństw, który zadecyduje o dobrobycie nie tylko
obecnych, ale również przyszłych pokoleń. Miarą braną pod uwagę nie powinny być więc
inwestycje jako takie, ale skorygowane o wartość zużytych zasobów nieodnawialnych oraz
zwiększone o wartość inwestycji w kapitał ludzki. Wysokie oceny uzyskiwałyby więc nie kraje
mające wysokie inwestycje, lecz te które inwestują z myślą o długookresowym rozwoju
państwa. Podobną ideę zawiera postulat stosowania tzw. rachunków generacyjnych do
oceny istniejących w różnych krajach systemów zabezpieczeń społecznych. Miałby by być
one oceniane nie za to jak zabezpieczają interesy dzisiejszych emerytów lecz z punktu
widzenia przyszłych pokoleń.
Wszystkie przedstawione tu metody wymagają jednak żmudnego zbierania danych,
często na bardzo podstawowym poziomie, gdyż dane zagregowane nie są dostępne. Nie
został do dziś stworzony żaden uniwersalny wskaz
nik rozwoju społeczno-gospodarczego,
który byłby łatwy w użyciu, a jednocześnie skutecznie mierzył jakość życia, stan gospodarki i
stopień zrównoważenia rozwoju.